1992 jyly mausym aiynda täuelsız Qazaqstannyŋ eltaŋba, rämızderı qabyldandy. Qazaqstan sonda öz täuelsızdıgın jariialaǧan soŋ da jarty jyl sovettık tu, rämızderdı qoldandy. Bıraq taiau uaqytta eltaŋbany almastyru jaiynda aityla bastady. Osyǧan orai jazuşy, bügınde Türkiiada tūratyn Mūhtar Maǧauinnıŋ maqalasyn ūsynamyz. Maqala jazuşynyŋ magauin.com jeke saitynan alynyp jariialanyp otyr.
Qazaqstannyŋ otyz jyldan berı tūrǧan memlekettık gerbı, iaǧni bızdıŋ negızgı eltaŋbamyz özgermek. Prezident Q.Toqaev tıkelei jarlyqqa parapar nūsqau berdı.
Qandai qajettılık?
Jalpy jūrtqa tüsınıksız eken. Niutonnyŋ «Bükıləlemdık tartylys zaŋy» da jalpyǧa ūǧynyqsyz. Ūǧynyqsyz ǧana emes, köpşılık jūrtqa beiməlım. Özımızge taqap kelsek, Abaidyŋ öleŋderın de körıngen kısı tüsıne bermeidı. Alaida, Abaidy bırjola mansūq qylaiyq degen ūran estımedık. Niutonnyŋ atyndaǧy əigılı zaŋdy özgertu turaly söz de joq.
Bızdıŋ eltaŋba sauatty, sauatsyz bıraz adamǧa tüsınıksız ǧana emes, eskılıktıŋ qaldyǧy, baiaǧy sovettık gerbtıŋ köleŋkesı siiaqty körınbek. Öitkenı... bıtımı şeŋberşe keiıptı. Sovetke eşqandai qatysy joq qanşama jūrttyŋ osy ellips, nemese döŋgelekşe taǧy qanşama eltaŋbasy bar... Dese de, ūqsaidy. Eŋ bastysy – joǧaryda, qaq töbede bes qūiryqty jūldyz tūr...
Endeşe... Amerika Qūrama Ştattarynyŋ memlekettık tuynda... bır emes, elu jūldyz bar. Al Türkiia jūmhūriiatynyŋ tuynda, bır özı jüzge tartar, qasqaiǧan jalǧyz jūldyz. Amerikanyŋ ala tuynda jypyrlaǧan köp körınbeidı, Türıktıŋ qan-qyzyl tuynda jəne jalǧyzsyrap tūrǧan joq. Taǧy qanşama eldıŋ tuyndaǧy jəne qanşama jūldyz. Eşkım eşqaisyn sovettık jūldyzben şendestırıp körmegen. Anyǧy – bızdıŋ jūldyz da əlemdık sypattaǧy taŋba. Iаǧni, bastapqy sözdı keiıngı qostauşylar maqūldap dəiektemek synyqqa syltau.
Endı, bügıngı qoldanystaǧy eltaŋbamyzdyŋ syn-sypaty turaly jalpylama söz aldynda, ötkenge azǧana şegınıs.
Qazaq qauymyn talyqtyrǧan təuelsızdık – Sovettık jyrtqyş imperiia tarap ketkennen soŋ, barlyq jūrttyŋ artynda kelgenı maǧlūm. Bızdıŋ azatker halqymyzdyŋ kerenau jaibasarlyǧy emes. Sol bır tūsta Qazaq elınıŋ Bırınşı basşysy bolyp otyrǧan Nazarbaevtyŋ, keiınde jazylyp jürgendei, tartynşaq saqtyǧy da emes, köpe-körneu ūlttyq opasyzdyǧynyŋ nətijesı. Toqtausyz ydyrap bara jatqan sovettık qyzyl imperiianyŋ tym qūrsa bır bölıgın būdan ərı ūstap qalu üşın Myisyz Mekaiyl – qaitkende topas şovinist Gorbachevtıŋ öz qolymen otyrǧyzǧan satellit rezidentı Nazarbaevtyŋ sanaly türdegı, küikı esep-qisabynyŋ naqty körınısı bolatyn.
Hoş. Tün – türılmeiın dese de, taŋ atty. Bütkıl qazaq halqy bır jarym ǧasyr boiy aŋsaǧan, riiasyz tılegen təuelsızdık endı şet jūrt şylauyndaǧy bileuşı agenttıŋ qyrsyǧyna qaramastan, jariiaǧa şyqty. De-iure, şartty türde bolsa da.
Amal joq, Türkiia men İrannan bastap, Amerika Qūrama ştattary, bütkıl dünie jüzı tanyǧan jaŋa eldıŋ memlekettık jaŋa qūrylymyn qalyptaumen qatar, derbestık körınısı – atauly rəmızderın de belgıleu şart edı. Söitıp, osy, asa qajettı syrtqy belgılerdı aiqyndau üşın, örısı keŋ, bılgır sanalǧan ūlt ziialylarynyŋ bır toby tartylǧan, ökımettık arnaiy komissiia qūryldy. Şamasy otyzǧa tarta alpauyt.
Əuelgı kezekte tu men gerb, būdan soŋ memlekettık gimn jobasy maqūldanyp, parlament bekımıne ūsynyluǧa tiıs eken.
Sonymen, ışınde bız de bar, aiqyndauşy, tūtas bır top jūmysqa kırısıp kettık. Jūmys bolǧanda, alǧaşqy nūsqalardy talqylau jəne eŋ təuırın ırıkteu. Būl – jappai teŋdık, iaǧni ūl men qūldyŋ dərejesı bırdei, eşkımnıŋ sözın eşkım qaperıne almaityn, atauly otyz kısı qyryq jaqqa tartqan, berekesız, alaqūiyn zamannyŋ bastauy eken. Bır jarym, əlde ekı ai mejesınde jetı-segız ret jinaldyq.
Alǧaşqy künnen bastap-aq bar şarua terıske ainalǧan.
Eŋ aldymen – memlekettık tu jobasyn qabyldau kerek edı. Arǧy qazaq eskılıgınen jəne atauly rəmızder jönınen bırşama habardar bolǧandyqtan, men əuelgı bır kezekte naqty ūsynys tüsırıp edım. Təuelsızdık tuy qandai boluy kerek? Eŋ aldymen öŋ-tüsıne kelısıp alaiyq. Sodan soŋ osy tu betınde bekıtıletın rəsım jönıne. Menıŋ ūsynysym – būrnaǧy Qazaq SSR-nyŋ tuy tym öŋdı jəne körnekı edı, qaitkende bügıngı təuelsız Qazaqstannyŋ alǧaşqy nūsqasy, eŋ bastysy – eldıŋ menşıktı şekara aimaǧy naqty belgılengen kezdegı öz tuymyz, ərine, sol qalpynda jaramsyz, dese de, kerı ainaldyrsaq, qyzyldyŋ ornyna – kök, köktıŋ ornyna qyzyl, ərine, basqaşa ölşemmen, qaitkende, bızdıŋ erkın bairaǧymyz – qyzyl men köktıŋ özara astasuy negızınde qalyptanuy ləzım... Būl sözge jalpy jūrt öre türegeldı. Qyzyl – ol sovettık simvol, aulaq, destı. Men: təuelsız Türkiianyŋ bairaǧy – tügeldei qyzyl, Avstriia, Polşa, taǧy qanşama jūrttyŋ memlekettık tuy – qyzyl aralas, qyzyl tüs – jalaudyŋ tüsın aşady, jəne eskılıktı qazaq tularynyŋ bır parasy qyzyl tüstı bolǧan, dedım. Eşkım qabyldamady. Sonymen, ötken sovettık zaman qaldyǧy retınde qyzyl tüsten qūtyldyq. Osyǧan orai, jaŋa tuymyzdyŋ tüsı de aiqyndalmaǧan.
Būdan soŋ, tu betındegı taŋba turaly aitqan edım. Baiaǧy Türık qaǧanattary zamanynda körınıs bergen, Altyn Orda tūsynda bırjola ornyqqan, Qazaq handyǧy dəuırınde odan ərı jalǧasqan, əlemge əigılı Töretaŋba bar. Ərqily keiıptı, alaida negızı ortaq, basy bırıkken üş tarmaq. Arydaǧy qazaq tuy saqtalmaǧan, bıraq Altyn Orda zamanyndaǧy tarihi dokumentterde jappai körınıs beredı, būdan soŋǧy qazaq handarynyŋ qūlpytastarynda qaz-qalpynda tūr, bızdıŋ memlekettık, eŋ negızgı taŋbamyz, sodyqtan da Töre-taŋba atalǧan, törelerdıŋ, iaǧni han tūqymynyŋ belgısı emes, ūlttyq, iaǧni eŋ basty, taŋbalardyŋ töresı – Töre-taŋba atanǧan, dedık. Būrnaǧy tarihty moiyndamaityn, endı tügeldei demokrat şyqqan jalpy jūrt jappai qarsy boldy, tıptı, Abylai han əuletı Şota Uəlihanovtyŋ özı maqūldai almady, anyǧy – öz atalaryna tartyp otyr degen aiyptan qoryqty. Sonymen, qazaqtyŋ arǧy babalar zamanynan kele jatqan, kemı on bes ǧasyrlyq tarihy bar Töretaŋba da mansūq boldy.
Söz aiaǧyn soza bermeiın, Memlekettık rəmızderdıŋ qym-quyt talqysy men qisynsyz qabyly turaly būdan köp būryn, arnaiy jazsam kerek. Tüptep kelgende, əuelgı bır nūsqasy ötpei qalǧan bügıngı tuymyz parlament talqysynda tötesınen qabyldandy. Aita ketu kerek, myna bız qarsy bolǧan, ədettegışe atauly komissiia köpşılık dauyspen maqūldap, ūsynǧan, türki-islamdyq ai men qazaqy şaŋyraq taŋbaly nūsqasy da eşqandai syn kötermeitın. Al aqyr tübı bügınge jetken kök bairaǧymyzdyŋ betınde qanşama şimai – tek Qazaqstannyŋ tolyq kartasy ǧana kırıkpei tūr edı. Ony da kezınde jazǧanbyz.
Al memlekettık gimnnıŋ jönı basqaşa şeşıldı. Men atauly komissiia müşelıgınen bas tartqam. Bız qatyssaq ta dəp osylai şeşıler edı. Ötkendegıden de soraqy jaǧdai. Qazaqstan gimnı, jaŋaşa terminologiia boiynşa ənūran, Üş Jüzdıŋ üş ökılınıŋ qatysuymen ǧana jazyluǧa tiıs deitın soraqy nūsqau tüsıptı. Bızdıŋ dəmelı aqyndarymyz üşeu-üşeuden bırıge bastapty. Aqyry ne bolǧany maǧlūm. Törtınşı Jüz esebınde əiel zaty kırıgıp, eŋ joǧarǧy bilık tarabynan maqūl tapty. Sözı de qoraş, süreŋsız. Sol tört aqynnyŋ qaisy bolsa da, jekelei jazsa, būdan əldeqaida artyq şyǧar edı. Köp ūzamai, osynyŋ özı joqqa ainaldy. Jamandyǧynan ǧana emes. Būl kezde az-maz jan bıtken oppozisiia ərbır jiynda «Menıŋ Qazaqstanym» deitın əuendı şyrqap aitady; sonyŋ əserı me, basqa bır kesel me, atauly toilar men merekelı otyrystarda, taǧy da osy körınıs. Iаǧni, dünie terıske auyp bara jatyr eken. Iаǧni, qaterdıŋ aldyn alu kerek. Söitıp, «Menıŋ Qazaqstanym» gimnge, keşırıŋız, ənūranǧa ainalyp şyǧa berdı. Şynynda da ən. Kədımgı ən. Tartymdy, təptəuır. Alaida, ūlttyq gimnnıŋ saryny basqaşa bolsa kerek-tı.
Sonymen, memlekettık eŋ basty ekı rəmız – tu pen gimn, şyn mənısınde özınıŋ aty men zatyna səikespeitın, tym əlsız, əlsız bolmasa da şalaǧai şyqty. Özgertsek, eŋ aldymen osy ekeuın jaŋartu qajet edı.
Al erteŋgı künı mülde terıske ainalmaq «eltaŋba», iaǧni memlekettık gerb – osy üş nysannyŋ ışındegı ozyǧy bolatyn. Jəne naǧyz ūlttyq sypattaǧy. Jəne ejelgı tarih pen bügıngı kün berık jalǧastyq tapqan.
Qanatty, müiızdı qos arǧymaq. Būl – Köne ǧūn, Ejelgı Türık zamanynan kele jatqan, əspettı, rəsımdı nysan. Qanatty tūlpar, müiızdı tūlpar. Qadym ǧasyrlardan tartylǧan, etene tarih taŋbasy jəne eşkımge ūqsamaityn, taza ūlttyq simvol.
Endı, qazaqtyŋ qazaqtyǧyn əigıleitın, əulie rəmızden bas tartuymyz kerek eken!..
Osy oraida, el astanasy Qara-Ötkeldegı Aq Orda – Prezident saraiynyŋ ūşar töbesınde bekıgen... taǧy bır ūlttyq belgımız joqqa ainalypty. Ornynda – şanşylyp, futbol doby tūr. Tərızı, dop emes, jer şarynyŋ belgısı. Bar əlemdı bız ūstap tūr ekenbız. Bastapqy nūsqada jaiylǧan qos qanatynyŋ ekı şalǧaiy ışke qaiyrylǧan Bürkıt edı ǧoi. Türık qaǧanatyna tən rəmız bolatyn! Kül-Tegın təjınıŋ maŋdaiynda tūr. Keiıngı bar aiyrma – barelef bederındegı bürkıttıŋ basy – tūpa-tura emes, oŋ jaqqa būryla bıtken. Körnekılık üşın. Kım de bolsa, Qazaq tarihynyŋ bılgırı, jəne ūlttyq sanasy joǧary, əldebır müsınşınıŋ ozǧyn tanymy men ūtyrly eŋbegı. Endı qazırgı künde Prezident saraiy osy, ūlttyq sypattaǧy jalǧyz belgısınen airylypty. Kelesı kezekte – eŋ negızgı taŋbamyz – memlekettık gerb te ūlttyq tūrǧysynan bırjola aulaqtamaq.
Qai jaǧynan alǧanda da, qiyn demeiık, kürdelı ahualda tūrǧan Qazaq respublikasynda oŋdaityn, tüzeitın, jetıldıretın basqadai bır qamqareket qalmaǧan siiaqty. Sypaiylap aitqanda, erıkkennıŋ ısı. Sonymen qatar, ūlttyq ideia, ūlttyq tanym, ūlttyq sypatymyzǧa ölşeusız ziian keltıretın qisynsyz jaǧdaiat.
12-13.IV.2024, Kemer, Türkiia
