Mūrat Möŋkeūlynyŋ şoqtyǧy biık şyǧarmasynyŋ bırı – «Qarasai-Qazi» jyry. Būl – erlık pen batyrlyqty, halyqtyŋ jauyngerlık ruhyn därıpteitın şyǧarma. Qaharmandyq epos ūrpaqty el men jerdı qorǧauǧa, atamekennıŋ qadır-qasietın sanaǧa sıŋıruge ündeidı. «Qarasai-Qazi» jyrynyŋ bırneşe nūsqasy bar. Bügınde Mūrat Möŋkeūly, Qaşaǧan Kürjımanūly, Nūrpeiıs Baiǧanin, Qūdaibergen Şoqaev, Müstejep Ahmetov, Qobylaş Bekmaǧambetov, Mūryn Seŋgırbekūly, Hairolla İmanǧaliev, Aisa Baitabynov, Nauryzbek Rahmanqūlov, Seiıt jyrau, Jaqsylyq jyrau, Nūrtuǧan Kenjeǧūlov jyrlaǧan nūsqalar el igılıgıne ainalyp otyr. «Qarasai-Qazidyŋ» barlyq nūsqalary «Babalar sözı» jüztomdyǧynyŋ 41, 42, 46-tomdarynda toptastyryldy.
Mūrattyŋ «Qarasai-Qaziy» – jyrdyŋ eŋ qysqa nūsqalardyŋ bırı. Būl aqynnyŋ ūzaq jyrynyŋ qolǧa tigen şaǧyn bır üzındısı boluy da mümkın. Mūny Halel Dosmūhamedūly bylaişa eskertıp ötedı: «Mūrat eskı sözderdı köp bılgen. Oraq, Mamai, Qarasai, Qazi, Asan Qaiǧy, Qaztuǧan sekıldı ötken zamandaǧy adamdar turaly Mūrat köp öleŋder şyǧarǧan. Qarasai-Qazi turaly Mūrat ekı kündei aitatyn edı dep aqsaqaldardan estıgenım bar. Mūrat sözderınıŋ köbı osy künı joiylǧan. Bızdıŋ basyp otyrǧan «Qarasai-Qaziymyz» ūzaq sözden qalǧan bır jūrnaq». H.Dosmūhamedūly 1924 jyly Taşkent qalasynda bastyrǧan «Mūrat aqynnyŋ sözderı» degen kıtapqa engen «Qarasai-Qazi» jyry keiın bırneşe ret jariialandy.
Jyrdaǧy Oraq, Qarasai men Qazi, Er Tarǧyn – tūlǧalyq ülgı därejesıne köterılgen beineler. Būl şyǧarmanyŋ 1943 jyly Otan soǧysy jürıp jatqan kezde «Qyzyl äsker kıtaphanasy» seriiasymen, «Nemıs okkupanttaryna ölım kelsın!» degen aidarmen jeke kıtap bolyp basylyp şyǧarylyp, ūrys dalasyna attandyrylǧany da sondyqtan. Maidandaǧy jauyngerlerdı jıgerlendıru üşın osyndai erlık pen qaharmandyqqa şaqyratyn, patriottyqqa tärbieleitın şyǧarmalar qajet boldy. Söitıp, Mūrat aqynnyŋ «Qarasai-Qaziy» da jeŋıstı jaqyndatuǧa üles qosty.
«Qarasai-Qazi» – tek erlık pen batyrlyqty ülgı etıp qana qoimai, adamgerşılık qasietterdı joǧary ūstauǧa, el qorǧaǧan erlerdıŋ halqy süigen mınez-qūlyqtarynan üirenuge ündeitın şyǧarma. Mūsanyŋ otyz ūlynyŋ bırı Oraq batyr qūruly tūrǧan almas qylyşqa ūrynyp, jan tapsyrǧanda onyŋ artynda Qaraülek degen şeşesı, bır aiaǧy aqsaq, bır közı soqyr äielı, Qarasai men Qazi degen ekı ūly, Qibat degen qyzy qalady. Jyrdaǧy batyrlar beinesı osy üş äiel zatynyŋ obrazdary arqyly tūlǧalana tüsedı. Oraqtyŋ seksen beske kelgen şeşesı Qaraülek ūlyn bylaişa joqtaidy:
Aidyn da Oraq, ai da Oraq,
Aibaltasy qandy Oraq,
Aştarhanda daŋdy Oraq.
Aiudai arqyraǧan Oraǧym,
Kündei kürkıregen şyraǧym,
Ketıptı alys saparǧa.
Jyr bastalysymen-aq mert bolǧan Oraqtyŋ tektı tūlǧasy, qaharmandyq ıs-äreketı onyŋ jaqyn-juyqtarynyŋ joqtau öleŋı arqyly baiandalady. Anasynyŋ, jan jarynyŋ, qyzynyŋ tolǧanystary batyrdyŋ bolmys-bıtımın tanytady, mınez-qūlqyn keiıpteidı, adami qasietterın ülgıleidı. Şeşesı Qaraülek balasynyŋ basyn baǧalap, batyrlyǧyn aityp («Qarauyl basy qolbasym, Jortuyl basy jolbarysym»), analyq meiırımın bıldırıp («Ejelden syrlas mūŋdasym, Jau degende tynbasym») otyryp joqtaidy. Oraqty öltırgen Alşy, Smaiyl, Tobaiaqtarǧa «Ertemenen tūra almai, Belımdı bekem bua almai, Betı-qolym jua almai, Közımnıŋ jasyn tyia almai, Otyrǧanda men söitıp, Bata oqi keldıŋ be, Şynymen de balam, ūialmai!» – dep tıl qatyp, zar jylaidy. Būl joqtauda tek Oraqtyŋ ǧana emes, ony ūlyqtaǧan ananyŋ öz beinesı de naqty körınıs tapqan.
Äsırese, Oraqty joqtaǧan bır aiaǧy aqsaq, bır közı soqyr äielınıŋ sözıne den qoimasqa bolmaidy. Būl – batyrlardyŋ ai dese auzy bar, kün dese közı bar arulardy taŋdap alu motivıne kereǧar mysal. Kemtar äiel jarynyŋ adami tūlǧasyn joqtau öleŋımen biıktete tüsedı. Sol arqyly Oraqtyŋ özıne degen qadır-qūrmetınıŋ airyqşa ekenın aŋǧartady.
Aiaǧym aqsaq, közım soqyr bolsa da,
Üstıme qatyn almadyŋ.
Artyldyra qamşy salmadyŋ,
Alşaŋdattyŋ menı Oraq.
Äieldıŋ zarly joqtauyna qaraǧanda batyrlyǧymen elge keŋ tanylǧan, «qūlandy qaqtan qaiyrǧan, handardy taqtan taidyrǧan» Oraq kemtar qosaǧynyŋ köŋılıne qaiau tüsırmegen körınedı. Ädette qaharmandyq epostarda batyrlar bırneşe äielmen bas qosady. Olardyŋ bärı de şetınen alma moiyn, arşyn tös arular bolyp keledı. Al Oraqtyŋ bır közı soqyr, bır aiaǧy aqsaq jalǧyz äieldı qanaǧat tūtuy onyŋ biık parasat iesı ekenın körsetedı. Onyŋ töŋıregındegı äielder has batyrǧa laiyq tuys-jekjat boluymen erekşelenedı.
Oraqtyŋ aqsaq äielımen bas qosuy turaly köp nūsqada taralǧan aŋyzdar jetkılıktı. Qaşaǧan Kürjımanūly jyrlaǧan nūsqada Oraq batyrdyŋ qalmaqtyŋ qalasyn şauyp kele jatyp, jolda däretke otyrǧan aqsaq äieldı köretını, onyŋ ornynan qara tütın kökke köterıletını turaly aitylady. Batyr būl tegın emes dep, tektı ūrpaq süiudı oilap, älgı qyryq bırge kelgen kemtar qyzben bas qūraidy.
Sonymen qatar, «Qarasai-Qazi» jyrynyŋ Mūryn jyrau nūsqasy bylai bastalady: «Oraq pen Mamai ekı batyr tūrǧan zamanda Oraqqa «Äiel al» dese, almaidy eken. «Maǧan jaqsy äiel kerek, jaman äiel almaimyn» deidı eken. Jauǧa attanaiyn dep tūrǧanda sol auyldaǧy bır közı joq soqyr, bır qoly joq şolaq, bır aiaǧy joq aqsaq äieldı köredı. Äsker jinap keteiın dep tūrǧanda: «Qaitıp keletın kün bolsa, osy äieldı alarmyn» dep ketedı. Osy äielden bır asyl bala tuady eken dep oilaidy.
Mūnyŋ bärı adamnyŋ boiyndaǧy tektılıktı ärıden tanu, asyl qasietterdı baǧalau ūǧymdarymen astasyp jatyr. Oraqtai has batyr men onyŋ näsılı asyl äielınen el qorǧanyna ainalǧan Qarasai men Qazidyŋ jaraluy – zaŋdy qūbylys. Oraq pen aqsaq ärı soqyr äielınıŋ qalai köŋıl qosqany joǧarydaǧy aŋyzdyŋ jelısımen basqa da keibır nūsqalarda atalyp ötedı. Qaşaǧan nūsqasynda ol Şälgez batyrdyŋ qyzy, Qobylaş nūsqasynda balyqşy Şäudır şaldyŋ qyzy Qaraşaş bolyp suretteledı.
«Oraq-Mamai» qaharmandyq jyryn zertteuşı Asqar Tūrǧanbaev Ämıreş Jūmaǧazin nūsqasynda baiandalatyn Oraqtyŋ üilenuın batyrdyŋ jar ızdeu motivımen bailanystyrady. «Oraq Qazyman Sūr degen joldasynyŋ ertuımen Aitatyr degen kölde aŋ aulap jatady. Bır künı sol köldıŋ qoryqşysy Qypşaq Qara şaldyŋ qyzyn körıp, Oraq oǧan köz salady. Oraqtyŋ közı tüskende qyzdyŋ tüzge otyrǧan jerı janady. Būl qyz «batyr bala tuady» degen belgı eken. Qyzdyŋ bır közı soqyr, bır aiaǧy aqsaq, qūlaǧy saŋyrau, basy taz bolǧanyna qaramai, onyŋ äkesıne sūraǧan malyn berıp, aittyryp alady».
Jyrdyŋ negızgı jelısındegı bır közı soqyr, bır aiaǧy aqsaq äielge basqa nūsqalarda kemtarlyqtyŋ özge belgılerı de üstı-üstıne jamala tüsedı. Qolynyŋ şolaq, qūlaǧynyŋ saŋyrau, basynyŋ taz boluy – osynyŋ körınısı. Būl – batyr ūldardy tabatyn äieldıŋ näsılı tektı ekenın tanytu üşın oilastyrylǧan motivter. Ūlttyŋ ūlylyǧyn därıpteitın adami qasietterdı ülgı etu üşın qajet. Būl tūrǧyda «Jar ızdeu motivınıŋ negızgı tüiını üi boluy, semia qūru bolsa, ol keleşekte özındei, ne özınen de asyp tüsetın ūrpaq qaldyru tılegıne kelıp tıreledı», – degen Qajym Jūmalievtıŋ pıkırıne süiengen Asqar Tūrǧanbaev mynadai tūjyrym jasaidy: «Oraqtyŋ jar ızdeuı Alpamystyŋ Gülbarşyndy ızdeuı, Qobylandynyŋ Qūrtqany aluynan mülde bölek. Mūndaǧy basty maqsat – bolaşaq batyr ūl tuatyn äieldı tabu. Äieldıŋ sūlulyǧy, şyqqan tegınıŋ eş maŋyzy joq. Kerısınşe, Qaraşaş – türsız ärı mügedek. Bıraq ol Oraq öler sätte jäne keiın Oraqtyŋ kegın qaitarǧan sätte (qaiǧy, quanyş) bar kemısı joiylyp, keremet sūlu äielge ainalady». Oraqtyŋ äielınıŋ jan sūlulyǧynyŋ belgılerı jaryn joqtauynan da («Ölerıŋdı bılgende, Allanyŋ bergen tünınde, Armansyz qūşyp jatpadym»), Qarasaidy jauǧa attanuǧa qairauynan da «Senıŋ anaŋ men edım, Men saǧan jerık bolǧanda, Segız jylan jep edım»), ūlyna aqyl qosuynan da («Qibat tügılı menı sat, At köŋılıŋe jarasa-ai») aiqyn baiqalady.
Jyrdaǧy erekşe beinenıŋ bırı – Qarasai men Qazidyŋ qaryndasy – Qibat. Qarasai jauǧa attanbaq bolyp, Kökşe batyrdyŋ Kökbūira atyn saudalaǧanda ol aqysyna Qibatty sūraidy. Şeşesımen aqyldasyp, aqyry kelısken Qarasaiǧa qaryndasy Qibat kelıp uäj aitady:
Keşegı äkem ketken soŋ,
Kemşılık basqa jetken soŋ,
Jalǧyz taiǧa sattyŋ ba?
Atyŋ äiel demeseŋ,
Men ekeuıŋnen kem be edım?.
Osyny estıp, attan tüsıp, jauǧa qarai jaiau tartqan aǧasyna jany aşyǧan Qibat raiynan qaityp («Sen tomsaryp ketpe, külıp ket, Qalaǧan atyŋ mınıp ket, Men qyz bolsam da ūldaimyn, Qadırımdı bılıp ket»), rizaşylyq tanytady («Ainalaiyn Qareke, Men bır bata bereiın, Qolyŋda jai, aǧeke»). Söite tūra köŋılındegı nalasyn da aqtarady («Künderdıŋ künı bolǧanda, Jalǧyz taiǧa satqanyŋ, Tek bailauly basyŋ bolmasyn»), keler künın de oilap qamyǧady («Abysyn, ajyn bar bolyp, Jalǧyz taiǧa keldıŋ dep, Betıme salyq eter me?»).
Mūrat Möŋkeūlynyŋ «Qarasai-Qazi» jyryndaǧy äielder – el qorǧany – erlerdıŋ bolmysyn biıktetetın beineler, eldıktıŋ sipatyn tanytatyn tūlǧalar. Qaharmandyq jyrdaǧy batyrdyŋ anasy, jary jäne qyzy qandai boluy kerek desek, osy üşeuınıŋ beinesı sanamyzda jaŋǧyra tüspek.
Qysqasy, Qaraülek, Qaraşaş (Mūrat nūsqasynda aty atalmaidy), Qibat üştıgı – ūlt bolu, el bolu jolyndaǧy äiel zatynyŋ ülesın tanytatyn üilesımdı üştaǧan der edık. Batyr babalar baianyndaǧy tektılık turaly tūjyrymnyŋ bırı osy.
Bauyrjan OMARŪLY
