Taiauda nemıs etnografy Rihard Karutstyŋ kıtaby qazaq tılınde jaryq kördı. «Qazaqtar men türkmender arasynda» dep atalatyn eŋbek AmalBooks baspasynda käsıpker Arman Tosqanbaevtyŋ demeuşılıgımen şyǧaryldy.
2016 jyldan berı jūmys ıstep kele jatqan AmalBooks baspasy tarih, non-fikşn, biznes baǧyttarynda kıtaptar basyp şyǧarady. Rihard Karutstyŋ eŋbegı – «Taza tarih» seriiasynyŋ aiasynda jaryq körgen onynşy kıtap. Būǧan deiın būl tuyndynyŋ orys tılındegı audarmasy şyǧyp, oqyrman arasynda sūranysqa ie bolǧan edı.
AmalBooks baspasynyŋ negızın qalauşy Baqytjan Būqarbai «Taza tarih» seriiasy boiynşa şyǧarylatyn kıtaptardyŋ negızgı maqsaty halyqtyŋ közın aşyp, tarihi jadyn qalpyna keltıruge kömektesu ekenın atap öttı. Osy maqsat aiasynda jyl soŋyna deiın taǧy jiyrma tarihi derek şyǧaru josparymen de bölıstı.
SURETTEU ǦANA EMES, SURETI DE BAR
Nemıs etnografy Rihard Karuts 1903 jäne 1909 jyldary Kaspii teŋızı jaǧasyndaǧy Maŋǧyşylaq (kıtaptaǧy nūsqasynda osylai jazylǧan) tübegıne saiahat jasaidy. Ekspedisiiasynyŋ negızgı maqsaty türkımenderdı zertteu bolǧanymen, mūndaǧy tūrǧyndardyŋ arasynda qazaqtardyŋ basym ekenın baiqap, nätijesınde osy kıtapty jazyp şyǧady. «Nemıs ūltyna tän asqan däldıkpen, mūqiiat jazyluy kıtaptyŋ negızgı erekşelıkterınıŋ bırı», – deidı joba jetekşısı Baqytjan Būqarbai.
Basqa zertteuşıler tek şolyp qana jazǧan qazaqtyŋ ömır saltyndaǧy nanym-senımın, tūrmys-tırşılıgın, oiu-örnegın tolyǧymen sipattap jazyp qaldyrǧany osyǧan dälel. Kıtaptyŋ taǧy bır artyqşylyǧy – tūrǧyndardyŋ tynys-tırşılıgınıŋ tek sözben ǧana emes, suretter arqyly da körsetıluı.
Avtor kıtapta qazaqtardyŋ tal besıkten jer besıkke deiıngı ömırınde ūstanatyn salt-dästürlerın tolyqtai tarqatyp baiandaǧan. Balanyŋ düniege keluı, balalyq şaǧy, es bılgen uaqyty, şaŋyraq qūryp, otbasyly bolǧany sekıldı halqymyzdyŋ tūrmysyndaǧy maŋyzdy rölge ie bolǧan dünielerdıŋ qalai jüzege asatynyn tüsındırgen.
Sonymen qatar, geografiialyq erekşelıkterı turaly söz qozǧap, Maŋǧyşylaq tübegınıŋ tabiǧatyn da tys qaldyrmaǧan. Sonyŋ nätijesınde jer-suǧa bailanysty qazaqtar arasyndaǧy ejelden qalyptasyp kele jatqan aŋyzdar da kıtapta aitylady.
TÜRKIMENDERMEN SALYSTYRU
Alǧaşynda türkımender turaly jazǧysy kelgen avtor qazaqtar turaly derek qaldyruynyŋ sebebın «jaŋa mädeniettıŋ yqpalyna jyldam ūşyrap, ūlttyq erekşelıgı solǧyn tarta bastasa da, qazaqtyŋ köp mädeni mūrasy älı de erekşelıgın saqtap tūr. Sondyqtan, türkmendermen salystyrǧanda, syrttan kelgen etnograftyŋ nazaryn qazaq ūlty köbırek bauraitynyn aita ketu kerek» dep tüsındıredı.
Oǧan qaramastan, äuel bastaǧy maqsaty boiynşa türkımender turaly da sipattap jazyp qaldyrǧan. Eŋ qyzyǧy türkımenderdı Merv oazisındegı tuystarymen salystyryp, olardyŋ syrt kelbetı men tūrmys-tırşılıgıne ekonomikalyq jaǧdaidyŋ äser etkenınen habar beredı.
Sondai-aq, qazaqtar men türkımenderdıŋ şaruaşylyǧy men klimattyq jaǧdaiǧa beiımdeluıne baǧa bere otyryp, ūlt retınde qazaqtardyŋ basym tüsıp otyrǧanyn jazady.
Ekı ūlttyŋ arasyndaǧy kiım kiiu ülgısı men ömır süru saltyndaǧy aiyrmaşylyqtardy suretter arqyly da körsete bılgen. Bastapqy derekközden audarylǧan kıtaptan otarlau saiasatynyŋ etnografiialyq ūlttyq erekşelıkterımızge yqpal etkenın aŋǧaru qiyn emes. Qysqaşa aitqanda, kıtap 20-ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaqtardyŋ kündelıktı tırşılıgınen habar beredı.
Merei Myrzaǧaliqyzy
