موڭعولياعا ساپار: ارقادان التايعا دەيىنگى ۇزاق جول

"اتىڭ باردا جەر تانى جەلىپ ءجۇرىپ، اسىڭ باردا ەل تانى بەرىپ ءجۇرىپ" دەگەن ەكەن اتالارىمىز. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەندەي، قوجابەرگەن باتىردىڭ 320 جىلدىعى مەرەيتويىنا وراي موڭعولياعا بارۋدىڭ رەتى ءتۇستى. باتىر بابامىزدىڭ ۇرپاقتارى استانادان موڭعولياعا مادەني ساپار ۇيىمداستىردى. ءبىز ءبىر كولىكتە ءتورت ادامبىز. قاسىمدا اتاقتى سەگىز سەرىنى زەرتتەۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى وسپان سەرىك كارىبايۇلى، ەكىنشىسى – امانگەلدى قۇرمەتۇلى كولىك تىزگىنىندە. امانگەلدى – تورتباق، دەمبەلشەلەۋ كەلگەن سارى جىگىت، "ايقىن" گازەتىنىڭ استاناداعى جەتەكشىسى. ونىڭ ۇستىنە قازاق راديوسىندا، تەلەارنالاردا ۇنەمى ساراپتاما جۇرگىزەتىن ساياساتكەرلىگى تاعى بار. ءار ءسوز بەن ءار ىستەن استار ىزدەگەن ساقتانىمپاز ازامات. ءۇشىنشى ازامات – قاراعاندىلىق، كومىر شاحتاسىنىڭ مامانى. ول دا – ءار ءىستى الدەنەشە رەت قاداعالاماسا باسى اۋىراتىن، تاقاۋىرلاتۋدى بويىنا سىڭىرگەن ەڭسەلى سارى جىگىت، جۇلدىزبەك قويشىبايۇلى. امانگەلدى مەن جۇلدىزبەكتىڭ تۋعان جەرلەرى موڭعوليانىڭ بايان ولگەي ايماعى بولعاندىقتان، اتالعان ولكەگە ءجيى بارادى ەكەن. ءبىزدىڭ جولباسشىلارىمىز دا سولار.

ءبىز استانادان جەكە كولىكپەن شىقتىق

ساپارىمىزدى ناۋرىزدىڭ بەس كۇندىك دەمالىسىنا تۋرالاعان بولاتىنبىز. جول الىس، 2000 شاقىرىمنان اسادى. استانا – پاۆلودار تاس جولىنان كەيىن، شارباقتى اۋدانى ارقىلى رەسەيدىڭ قۇلىندى اۋدانىنا وتەسىز. ودان ارمەن التاي ولكەسىنىڭ بارناۋىل قالاسىن باسىپ التاي رەسپۋبليكاسىنا، سوسىن مۇنداعى قوش اعاش اۋدانى ارقىلى موڭعوليانىڭ بايان ولگەي ايماعىنا كىرەدى ەكەنبىز. بايان ولگەي ايماعىنان قازاقستانعا كەلىپ قونىستانعان قانداستارىمىز كوپ بولعاندىقتان، بۇل ايماققا ءار كۇنى قاتىنايتىن اۆتوبۋستار مەن ارالىق تاكسيلەر قايشىلىسىپ جاتادى دەسەك ارتىق بولماس. استانادان بايان ولگەيگە دەيىن اپاراتىن تاكسي پۇلى 15000 تەڭگەدەن. ال پاۆلوداردان ارى 12000 تەڭگەگە كەلىسۋگە بولادى. ال جەر كورىپ، ەمىن-ەركىن ارالاعىڭىز كەلسە، ارينە جەكە كولىكپەن شىققان دۇرىس. ءبىز امانگەلدىنىڭ شكودا ماركالى جەڭىل كولىگىنە وتىردىق. جانارمايعا دا ۇنەمدى. الىس جولدا 100 شاقىرىم ءۇشىن بار بولعانى 6-7 ليتر بەنزين جاعادى. ساقتىقتا قورلىق جوق. كولىكتى الىس جولعا شىعار الدىندا موتورى مەن قوزعالتقىشىنىڭ مايلارىن اۋىستىرىپ، جالپى تەكسەرىستەن وتكىزىپتى.

ىسكە ءسات: موڭعولياعا دا، رەسەيگە دە ۆيزا جوق

استانادان 18 ناۋرىز كۇنى تاڭدا اتتاندىق. كۇن جىلى، جول ايناداي. استانا – پاۆلودار تاسجولىنىڭ 75 پايىزدايى توسەلىپ بىتكەن ەكەن. تۇسكە تامان پاۆلودار قالاسىنا 15 شاقىرىم قالعاندا قاسىمىزداعى قوسشى تويوتا پرادو ماركالى ءداۋ كولىكتەن اقاۋ شىعىپ، قاقالعان سوڭ، توقتاۋعا تۋرا كەلدى.

رەسەيگە ساپارلاپ شىققان كولىك جۇرگىزۋشىلەرگە: ەسىڭىزدە بولسىن، مۇندا جەكە كولىكپەن باراتىندار ءۇشىن رەسەيدىڭ ساقتاندىرۋ ءپوليسىن الۋ مىندەتتى. ونىڭ ۇستىنە سەنىمحات ارقىلى جۇرسەڭىز، ونىڭ ىشىندە "شەتەلدە جۇرگىزۋگە" دەپ بەرگەن ارنايى رۇقساتى بولۋى كەرەك. "باسقارۋعا جانە ساتۋعا" دەپ بەرىلگەن سەنىمحات جارامسىز. جۇرگىزۋ كۋالىگى مەن كولىكتىڭ جانە ءوزىڭىزدىڭ تولقۇجاتىڭىز جانىڭىزدا بولۋى كەرەك.

قازاقستان – رەسەي شەكاراسى 24 ساعات اشىق

پاۆلودار قالاسىنان ارى 200 شاقىرىمدا ەكى ەل اراسىن جالعايتىن دوستىق شەكارا وتكەلى بار. كەشكى ساعات 18.00-دە سوعان جەتىپ جىعىلدىق. شەكارا وتكەلى تاۋلىك بويى ىركىلىسسىز جۇمىس ىستەيدى ەكەن. مۇندا قول جۇكتەرىن قاتتى قاداعالايدى. جانە "شەكارادان شىعۋعا بولمايتىن سانكتسياعا ىلىنگەن" مالىمەتتەر بازاسىندا اتىڭىزدىڭ بار–جوعى تەكسەرىلەدى. وندا ەكى ءتۇرلى مالىمەت قويماسى بار. ءبىرى – مەملەكەتتىك، ەكىنشىسى – شەكارالىق. ەگەر شەكارالىق قامبادان اتى-ءجونىڭىز كەزدەسسە، مەملەكەتتىك بازاعا سۇرانىس جىبەرەدى. بار بولعانى بەس مينۋتتا ولاردان جاۋاپ تا كەلەدى. ەگەر مەملەكەتتىك قامبادا اتى-ءجونىڭىز تابىلىپ جاتسا، شەكارادان شىعا المايسىز. بۇل دەرەكتەر سوت ورىنداۋشىلاردىڭ ۇسىنىسىمەن قامباعا ەنەتىنى بەلگىلى. سول سەبەپتى، شەتەلگە شىعار الدىندا سول بازانى قاراپ العانىڭىز ابزال. ول ءۇشىن ۇيدە وتىرىپ–اق، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ سايىنداعى سىلتەمە ارقىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى شەگىنەن شىعۋى ۋاقىتشا شەكتەلگەن تۇلعالاردىڭ ءتىزىمى ارقىلى تەكسەرە الاسىز.

پاۆلودار قالاسىنان دا كولىكتەرگە ارنالعان رەسەيلىك ساقتاندىرۋ ءپوليسىن الۋعا بولادى

رەسەي شەكاراسىنا جەكە كولىكپەن كىرەر الدىندا، نە كىرگەننەن كەيىن وسى ەلدىڭ كولىك قۇرالىنا ارنالعان ساقتاندىرۋ ءپوليسىن الۋعا مىندەتتىسىز. ساقتاندىرۋ ەڭ كەمى 15 كۇنگە بەرىلەدى. باعاسى دا كولىك قۇرالىنىڭ ات كۇشىنە، ساقتاندىرۋ ءپوليسىنىڭ مەرزىمىنە بايلانىستى. مىسالى، قوزعالتقىشى 1.2 كولەمگە 15 كۇنگە 1900 رۋبل ەكەن. ال رەسەيلىك ساقتاندىرۋ ءپوليسىن الماعان جاعدايدا جول ساقشىلارى ايىپپۇل سالادى. ونىڭ مولشەرى 800 رۋبلدەن باستالادى. ءبىر رەتتەن كەيىن تەك 24 ساعات ىشىندە سىزگە باسقا ايىپپۇل سالا المايدى. سالىنعان شترافتى 20 كۇن ىشىندە تولەسەڭىز ونىڭ 50 پايىزى كەشىرىلەدى. ياعني 400 رۋبل تولەيسىز. ەگەر ساقتاندىرۋ ءپوليسىن تولەمەي، ءۇش رەتتەن ارتىق ۇستالىپ، ايىپپۇل سانى 3 رەتتەن اسسا جانە سالىنعان بىرنەشە ايىپپۇلدى جۇرگىزۋشىلەر ۋاقىتىندا تولەمەسە، ولار رەسەيگە كىرۋ قۇقىنان سوت ارقىلى ايىرىلادى. ساقتاندىرۋ ءپوليسىن رەسەي شەكاراسى ماڭىنان، ءتىپتى پاۆلودار سەكىلدى ءوزىمىزدىڭ ءىرى قالالاردان دا الۋعا بولادى.

موڭعولياعا باراتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ كوبى ساقتاندىرۋ ءپوليسىن العىسى كەلمەيدى

ونىڭ ورنىنا 800 رۋبل ايىپپۇل جازدىرىپ، ونىڭ 50 پايىزىن تولەگەن ارزان. سولاي 2000 رۋبلدەن باستالاتىن ساقتاندىرۋ قاراجاتىن ۇنەمدەيدى.ءبىز دە سولاي ىستەدىك. بارار جولدا رەسەيلىك جول ساقشىلارى التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ قوش اعاش اۋدانىندا توقتاتتى. كۇتكەندەي 800 رۋبل شتراف سالدى. ءبىز ونى قايتار جولدا، التى كۇننەن كەيىن تولەدىك. ابىروي بولعاندا، قايتاردا ەشكىم توقتاتپادى. وسىلايشا تەك 400 رۋبل عانا تولەپ، رەسەي اۋماعىنان ءارلى-بەرلى وتتىك. نەگىزى رەسەيدە 5-10 كۇن بولاتىن كولىك يەلەرىنە 15 كۇنگە بەرىلەتىن ساقتاندىرۋ ءپوليىسىن العان دۇرىس. ەڭ باستىسى، بەيتانىس اۋماقتا كولدەنەڭ قيىندىقسىز قوزعالۋ ءۇشىن قاجەتتى بارلىق ەرەجەلەردى ساقتاۋىڭىز جانە تالاپتاردى ورىنداعانىڭىز دۇرىس. سوندا الاڭدامايسىز، ۋاقىت تا جوعالتپايسىز.

التاي ولكەسى قازاقستانمەن شەكارالاس

التاي ولكەسىنىڭ جەر اۋماعى 168 مىڭ شارشى كيلومەتر. تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانى – 2 ملن 350 مىڭ. قازاقستاننىڭ پاۆلودار جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىمەن شەكتەسەدى. التاي ولكەسىنىڭ ورتالىعى – بارناۋىل قالاسى. حالقى 350 مىڭعا جۋىق. وب وزەنى قالانى كەسىپ وتەدى. بارناۋىل قازاقتاردىڭ پاۆلودار قالاسىنا ۇقسايدى. ترامۆاي جۇرەدى. قالا تولىعىمەن گازداندىرىلعان.

التايدان كورگەندەرىمىز

التاي رەسپۋبليكاسى – التاي وكەسىنەن بولەك رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىم. جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانى – ەل قۇرىلتاي. ول ءتورت جىل مەرزىمگە سايلاناتىن 27 دەپۋتاتتان تۇرادى. جوعارى اتقارۋشى ورگانى – ۇكىمەت، ونى توراعا باسقارادى. التاي رەسپۋبليكاسى قازاقستان، قىتاي، موڭعوليا جەرىمەن، سونداي-اق رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تىۆا، حاكاسيا رەسپۋبليكالارىمەن، كەمەر وبلىسىمەن، التاي ولكەسىمەن شەكتەسەدى. ورتالىعى – تاۋلى التاي (گورنو-التايسك) قالاسى. جەر اۋماعى – 92,9 شارشى شاقىرىم، حالقى – 201,6 مىڭ ادام. باتىسىنان شىعىسىنا دەيىن – 360 كم، وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىكە دەيىن – 480 كم. رەسمي ءتىلى – التاي جانە ورىس تىلدەرى. جەرگىلىكتى حالقى – التايلىقتار، بارلىق تۇرعىنداردىڭ 31%-ىن (62 مىڭنان استام ادام) قۇرايدى. قالعاندارىنىڭ 62%-ى ورىستار بولسا، قازاقتار – 5%، ۋكرايندار – 1%، نەمىستەر – 0,4%. اكىمشىلىك ءبولىنىسى – 10 اۋدان، ءبىر قالا، 86 اۋىل مەن ەكى كەنت. ۆاليۋتاسى – رەسەي ءرۋبلى. التايلىقتار – التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ بايىرعى حالقى. ءوز اتاۋلارى – التاي كيجي. تۇركى تەكتەس حالىق. حاكاس پەن قىرعىزشاعا ۇقساس ارالىق تىلدە سويلەيدى. بۇل تىلدە موڭعول ءتىلىنىڭ اسەرى باسىم. ءبىز دە ەش اۋدارماشىسىز تۇسىنە الدىق. التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ وڭعۇداي اۋدانىنداعى "بارسۋگان" ءدامحاناسى. بارسۋگان دەگەن ەرتەرەكتە قازاقتىڭ "بورسىعان" دەگەن سوزىنەن شىققان بولۋى ابدەن مۇمكىن.

رەسەي اۋماعىندا "ەكولوگيالىق الىم" الىنبايدى

ەۋرازيا كەدەن وداعىنىڭ مۇشەلەرى بولعاندىقتان قازاقستاندىق كولىكتەرگە مۇندا ساقتاندىرۋ پوليسىنەن باسقا الىم-سالىم جوق. تەك جول ەرەجەسىن بۇزباساڭىز جەتىپ جاتىر. جول ساقشىلارى قۇجاتىڭىز تولىق بولسا توقتاتپايدى. مىسالى، ءبىزدى رەسەي شەكاراسىنىڭ ىشىندە جۇرگەن ءۇش كۇنىمىزدە ءۇش رەت عانا توقتاتتى. ءبىرىنشى رەت ايىپپۇل سالدى. ەكىنشى، ءۇشىنشى رەتتە ساقتاندىرۋ ءپوليسىن الۋدى ەسكەرتتى. التاي رەسپۋبليكاسى – تاۋلى ءارى ورماندى ولكە. سول سەبەپتى ۇيلەر دە كوبىنەسە اعاشتان سالىنادى ەكەن. ءشۇي داڭعىل جولى (چۋيسكي تراكت) – ءنوۆوسىبىر قالاسىنان باستالىپ، التاي ولكەسىن، التاي رەسپۋبليكاسىن باسىپ ءوتىپ موڭعوليا شەكاراسىنا تىرەلەتىن اسفالت توسەلگەن جانە بەتوندالعان تاسجول. جالپى ۇزىندىعى 962 شاقىرىمنان اسادى. التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىس-سولتۇستىگىندەگى وزەندى اڭعارلاردىڭ ءشوبى شۇيگىن، قىستا بورانى از، مال باعۋعا قولايلى. التاي رەسپۋبليكاسى – رەسەيدەگى تابيعي تۇششى سۋ كوزى ەڭ كوپ ءوڭىردىڭ ءبىرى. التاي جوتالارىنان اققان قار سۋلارى جينالا كەلىپ، وسىنداي ۇلكەن وزەندەرگە اينالادى. قاتۋن وزەنى – سولاردىڭ ءبىرى. قوش اعاش – التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى اۋدان. 20 مىڭنان استام حالىقتىڭ 60 پايىزى قازاقتار. اۋدان ءشۇي ۇستىرتىنە ورنالاسقان. مال شارۋاشىلىعى دامىعان. شىعىسى موڭعوليانىڭ بايان ولگەي ايماعىمەن شەكتەسەدى. قوش اعاشقا شەكارا اۋدان بولعاندىقتان تۋريستەر كوپ كەلەدى. جاز بويى رەسەيدىڭ ءار وڭىرىنەن كەلەتىن تۋريستەر التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ ساي-سالاسىن ارالاپ، قىدىرادى. تاريح پورتالىنان الىنعان دەرەكتەرگە ساي جازاتىر – قازاقستاننىڭ موڭعوليامەن تىكەلەي شەكارالاس اۋماق. 1930 جىلدارعا دەيىن سەمەيگە قاراپ كەلگەن. قوش اعاش جəنە قاتون قاراعاي اۋىلدارى اراسىندا موڭعوليا مەن ساۋدا جاساۋ ءۇشىن باقتالاستىق تا بولعان. جازاتىر ويراتيانىڭ قولاستىنا وتكەن جاعدايدا قازاقستان موڭعوليامەن شەكارالىق ساۋدا جاساۋ مۇمكىنشىلىگىنەن ايرىلاتىن. سوندىقتان ويراتيا جاعدايدىڭ ءوز پايداسىنا شەشىلۋىنە بار كۇش-جىگەرىن سالدى. سونىڭ نəتيجەسىندە قازاقستان ءوز جەرىنىڭ ءبىر بولىگىنەن قانا ايرىلىپ قالعان جوق، موڭعوليامەن تىكەلەي بايلانىستىڭ ۇزىلۋىنە بايلانىستى قاتون قاراعاي اۋىلى ايىرباس-ساۋدا ورتالىعى رەتىندە دە ماڭىزىن جوعالتتى. التايلىقتار تاڭىرشىلدىكتى ۇستانادى. قاسيەتتى ساناعان جەر-سۋعا اقتىق بايلاپ، قۇرمەت كورسەتەدى. اراسانعا كەلگەندەر دە اقتىق بايلاپ، ىرىمداپ سۋ ىشەدى. بۇنداي جورالعى كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنا ورتاق. "ات – ادامنىڭ قاناتى". تۇركى بابالارىمىزدىڭ وسى ارعىماقتارعا ءمىنىپ الىپ، ەۋرازيانى جاۋلاعانى بەلگىلى. التاي رەسپۋبليكاسىنداعى قوناق ۇيلەر تىم قىمبات ەمەس. قىزمەت كورسەتۋ ساپاسى دا جاقسى.

"ەل مۋزەيى" – رەسەيدەگى ەڭ باي مۋزەيلەردىڭ ءبىرى

2018 جىلى ەل مۋزەيىنە 100 جىل تولىپتى. ۋكوك تاۋلى ءوڭىرى – ادام اياعى باسپايتىن، قاز-قاتار تىزىلگەن مۇزدى شىڭداردىڭ ەتەگى، كونە زاماننان بەرى قاسيەت پەن قۇپياعا تولى سىرلى مەكەن دەپ سانالادى. ۋكوك حانشايىمى مىنە وسى جەردەن تابىلعان. نەگىزى قازاقستاننىڭ "بەرەل قورعاندارىنا" جاقىن جەرگە ورنالاسقان. ەل مۋزەيىن كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا.