Monǵolııaǵa baratyndar kóbine Reseıdiń Altaı ólkesin, Altaı Respýblıkasyn basyp ótip, Mońǵolııanyń Baıan Ólgeı aımaǵyna shyǵady. Jol boıy qyzyq kóp.
"Atyń barda jer tany jelip júrip, asyń barda el tany berip júrip" degen eken atalarymyz. Izdegenge suraǵan degendeı, Qojabergen batyrdyń 320 jyldyǵy mereıtoıyna oraı Mońǵolııaǵa barýdyń reti tústi. Batyr babamyzdyń urpaqtary Astanadan Mońǵolııaǵa mádenı sapar uıymdastyrdy.
Biz bir kólikte tórt adambyz. Qasymda ataqty Segiz Serini zertteýshi, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen ártisi Ospan Serik Káribaıuly, ekinshisi – Amangeldi Qurmetuly kólik tizgininde. Amangeldi – tórtbaq, dembelsheleý kelgen sary jigit, "Aıqyn" gazetiniń astanadaǵy jetekshisi. Onyń ústine Qazaq radıosynda, telearnalarda únemi saraptama júrgizetin saıasatkerligi taǵy bar. Ár sóz ben ár isten astar izdegen saqtanympaz azamat. Úshinshi azamat – qaraǵandylyq, kómir shahtasynyń mamany. Ol da – ár isti áldeneshe ret qadaǵalamasa basy aýyratyn, taqaýyrlatýdy boıyna sińirgen eńseli sary jigit, Juldyzbek Qoıshybaıuly.
Amangeldi men Juldyzbektiń týǵan jerleri Mońǵolııanyń Baıan Ólgeı aımaǵy bolǵandyqtan, atalǵan ólkege jıi barady eken. Bizdiń jolbasshylarymyz da solar.
Biz Astanadan jeke kólikpen shyqtyq
Saparymyzdy naýryzdyń bes kúndik demalysyna týralaǵan bolatynbyz. Jol alys, 2000 shaqyrymnan asady. Astana – Pavlodar tas jolynan keıin, Sharbaqty aýdany arqyly Reseıdiń Qulyndy aýdanyna ótesiz. Odan ármen Altaı ólkesiniń Barnaýyl qalasyn basyp Altaı Respýblıkasyna, sosyn mundaǵy Qosh aǵash aýdany arqyly Mońǵolııanyń Baıan Ólgeı aımaǵyna kiredi ekenbiz.
Baıan Ólgeı aımaǵynan Qazaqstanǵa kelip qonystanǵan qandastarymyz kóp bolǵandyqtan, bul aımaqqa ár kúni qatynaıtyn avtobýstar men aralyq taksıler qaıshylysyp jatady desek artyq bolmas. Astanadan Baıan Ólgeıge deıin aparatyn taksı puly 15000 teńgeden. Al Pavlodardan ary 12000 teńgege kelisýge bolady.
Al jer kórip, emin-erkin aralaǵyńyz kelse, árıne jeke kólikpen shyqqan durys. Biz Amangeldiniń Shkoda markaly jeńil kóligine otyrdyq. Janarmaıǵa da únemdi. Alys jolda 100 shaqyrym úshin bar bolǵany 6-7 lıtr benzın jaǵady. Saqtyqta qorlyq joq. Kólikti alys jolǵa shyǵar aldynda motory men qozǵaltqyshynyń maılaryn aýystyryp, jalpy tekseristen ótkizipti.
Iske sát: Mońǵolııaǵa da, Reseıge de vıza joq
Astanadan 18 naýryz kúni tańda attandyq. Kún jyly, jol aınadaı. Astana – Pavlodar tasjolynyń 75 paıyzdaıy tóselip bitken eken. Túske taman Pavlodar qalasyna 15 shaqyrym qalǵanda qasymyzdaǵy qosshy Toıota Prado markaly dáý kólikten aqaý shyǵyp, qaqalǵan soń, toqtaýǵa týra keldi.
Reseıge saparlap shyqqan kólik júrgizýshilerge:
Esińizde bolsyn, munda jeke kólikpen baratyndar úshin Reseıdiń saqtandyrý polısin alý mindetti. Onyń ústine senimhat arqyly júrseńiz, onyń ishinde "shetelde júrgizýge" dep bergen arnaıy ruqsaty bolýy kerek. "Basqarýǵa jáne satýǵa" dep berilgen senimhat jaramsyz.
Júrgizý kýáligi men kóliktiń jáne ózińizdiń tólqujatyńyz janyńyzda bolýy kerek.
Qazaqstan – Reseı shekarasy 24 saǵat ashyq
Pavlodar qalasynan ary 200 shaqyrymda eki el arasyn jalǵaıtyn Dostyq shekara ótkeli bar. Keshki saǵat 18.00-de soǵan jetip jyǵyldyq. Shekara ótkeli táýlik boıy irkilissiz jumys isteıdi eken.
Munda qol júkterin qatty qadaǵalaıdy. Jáne "shekaradan shyǵýǵa bolmaıtyn sankııaǵa ilingen" málimetter bazasynda atyńyzdyń bar–joǵy tekseriledi. Onda eki túrli málimet qoımasy bar. Biri – memlekettik, ekinshisi – shekaralyq.
Eger shekaralyq qambadan aty-jónińiz kezdesse, memlekettik bazaǵa suranys jiberedi. Bar bolǵany bes mınýtta olardan jaýap ta keledi. Eger memlekettik qambada aty-jónińiz tabylyp jatsa, shekaradan shyǵa almaısyz.
Bul derekter sot oryndaýshylardyń usynysymen qambaǵa enetini belgili. Sol sebepti, shetelge shyǵar aldynda sol bazany qarap alǵanyńyz abzal. Ol úshin úıde otyryp–aq, Ádilet mınıstrliginiń saıyndaǵy silteme arqyly Qazaqstan Respýblıkasy sheginen shyǵýy ýaqytsha shektelgen tulǵalardyń tizimi arqyly teksere alasyz.
Pavlodar qalasynan da kólikterge arnalǵan reseılik saqtandyrý polısin alýǵa bolady
Reseı shekarasyna jeke kólikpen kirer aldynda, ne kirgennen keıin osy eldiń kólik quralyna arnalǵan saqtandyrý polısin alýǵa mindettisiz. Saqtandyrý eń kemi 15 kúnge beriledi. Baǵasy da kólik quralynyń at kúshine, saqtandyrý polısiniń merzimine baılanysty. Mysaly, qozǵaltqyshy 1.2 kólemge 15 kúnge 1900 rýbl eken.
Al reseılik saqtandyrý polısin almaǵan jaǵdaıda jol saqshylary aıyppul salady. Onyń mólsheri 800 rýblden bastalady. Bir retten keıin tek 24 saǵat ishinde sizge basqa aıyppul sala almaıdy. Salynǵan shtrafty 20 kún ishinde tóleseńiz onyń 50 paıyzy keshiriledi. Iaǵnı 400 rýbl tóleısiz.
Eger saqtandyrý polısin tólemeı, úsh retten artyq ustalyp, aıyppul sany 3 retten assa jáne salynǵan birneshe aıyppuldy júrgizýshiler ýaqytynda tólemese, olar Reseıge kirý quqynan sot arqyly aıyrylady.
Saqtandyrý polısin Reseı shekarasy mańynan, tipti Pavlodar sekildi ózimizdiń iri qalalardan da alýǵa bolady.
Mońǵolııaǵa baratyn júrgizýshilerdiń kóbi saqtandyrý polısin alǵysy kelmeıdi
Onyń ornyna 800 rýbl aıyppul jazdyryp, onyń 50 paıyzyn tólegen arzan. Solaı 2000 rýblden bastalatyn saqtandyrý qarajatyn únemdeıdi.Biz de solaı istedik. Barar jolda reseılik jol saqshylary Altaı Respýblıkasynyń Qosh aǵash aýdanynda toqtatty. Kútkendeı 800 rýbl shtraf saldy. Biz ony qaıtar jolda, alty kúnnen keıin tóledik.
Abyroı bolǵanda, qaıtarda eshkim toqtatpady. Osylaısha tek 400 rýbl ǵana tólep, Reseı aýmaǵynan árli-berli óttik.
Negizi Reseıde 5-10 kún bolatyn kólik ıelerine 15 kúnge beriletin saqtandyrý polıisin alǵan durys. Eń bastysy, beıtanys aýmaqta kóldeneń qıyndyqsyz qozǵalý úshin qajetti barlyq erejelerdi saqtaýyńyz jáne talaptardy oryndaǵanyńyz durys. Sonda alańdamaısyz, ýaqyt ta joǵaltpaısyz.
Altaı ólkesi Qazaqstanmen shekaralas
Altaı ólkesiniń jer aýmaǵy 168 myń sharshy kılometr. Turǵyndarynyń jalpy sany – 2 mln 350 myń. Qazaqstannyń Pavlodar jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarymen shektesedi.
Altaı ólkesiniń ortalyǵy – Barnaýyl qalasy. Halqy 350 myńǵa jýyq. Ob ózeni qalany kesip ótedi.
Barnaýyl qazaqtardyń Pavlodar qalasyna uqsaıdy. Tramvaı júredi. Qala tolyǵymen gazdandyrylǵan.
Altaıdan kórgenderimiz
Altaı Respýblıkasy – Altaı ókesinen bólek Reseı Federaııasynyń quramyndaǵy ulttyq-memlekettik qurylym. Joǵary zań shyǵarýshy organy – El quryltaı. Ol tórt jyl merzimge saılanatyn 27 depýtattan turady. Joǵary atqarýshy organy – Úkimet, ony tóraǵa basqarady.
Altaı Respýblıkasy Qazaqstan, Qytaı, Mońǵolııa jerimen, sondaı-aq Reseı Federaııasynyń Tyva, Hakasııa respýblıkalarymen, Kemer oblysymen, Altaı ólkesimen shektesedi. Ortalyǵy – Taýly Altaı (Gorno-Altaısk) qalasy.
Jer aýmaǵy – 92,9 sharshy shaqyrym, halqy – 201,6 myń adam. Batysynan shyǵysyna deıin – 360 km, ońtústiginen soltústike deıin – 480 km. Resmı tili – altaı jáne orys tilderi.
Jergilikti halqy – altaılyqtar, barlyq turǵyndardyń 31%-yn (62 myńnan astam adam) quraıdy. Qalǵandarynyń 62%-y orystar bolsa, qazaqtar – 5%, ýkraındar – 1%, nemister – 0,4%. Ákimshilik bólinisi – 10 aýdan, bir qala, 86 aýyl men eki kent. Valıýtasy – reseı rýbli.
Altaılyqtar – Altaı Respýblıkasynyń baıyrǵy halqy. Óz ataýlary – altaı kıjı. Túrki tektes halyq. Hakas pen qyrǵyzshaǵa uqsas aralyq tilde sóıleıdi. Bul tilde mońǵol tiliniń áseri basym. Biz de esh aýdarmashysyz túsine aldyq.
Altaı Respýblıkasynyń Ońǵudaı aýdanyndaǵy "Barsýgan" dámhanasy. Barsýgan degen erterekte qazaqtyń "borsyǵan" degen sózinen shyqqan bolýy ábden múmkin.
Reseı aýmaǵynda "ekologııalyq alym" alynbaıdy
Eýrazııa Keden Odaǵynyń músheleri bolǵandyqtan qazaqstandyq kólikterge munda saqtandyrý polısinen basqa alym-salym joq. Tek jol erejesin buzbasańyz jetip jatyr. Jol saqshylary qujatyńyz tolyq bolsa toqtatpaıdy. Mysaly, bizdi Reseı shekarasynyń ishinde júrgen úsh kúnimizde úsh ret ǵana toqtatty. Birinshi ret aıyppul saldy. Ekinshi, úshinshi rette saqtandyrý polısin alýdy eskertti.
Altaı Respýblıkasy – taýly ári ormandy ólke. Sol sebepti úıler de kóbinese aǵashtan salynady eken.
Shúı dańǵyl joly (Chýıskıı trakt) – Novosibir qalasynan bastalyp, Altaı ólkesin, Altaı Respýblıkasyn basyp ótip Mońǵolııa shekarasyna tireletin asfalt tóselgen jáne betondalǵan tasjol. Jalpy uzyndyǵy 962 shaqyrymnan asady.
Altaı Respýblıkasynyń shyǵys-soltústigindegi ózendi ańǵarlardyń shóbi shúıgin, qysta borany az, mal baǵýǵa qolaıly.
Altaı Respýblıkasy – Reseıdegi tabıǵı tuy sý kózi eń kóp óńirdiń biri. Altaı jotalarynan aqqan qar sýlary jınala kelip, osyndaı úlken ózenderge aınalady. Qatýn ózeni – solardyń biri.
Qosh aǵash – Altaı Respýblıkasynyń quramyndaǵy aýdan. 20 myńnan astam halyqtyń 60 paıyzy qazaqtar. Aýdan Shúı ústirtine ornalasqan. Mal sharýashylyǵy damyǵan. Shyǵysy Mońǵolııanyń Baıan Ólgeı aımaǵymen shektesedi.
Qosh aǵashqa shekara aýdan bolǵandyqtan týrıster kóp keledi. Jaz boıy Reseıdiń ár óńirinen keletin týrıster Altaı Respýblıkasynyń saı-salasyn aralap, qydyrady.
Tarıh portalynan alynǵan derekterge saı Jazatyr – Qazaqstannyń Mońǵolııamen tikeleı shekaralas aýmaq. 1930 jyldarǵa deıin Semeıge qarap kelgen. Qosh aǵash jəne Qaton qaraǵaı aýyldary arasynda Mońǵolııa men saýda jasaý úshin baqtalastyq ta bolǵan.
Jazatyr Oıratııanyń qolastyna ótken jaǵdaıda Qazaqstan Mońǵolııamen shekaralyq saýda jasaý múmkinshiliginen aırylatyn. Sondyqtan Oıratııa jaǵdaıdyń óz paıdasyna sheshilýine bar kúsh-jigerin saldy. Sonyń nətıjesinde Qazaqstan óz jeriniń bir bóliginen qana aırylyp qalǵan joq, Mońǵolııamen tikeleı baılanystyń úzilýine baılanysty Qaton qaraǵaı aýyly aıyrbas-saýda ortalyǵy retinde de mańyzyn joǵaltty.
Altaılyqtar táńirshildikti ustanady. Qasıetti sanaǵan jer-sýǵa aqtyq baılap, qurmet kórsetedi. Arasanǵa kelgender de aqtyq baılap, yrymdap sý ishedi. Bundaı joralǵy kóptegen túrki halyqtaryna ortaq.
"At – adamnyń qanaty". Túrki babalarymyzdyń osy arǵymaqtarǵa minip alyp, Eýrazııany jaýlaǵany belgili.
Altaı Respýblıkasyndaǵy qonaq úıler tym qymbat emes. Qyzmet kórsetý sapasy da jaqsy.
"El mýzeıi" – Reseıdegi eń baı mýzeılerdiń biri
2018 jyly El mýzeıine 100 jyl tolypty.
Ýkok taýly óńiri – adam aıaǵy baspaıtyn, qaz-qatar tizilgen muzdy shyńdardyń etegi, kóne zamannan beri qasıet pen qupııaǵa toly syrly meken dep sanalady. Ýkok hanshaıymy mine osy jerden tabylǵan. Negizi Qazaqstannyń "Berel qorǵandaryna" jaqyn jerge ornalasqan.
El mýzeıin kórgen de armanda, kórmegen de armanda.
Altaılyqtardyń kúı aspaby – qobyz dep atalady. Ol qazaqtyń dombyrasyna óte uqsas. Onymen án salyp, kúı shertedi.
Altaılyqtardyń "Taýly Altaı" ánin tyńdańyz:
Altaılyqtar da qazaqtar sekildi qoshqar múıiz salyp, kúmis erge mingen eken. Tek ıslam dini jetpedi demeseńiz, rýlary da qazaqtarǵa keledi. Mysaly, naıman, qypshaq, merkit, kereı, arǵyn olarda da bar.
Altaılyqtar – Táńirge tabynyp, kókbórini totem etken dala halqy.
Keli-kelsapty altaılyqtardiki dep aıtýǵa aýzym barmady.
Bul ańshylyq quraldardy bizdiń malshylar, aýyldyń adamdary biledi.
Qamshy – qarý ǵana emes, qasıetti zat bolyp esepteledi.
Tómendegi kartada XVII ǵasyrdyń ortasy men XVIII ǵasyrdaǵy ın ımperııasyna qarsy kúresken Ámirsana men Qojabergen batyrdyń soǵys qımylyn dálme dál kórsetken. Olardyń 1755 jylǵy soǵysta ın ımperııasynyń 20 myńnan astam áskerin qurtqany aıtylady.
Altaı taýlary – álemdegi ań-qustardyń túrleri eń kóp óńirlerdiń biri. Munda bulan, buǵy, aıý, qasqyr, túlki, ilbis, sileýsin syndy qyzyl kitapqa engen ańdar bar.
Reseı jerinde burynǵydaı jol tonaıtyn qaraqshy joq
– Buryn aǵalarymyz osy joldar arqyly Qazaqstanǵa kelip turdy. Ol kezde jol boıy qaraqshylardyń tonap ketýi jıi bola-tuǵyn. Bylaısha aıtqanda, Mońǵolııaǵa baryp kelý úshin jurt jandaryn shúberekke túıip alatyn. Al qazir bári basqasha. Qoǵam da tynysh. Tek saqshylar ǵana toqtatady. Sońǵy jyldary Altaı Respýblıkasy men Altaı ólkesine keletin saıahatshylar da kóbeıdi. Halyqtyń turmys jaǵdaıy túzelip, qaýipsizdik kúsheıtildi, – deıdi saparlasymyz Juldyzbek Qoıshybaı.
Tashanta Mońǵolııaǵa kirer qaqpa
Qosh aǵash aýdan ortalyǵy men Tashantynyń arasy 30 mınýttyq jol.
Tashantyǵa kirgen jerde eń aldymen meshit pen shirkeý kórinedi.
Mońǵolııaǵa kirgen kezde
Syrttan kirgen kólik júrgizýshilerge munda Mońǵolııa jerimen júrgeni úshin tólenetin arnaıy ekologııalyq alym bar. Ol kóligimizge 6000 togýrýk mońǵol aqshasyna shyqty. Iaǵnı bizdiń aqshaǵa shaqqanda 800 teńge aınalasynda eken. Bul ekologııany qorǵaý tólemi bir jylǵa jaramdy.
Sonymen qatar 15 kúnnen kem emes ýaqytta saqtandyrý polısin alýyńyz kerek. Ol 40000 togýrýkten bastalady. 80-90 myń togrýkqa bir jylǵa da saqtandyrý polısin jasata alasyz.
Mońǵolııada da kólikti kóp toqtata bermeıdi. Alaıda qaıtar jolda, shekaradan shyǵar kezde "ekologııalyq alymdy" tólegen-tólemegenińizdi suraıdy. Bir jaqsysy, sol jerde, kólikten shyqpaı otyryp-aq tólem tóleı alasyz.
Qazaqstannan Mońǵolııaǵa tóte jol salý óte qıyn
Sońǵy jyldary Qazaqstan men Mońǵolııa arasyna tóte jol salý máselesi jıi kóterilip júr. Osy másele Mońǵolııa tarapynan da qoldaý tapqan-dy. Biraq Mońǵolııanyń Baıan Ólgeı aımaǵyndaǵy radıo-telearna kesheniniń basshysy Ospan Nábı:
– Men bul jobanyń júzege asýyna kúmánmen qaraımyn. Birinshiden, Reseıge qaraıtyn atalǵan óńirde jaz maýsymy bar bolǵany 1,5 aı ǵana. Onyń ústine qarly-jańbyrly, quı-batpaq. Jol salý men joldy qorǵaýǵa ketetin shyǵyn óte úlken bolady. Ekinshiden, ol – tuy sý kózderiniń mol qory bar óńir. Halyqaralyq ekologııany qorǵaý uıymdary da qarsy bolǵan. Mysaly Reseı – Qytaı gaz qubyryn salýdy sol úshin toqtatty degen sóz bar. Úshinshiden, tórt memlekettiń arasyndaǵy strategııalyq mańyzy óte zor oryn. Reseıdiń maquldaı qoıýy ekitalaı dep oılaımyn", – dep otyr.
Ospan myrza 2003 jyldary Reseı, Qazaqstan jáne Mońǵolııa azamattarynan quralǵan komıssııanyń quramynda bolyp, osy óńirdi barlap qaıtypty. Bar bolǵany 64 shaqyrym aýmaqtyń 30 shaqyrymy ǵana beıtarap aımaq eken. Sol kezdegi komıssııa ókilderi de jol salý qıyn dep sheshim shyǵarypty.
Degenmen, "kóz qorqaq, qol batyr". Reseı ruqsat bergenniń ózinde Qazaqstan bilek sybana kirise ala ma degen kúdik te joq emes. Taǵy da Qytaıdy jumysqa tartýy múmkin.
Qazaqstan men Mońǵolııa arasynda ushaq qatynasy toqtap qalǵaly kóp bolypty
Jalpy Mońǵolııa men Qazaqstan arasynda áýetasymalynyń ashylýyn kútetinder kóp. Sebebi onda 150 myńǵa jaqyn qandastarymyz turady. Onyń ústine Baıan Ólgeıdiń álemdegi eń tanymal týrıstik aımaqqa aınalyp bara jatqany taǵy bar.
Degenmen, ushaq baılanysyn ornatýǵa eki el áli de asyqpaı otyr.
Mońǵol shekarashylary beıresmı qazaq tilin qoldanady
Biz 19 naýryz kúni keshte Reseıdiń Tashanty shekara beketine kelip kirdik. Kádimgi tekseristen keıin Mońǵolııa shekara tekserý beketine óttik. Shekarada ózimizdiń qazaqtar júrgen sekildi kórinedi. Óıtkeni barlyǵy qazaq tilinde sóıleıdi.
Tek qasymyzdaǵy kisilerden "Shekarashylardyń barlyǵy qazaq pa?" dep suraǵanymyz bar. Sóıtsek mońǵoldar da qazaq tilin úırenip alǵan. Tek qujattardy aǵylshyn tilinde toltyratynymyz bolmasa.
