Ötken jyly Oralǧa barǧan saparymda ölketanu mūrajaiynan bır samauryn kördım. Közdıŋ jauyn alatyn ädemı būiym eken. Būiymdy qoişy, menı onyŋ qūny taŋ qaldyrdy. Samauryndy HIH ǧasyrda qazaqtyŋ bır baiy jüz jylqyǧa satyp alypty. Jüz jylqy degenımızdı teŋgege şaqsaŋyz, (bır jylqynyŋ baǧasy 500 myŋ teŋge) 50 millionnyŋ qūlaǧy körınedı.
Men HIH ǧasyrdaǧy baidyŋ malyn aiap tūrǧan joqpyn. Ol bır samauryndy 100 jylqyǧa aiyrbastap artynda aŋyz qaldyrdy. Osy 50 milliondyq qūndy jädıgerdı baidyŋ ūrpaqtary ölketanu mūrajaiyna tegın syilapty. İä, tegın syilapty. Būl da bolsa, atalmyş äulettıŋ qanyndaǧy tektılıktıŋ, märttıktıŋ saqtalyp qalǧanyn bıldırse kerek.
Men samaurynǧa ūzaq qaradym. Būl şynynda baǧasyna laiyq tauar ma? Nege toqsan toǧyz jylqy emes? Nege jüz? Osy samauryndy qorjynyna bökterıp jatqan bai köz aldymda kölbeŋdep tūryp aldy. Äne, şūrqyrap jüz jylqysyn saudager aidap barady. Al, būl bolsa, kümıstei jalt-jūlt etken būiymǧa qoly jetkenıne quandy ma eken? Menıŋşe, ökıngen bolar. Olai deitınım, künıne üş uaqyt ışetın şaidy baǧaly samaurynǧa qainattyŋ ba, baǧasyz samaurynǧa qainattyŋ ba, bärıbır emes pe? Baidyŋ jalǧyz oiy boldy. Ol özınıŋ qandai baquatty ekenın barşaǧa däleldegısı keldı. Al, däleldeptı... Sonda ne özgerdı? Aŋyz qaldy. Ol aŋyzdy arada bır jarym ǧasyr ötkennen soŋ, mıne, bız aityp otyrmyz.
Jerdıŋ şaŋyn aspanǧa köterıp, üiır-üiır jylqy aidap bara jatqan saudager qandai sezımde boldy deseŋızşı... Ol özınıŋ ailakerlıgıne süisındı me eken? Bälkım, bır jylqyǧa alǧan tauaryn jüz jylqyǧa satqanyna masattanǧan şyǧar. Äiteuır, ūtylmaǧan adam saudager ekenıne men bäs tıguge daiynmyn.
Oral Qazaqstannyŋ batysy delık. Endı, 4 myŋ şaqyrym kerı qaityp, Han-Täŋırınıŋ etegındegı öz auylyma keleiın. Bızdıŋ elde de qyzyna arnap jüz jylqyǧa bır ışık alǧan Niiazbek degen bai ötken. El onyŋ ūrpaqtaryn «Baidyŋ auyly» dep ataidy. Qyzyna bır ışıktı jüz jylqyǧa alǧan sol Niiazbek bai äjı atanyp, qajylyqqa da barǧan.
«Niiaz atam bai bolyp,
Baq qonyp, Qyzyr qaraǧan.
Jūmyrtqalap tübıne,
Boztorǧai ūşqan sabadan.
Bır ışık alyp jüz atqa,
Dönennen örge sanaǧan»...
Niiazbek baidyŋ qyzyna alǧan ışıgı samauryn sekıldı saqtalyp qalmaǧanymen, Ködek Baişyǧanūlynyŋ öleŋderı arqyly keiıngı ūrpaqqa mūra bolyp jettı.
Bır qyzyǧy türlı kıtaptardy oqyǧanda, HIH ǧasyrda mūndai derekterdıŋ az bolmaǧanyna közım jettı. Mäselen, qazaq baiy qūnyn jüz jylqyǧa baǧalap satyp alǧan säukele Reseidıŋ Kunstkamerasynda älı künge saqtalyp tūr. Basqany aitpasaq ta, osy üş-aq derek bır kezderı qazaq bailarynyŋ arasynda «bailyq jarystyru» bäsekesı bolǧanyn aiǧaqtaidy. Būl bäsekenıŋ jalpy qoǧamǧa bererı boldy ma? Odan qazaq ūtty ma? Ūtyldy ma? Sūraq köp, jauap joq.
Ärine, maqtan, ataq, daŋq, aŋyz kerek-aq! Bıraq sol aŋyzdyŋ bız üŋıle bermeitın bır tūsy bar. Sol zamanda samauryn, ışık, säukele degen qazaq üşın qat dünie boldy dep aita almaimyz. Būl jai ǧana bızdıŋ babalarymyzdyŋ ataq-daŋqyn arttyru üşın qandai qūrbandyqqa bolsyn bara alatynyn körsetedı. Bıreu mūny jomarttyq-märttık der, endı bıreu basqaşa baǧalar...
Bır qyzyǧy sız ben bız baidyŋ bailyǧyna taŋdai qaǧamyz da, onyŋ jüz jylqysyn bır samaurynǧa, bır ışıkke nemese bır säukelege aiyrbastap alǧan ailaly saudagerlerdıŋ aŋyzyn ūmyt qaldyramyz.
Ol ailaly saudager ne ıstedı? Qalai satty? Baidy qalai köndırdı? Negızgı tälım alalarlyq aŋyz osy taraptan örbıse, bız üşın tyŋ aqiqattyŋ betı aşylar ma edı? Bızge jetken aŋyzdarǧa qarasaq saudagerler aldymen aluşynyŋ namysyna tietın sözder aitqan. «Ei, sasyq qazaq! Ary jür? Būl būiymdy satyp aluǧa senıŋ bailyǧyŋ jetpeidı» deidı saudager mūrnyn şüiırıp. Būl söz künde madaq-maqtau estıp jürgen adamǧa auyr tierı anyq. Bai yzalanyp: «Al menıŋ bailyǧym jetpeitındei, säukeleŋnıŋ qūny qanşa edı?» deidı qalş-qalş etıp. «Jüz jylqy» dei salady osyny kütken saudager! «Myna sartqa (nemese käpırge) jüz jylqyny aidap äkelıŋder» deidı aşuy tarqai qoimaǧan bai. Ol mensınbegen saudagerdı zatyn satyp alyp mūqalttym dep oilaidy. Ol az bolsa, «qazaqtyŋ sasyq emes ekenın däleldedım» degen qūr qiialǧa erık beruı mümkın. Al, qazaqtyŋ psihologiiasyn zerttep-bılıp alǧan saudager jeŋılgen keiıpte keşırım sūrai qoiady. Bıraq, bai sol bır keşırımdı jüz jylqysyn şyǧyndap satyp alǧanyn bılmeitını ökınıştı.
Mūnyŋ bärın tereŋnen qozǧap, nege aityp otyrmyz? Qazırgı millionerlerı de keşegı baquatty bailardan aiyrmasy şamaly. Ataq üşın at şaptyrady. Kökpar beredı. Şetelden zäulım sarailar tūrǧyzady, toi jasaidy. Özderı turaly jyr-oda jazǧyzady. Onysy kıtap bolyp basylady, teleefirlerden körsetıledı. Bıraq, joq-jıtıkke kömektespeidı, alaş balasynyŋ bılım aluyna investisiia salmaidy.
Älgı samaurynǧa qarap tūrǧan kezde jüregım şym ete tüstı. «Mūndai jüz jylqynyŋ qanşasy Resei asty eken?» dep oiladym. Sol jüz jylqy qaruǧa ainalyp, qaitadan qazaqtyŋ basyna äŋgırtaiaq oinatpaǧanyna kepıldık bere alasyz ba? Oilaudyŋ özı auyr... Qūdai yrys-nesıbeŋdı arttyrdy ma, bailyq berdı me, aŋyz ben ertegı ömırge mas boludyŋ qajetı joq. Bır adamnyŋ bolsyn, özıŋdei bai boluyna kömektes! Jolyn aş! Jastardyŋ bılım alyp, ǧylymdy igeruıne septıgıŋdı tigız!
Keşegı ötken tarihty tarazylar bız emes. Bolary bolyp, boiauy sıŋdı. Ony özgerterlık qauqarymyz jäne joq. Bızge keşegıden sabaq alyp, bügıngını söz etpek läzım. Mäselen, Tūrysbek Mamanūlynyŋ balalary aşqan mektepten qanşama qairatker şyqty. HIH ǧasyrdyŋ soŋynda aşylǧan sol Mamaniia mektebınıŋ Bıläl Süleiūly, Äbubäkır Jaişybekūly, Ybyraiym Mamanūly, Iliias Jansügırūly, Äiseiıt Baǧramūly, Meiırman Ermektasūly, Beisenbai Kedesūly syndy tülekterınıŋ qazaqqa etken eŋbegı men samaurynnyŋ qūnyn salystyruǧa kele me? Tūrysbek qajy Mamaniia mektebın üzdık bıtırgen Meiırman Ermektasov, Mäkei Erkınbekov syndy tülekterın Qazan, Omby, Orynbor qalalaryndaǧy mūǧalımder daiyndaityn seminariiaǧa jıberıp, oqytqanynyŋ özı nege tūrady? Osy Tūrysbek bai Mūhamedjan Tynyşpaevtyŋ da (qazaqtyŋ tūŋǧyş temırjolşysy) joǧary bılım aluyna mümkındık tuǧyzyp bermedı me?
Bızdıŋ bügıngı bailar men bolaşaqta bai bolatyn ūrpaqtyŋ aldynda ekı-aq jol bar. Bırınşısı, däuletıŋdı şaşyp, samauryndy (bälkım basqa bolmaşy zatty) jüz jylqyǧa satyp alatyn, ekınşısı, Tūrysbek Mamanūly sekıldı bılım men ǧylymǧa qarjy qūiyp, jastardyŋ jolyn aşatyn jol. Qaisysyn taŋdaitynyŋyzdy öz erkıŋızge qaldyraiyq...
Osy jerde amerikalyq Denis Houptyŋ myna bır mysalyn aita ketken jön. Denis Houp aidan jer telımın satyp, million dollar aqşa tapqan. Houp aidy özınıŋ menşıgı ekenın aitady. Onyŋ būl ertegısıne talai adam senıp, aidan jer alǧanyna mäz bolyp jür.
1967 jyly BŪŪ aidy bır memlekettıŋ ǧana menşıkteuıne jol berılmeitının mälımdegen bolatyn. Sol mälımdemege süiengen Denis Houp 1980 jyly BŪŪ-na hat jazyp, aidy özınıŋ menşıgıne berudı sūraidy. BŪŪ ol ötınışke jauap qatpady. Oǧan Houp qarasyn ba, aidy jyrymdap sata bastaidy. Onyŋ klientterınıŋ arasynda älemdık ärtıster men tanymal adamdar jeterlık. Tıptı, AQŞ-tyŋ Djordj Buş, Ronald Reigan jäne Djimmi Karter sekıldı prezidentterınıŋ özı Houptyŋ qaqpanyna tüsıp, aidan jer satyp alypty. Mūnyŋ qasynda samauryn, ışık, säukele degen nemene?
Tüiın. Qoş! Zaman özgergenmen, sana özgermeidı. Qazır Denis Houptardyŋ zamany. Olardyŋ ailakerlıgımen bäsekege tüsu üşın bılım-ǧylymdy igeru qajet. Ärine, babalarymyzdyŋ jüz jylqyny oŋdy-soldy şaşuy bız üşın märttık bolyp körıner. Bıraq, «jüz jylqyny qiqulap aidap bara jatqan saudagerdıŋ önerın meŋgergende bügın qandai el bolar edık?» degen sūraq kökeige kepteledı. Ötkendı qoişy, erteŋ ökınbeu üşın bügın qareket qylu kerek..
Qanat Bırlıkūly,
«Adyrna» ūlttyq portaly
