احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى» اتتى كىتابى 1912 جىلدان 1929 جىلعا دەيىن كوپ رەت قايتالانىپ باسىلعان ەڭبەكتىرنىڭ ءبىرى. اتاپ ايتقاندا، قازىرگە دەيىن قولىمىز جەتكەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، «وقۋ قۇرالى» ىلگەرىندى-كەيىندى 15 رەت باسىلىم كورگەن. بۇل ارادا ءبىر ءسوزدىڭ باسىن اشىپ ايتا كەتۋ كەرەك. ءبىز تەك «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن عانا جاريالانعان وقۋلىقتى ايتىپ وتىرمىز. وسى «وقۋ قۇرالىنىڭ» ءوزى ىشىنەن «باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى جىلدىعىنا ارنالعان وقۋ قۇرالى»، «ۇلكەندەرگە ارنالعان وقۋ قۇرالى»، «قازاقشا الىپپەگە بايانشى وقۋ قۇرالى» قاتارلى بىرنەشە تۇردەن تۇرادى. بۇدان سىرت، «ءالىپبي – جاڭا قۇرال»، «ساۋات اشقىش» دەگەن اتتارمەن جازىلعان وقۋ قۇرالدارى دا بار. ولار تۋرالى ءبىز ءوز رەتى كەلگەندە جازاتىن بولامىز.
تومەندە ءبىز تەك «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن ون بەس رەت قايتالاي باسىلعان وقۋلىقتاردىڭ ءتىزىمىن كورسەتەيىك:
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا اليفبا. ءبىرىنشى كىتاپ. ورىنبور. 1912. 40 ب.
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا ءالىپ-بيگە بايانشى. تاشكەنت.1912. 14 ب.
- وقۋ قۇرالى. قازاقستان باسقا تۇركى، فارسى سوزدەرىنە جازىلاتىن ارىپتەردى ۇيرەتۋ ءۇشىن ءھام وقۋعا توسەلۋ ءۇشىن ءتارتىپ ەتىلگەن. اليفباعا جالعاس ەكىنشى كىتاپ. ورىنبور. 1913. 52 ب.
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا اليفبا. ءبىرىنشى جىلدىق كىتاپ. ەكىنشى باسىلۋى. ورىنبور. 1914. 96 ب.
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا الىپپە. ءبىرىنشى جىلدىق كىتاپ. ەكىنشى باسىلۋى. ورىنبور. 1915. 96 ب.
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا اليفبا. ءبىرىنشى جىلدىق كىتاپ. ءۇشىنشى باسىلۋى. ورىنبور. 1916. 98 ب.
- وقۋ قۇرالى. جاڭا جولمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا ءالىپ-بي. ءبىرىنشى كىتاپ. ۇلكەندەر ءۇشىن. سەمەي. ەكىنشى رەت باسىلۋى، 120 مىڭ دانا. 1921. 30 ب.
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا ءالىپ-بي. ءبىرىنشى كىتاپ. ورىنبور. 1921. 90 ب.
- وقۋ قۇرالى: ۋسۋل ساۋتىيا جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا الىپپەگە بايانشى. بايتۇرسىنوۆ ا.- تاشكەنت : تيپ. №1, 1921 .– 10 000 دانا.
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا اليپ-بي. ءبىرىنشى جىلدىق كىتاپ. ءتورتىنشى باسىلۋى. تاشكەنت. 1922. 95 ب.
- وقۋ قۇرالى. ۋسۋل سوتيە جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا ءالىپ-بي. ورىنبور. 1922. 70 ب.
- وقۋ قۇرالى. قازاقشا ءالىپ-بي. التىنشى باسىلۋى. ورىنبور. 1923. 72 ب.
- وقۋ قۇرالى (قازاقشا الىپپە). جەتىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1924. 72 ب.
- وقۋ قۇرالى. (قازاقشا ءالىپ-بي). جەتىنشى باسىلۋى. ورىنبور. 1925. 72 ب.
- وقۋ قۇرالى. ءىىى-IV جىلداردا وقىلاتىن كىتاپ. ءۇشىنشى باسىلۋى (75 سۋرەتى يۋار). قىزىلوردا. 1927. 412 ب. (ت. شونانوۆپەن بىرگە).
مىنە بۇلار «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن باسىلعان وقۋلىقتاردىڭ ءتىزمى. وسى ون بەس قايتارا باسىلعان «وقۋ قۇرالىنىڭ» ءار جىلدارداعى باسىلىمدارىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتار بار.
- 1912 – 1914 جىلدار اراسىندا «وقۋ قۇرالى» تەك ءبىرىنشى سىنىپقا ارنالعان الىپپە رەتىندە تاراتىلىپ وتىردى. بۇل جىلدارى وقۋلىق ءبىرىنشى، ەكىنشى ءبولىم بولىپ ەكى بولەك باسىلدى. ءبىرىنشى بولىمىنە «وقۋ قۇرالى» (قازاقشا الىپبا)» دەپ بەرىلسە، ەكىنشى ءبولىمى «وقۋ قۇرالى (قازاقتان باسقا تۇرىك، اراب، پارسى سوزدەرىنە جازىلاتىن حارىپتاردى ۇيرەتۋ ءۇشىن ءھام وقۋعا توسەلۋ ءۇشىن ءتارتىپ ەتىلگەن، الىپبەگە جالعاس، ەكىنشى كىتاپ)» دەپ بەرىلىپ وتىرعان. ياعني وسى جىلدار اراسىندا ءبىر عانا «وقۋ قۇرالىنىڭ (الىپپە)» ءوزى ەكى بولىمنەن تۇراتىن، شاعىن ەكى وقۋلىق ەسەبىندە بولدى.
- 1914 جىلى ورىنبوردا شىققان «وقۋ قۇرالىندا» بۇعان دەيىن ەكى بولىمنەن تۇراتىن ەكى شاعىن وقۋلىق بىرىكتىرىلىپ باسپادان ءبىر وقۋلىق رەتىندە شىقتى. وسى ءۇردىس 1925 جىلعا دەيىن جالعاستى. دەگەنمەن، 1922 جىلدان باستاپ اراب، پارسى تىلدەرىنەن كىرگەن دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردى تانىستىراتىن ەكىنشى ءبولىمدى اۆتور بارىنشا ىقشامداپ بەردى. ياعني بۇعان دەيىن ەكى بولىمنەن تۇراتىن وقۋلىق 90 بەتتەن اسىپ جىعىلسا (1921 جىلى 90 بەت، 1922 جىلعى تاشكەنت باسىلىمى 95 بەت), 1922 جىلعى ورىنبوردا شىققان «وقۋ قۇرالىنان» باستاپ، 1923, 1924, 1925 جىلدارى تۇگەلدەي 72 بەت بولىپ شىققان. بۇل رەتتەردە كىتاپ اۆتورى شەت تىلدەرىنەن ەنگەن ارىپتەردى تانىستىراتىن وتىز بەتتى تۇگەلدەي قىسقارتىپ، تەك وقۋلىقتىڭ ەڭ سوڭىندا «قازاققا باسقا تىلدەن قاتىسقان سوزدەر ءۇشىن الىنباعان دىبىس تاڭبالارى» دەپ التى ءارىپتى عانا كورسەتىپ بەرگەن. ال، بۇعان دەيىنگى باسىلىمداردا كىتاپ اۆتورى اراب، پارسىدان ەنگەن ارىپتەردى (دىبىستاردى) بارىنشا جىڭىشكەلىكپەن ءتۇسىندىرىپ وتىرعان. ءتىپتى، اراب جازۋىندا كوپ كەزدەسەتىن قاراكات، سۇكىن، ت.ب. ەرەكشەلىكتەرىنە دەيىن كورنەكتىلەندىرىپ كورسەتكەن. وسىعان قاراپ، 1922 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي احمەت بايتۇرسىنۇلى «وقۋ قۇرالدارىن (الىپبەنى)» قازاق بالالارىنا وقىتۋدا اراب، پارسى دىبىستارىن ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ تاپقانىن مولشەرلەۋگە بولادى. دەگەنمەن، اراب پەن پارسى دىبىستارىن (ارىپتەرىن), ءتىپتى قۇران اياتتارىن قازاقشا الىپبەگە قوسىپ وقىتۋ احمەتكە دەيىن وقۋلىق جازعان نۇعىمان ماناەۆ، مۇحاممەتكەرىم ديبەرديەۆ، قوڭىر قوجا، مۇستاحيم مالدىباەۆ، ت.ب. وقۋلىقتارىندا دا كەزدەسەدى.
جوعارىدا اتاپ وتىرعانىمىز تەك قانا باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى جىلدىعىنا ارنالعان «الىپبە» ورنىنا قولدانىلعان «وقۋ قۇرالى». ياعني اتاپ وتكەنىمىزدىڭ ءبارى ىشىندەگى ازدى-كوپتى وزگەشەلەلىكتەرىنە قاراماستان، بۇلار ءبىر وقۋلىق سانالادى.
وقۋلىقتىڭ اتى «وقۋ قۇرالى» بولعانىمەن، ىشكى مازمۇنى اتالىپ وتكەن الىپپەگە ۇقسامايتىن مىناداي بىرنەشە «وقۋ قۇرالى» دا بار.
1) وقۋ قۇرالى: ۋسۋل ساۋتىيا جولىمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا الىپپەگە بايانشى. تاشكەنت : تيپ. №1, 1921 .– 10 000 دانا.
ۇلت ۇستازى بۇل قولدانبالى ماتەريالدى وقۋشىعا ەمەس، وقىتۋشىعا ارنايدى. عالىم ءوزىنىڭ ون بەس جىلدىق وقىتۋ تاجريبەسى مەن ون جىلدىق وقۋلىق جازۋ تاجريبەلەرىن جيناقتاي كەلە، وقىتۋشىلارعا دا وسىنداي كومەكشى قۇرال كەرەك ەكەنىن اڭعارىپ، «وقۋ قۇرالىنا بايانشى» دەپ وسى شاعىن كىتاپشاسىن باسپادان شىعارعان. اۆتوردىڭ «بايانشى»، «ءتىل جۇمسار» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن باسقا دا كومەكشى قۇرالدارى بار. ولار دا وقىتۋشىنىڭ وقۋشىعا ءبىلىم بەرۋىندە كومەكشى قۇرال رەتىندە جازىلعان. اتالعان كىتاپار جونىندەگى تۇسىنىكتى سول كىتاپتار تۋرالى ارنايى توقتالعان بەتتەردەن وقي الاسىز.
- اتى «وقۋ قۇرالى» بولعانىمەن، ىشكى مازمۇنى جوعارىداعى «وقۋ قۇرالدارىنا» ۇقسامايتىن ءبىر وقۋلىق: وقۋ قۇرالى. جاڭا جولمەن ءتارتىپ ەتىلگەن قازاقشا ءالىپ-بي. ءبىرىنشى كىتاپ. ۇلكەندەر ءۇشىن. سەمەي. ەكىنشى رەت باسىلۋى، 120 مىڭ دانا. 1921. 30 ب.
وتىز بەتتەن تۇرسا دا، اسا كوپ تارالىممەن (تيراج) باسىلعان بۇل وقۋلىق سول كەزدەگى زاماناۋي زارۋلىكتەن تۋىنداعانى بەلگىلى. «ۇلكەندەر ءۇشىن ءبىرىنشى كىتاپ دەپ اتالعان» وسى وقۋلىقتىڭ دا جوعارىدا اتاپ وتىلگەن باستاۋىش مەكتەپكە ارنالعنا «وقۋ قۇرالىنان» وزگەشەلىگى كوپ. ياعني بۇل وقۋلىقتا ۇلكەندەردىڭ ساۋاتىن اشۋعا ءسال جەڭىلدەتىلگەنى بايقالادى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ۇلكەندەردىڭ ساۋاتىن اشۋعا ارناعان وقۋ قۇرالى بۇل عانا ەمەس، بىرنەشە رەت باسىلعان «ساۋات اشقىش» اتتى وقۋلىعىن دا ايتۋعا بولادى. اسىرەسە، 1926 جىلى اسا كوپ تارالىممەن شىققان بۇل كىتاپتىڭ دا ءىشى قۇنارلى مازمۇندارمەن جيناقتالعان. بۇل تۇرعىدان 1926 جىلعى «ساۋات اشقىش» 1921 جىلعى ۇلكەندەرگە ارنالعان «وقۋ قۇرالىنىڭ» ءبىرشاما كەمەلدى نۇسقاسى دەۋگە بولادى. سەبەبى، توقسان بەتتەن تۇراتىن كولەمدى وقۋلىققا ەنگەن مازمۇندار دا ۇلكەندەرگە ارنالعان «وقۋ قۇرالىنان» الدەقايدا كەڭ. «ساۋات اشقىش» وقۋلىعى تۋرالى ارنايى تاقىرىپتا مالىمەتتەر بەرىلەدى.
- اتالىپ وتكەن «وقۋ قۇرالدارىنان» مۇلدە بولەك ءبىر وقۋ قۇرالى 1927 جىلى باسىلىپ شىققان، احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن تەلجان شونانۇلى بىرلەسىپ جازعان وقۋلىق:
وقۋ قۇرالى. ءىىى-IV جىلداردا وقىلاتىن كىتاپ. ءۇشىنشى باسىلۋى (75 سۋرەتى يۋار). قىزىلوردا. 1927. 412 ب. (ت. شونانوۆپەن بىرگە).
1923 جىلى جازىپ ءبىتىرىپ، سول جىلى باسپادان شىعارۋعا ۇلگىرمەي، اقىرى، 1926-1927 جىلدارى بىرنەشە رەت باسپادان شىعارعان بۇل وقۋلىق ءۇشىنشى، ءتورتىنشى جىلدىقتارعا ارنالعان. كولەمى اسا ۇلكەن، مازمۇنى باي وقۋلىقتاردىڭ ءبىرى.
وسىلاردى قورىتا كەلگەندە، قازىرگە دەيىن قولدا بار مالىممەتتەر مەن ماتەريالدارعا سۇيەنسەك، «وقۋ قۇرالىنىڭ» ءبىرىنشى سىنىپقا ارنعالعان نۇسقاسى ون ەكى رەت باسىلىم كورگەن بولادى. ال، «ۇلكەندەرگە ارنالعان وقۋ قۇرالى» مەن «وقۋ قۇرالىنا بايانشى» اتتى كومەكشى قۇرال نەشە رەت باسىلىم كورگەنى ءارى قاراي زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى تەلجان شونانۇلىمەن بىرگە جازعان ءۇشىنشى-ءتورتىنشى سىنىپتارعا ارناعان كولەمدى «وقۋ قۇرالىنىڭ» ءۇش رەتكە دەيىن باسىلعانى انىق.
جوعارىدا ءبىز قولىمىز جەتكەن ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىرمۇنشا اقپاراتتاردى عىلىمي قاۋىمعا جەتكىزۋگە تىرىستىق. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ قولىمىزداعى تىزىمدە بار بولعانىمەن، كەيبىر وقۋلىقتىڭ ءوزى تابىلماي وتىرعانى بەلگىلى. قازىرگە دەيىن ون بەس رەت قايتالاي باسىلدى دەپ وتىرعان «وقۋ قۇرالدارىمىزدىڭ» توعىزىنا قولىمىز جەتىپ وتىر. وسى توعىز باسىلىم اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردى ۇلكەن جاقتان كورسەتتىك. وقۋ قۇرالدارىنىڭ ءبىرىنشى جىلدىقا ارنالعان وقۋلىعى ونشاقتى رەت باسىلىپ شىقسا، ەكىنشى جىلدىققا ارنالعان نۇسقاسى بىردە ءبىر رەت كەزسپەۋى تولعاندىراتىن جاعداي. ال، اۆتور ت.شونانۇلىمەن بىرگە ءۇشىنشى، ءتورتىنشى سىنىپتارعا ارناپ وقۋ قۇرالىن جازعانىنا قاراپ وتىرىپ، عالىمنىڭ ەكىنشى سىنىپقا دا ارناعان وقۋ قۇرالى بار بولۋى مۇمكىن ويعا كەلەمىز. ال «وقۋ قۇرالدارىنىڭ» كەيبىرىنىڭ ءۇشىنشى، ءتورتىنشى باسىلىمىن قوعا العانىمىزبەن، وعان دەيىنگى باسىلىمدارىنا كوز جەتكىزۋ قيىنعا سوعىپ وتىر.
جىل سايىن ءومىر اعىسىنا، زامان تالابىنا ساي وقۋ باعدارلامالارىن دا وزگەرتىپ وتىرعان عالىم ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ باسقا كەسەك ەڭبەكتەرىن بىلاي قويعاندا، تەك «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن باسىلعان وقۋلىقتارىنىڭ ءوزىن حرونولوگيالىق تۇرعىدا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ءبىز جىڭىشكەلىكپەن ەمەس، تەك ۇلكەن جاقتان قاراعانىمىزدا، جوعارىدا اتاپ وتىلگەندەي ايىرماشىلىقتارعا كوز جەتكىزدىك. اۆتور كىتاپتارىنىڭ ءار جىلعى باسىلىمدارى تۋرلى ءسوز ايتپاس بۇرىن، ءبىر جىلداعى بىرنەشە باسىلىمىنىڭ اراسىندا دا ازدى-كوپتى ايىرماشىلىقتار بارىنا كوزىمىز جەتىپ وتىر. وسىلاردى ەسكەرىپ، اتالعان وقۋلىقتىڭ ونداعان نۇسقاسىن تۇگەلدەي ءارىپ ساناپ سالىستىرىپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى.
ادىلەت احمەتۇلى،
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
