Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly» atty kitaby 1912 jyldan 1929 jylǵa deıin kóp ret qaıtalanyp basylǵan eńbektirniń biri. Atap aıtqanda, qazirge deıin qolymyz jetken derekterge súıensek, «Oqý quraly» ilgerindi-keıindi 15 ret basylym kórgen. Bul arada bir sózdiń basyn ashyp aıta ketý kerek. Biz tek «Oqý quraly» degen atpen ǵana jarııalanǵan oqýlyqty aıtyp otyrmyz. Osy «Oqý quralynyń» ózi ishinen «bastaýysh mekteptiń birinshi jyldyǵyna arnalǵan oqý quraly», «úlkenderge arnalǵan oqý quraly», «qazaqsha álippege baıanshy oqý quraly» qatarly birneshe túrden turady. Budan syrt, «Álipbı – jańa qural», «Saýat ashqysh» degen attarmen jazylǵan oqý quraldary da bar. Olar týraly biz óz reti kelgende jazatyn bolamyz.
Tómende biz tek «Oqý quraly» degen atpen on bes ret qaıtalaı basylǵan oqýlyqtardyń tizimin kórseteıik:
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha alıfba. Birinshi kitap. Orynbor. 1912. 40 b.
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha álip-bıge baıanshy. Tashkent.1912. 14 b.
- Oqý quraly. Qazaqstan basqa túrki, farsy sózderine jazylatyn áripterdi úıretý úshin hám oqýǵa tóselý úshin tártip etilgen. Alıfbaǵa jalǵas Ekinshi kitap. Orynbor. 1913. 52 b.
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha alıfba. Birinshi jyldyq kitap. Ekinshi basylýy. Orynbor. 1914. 96 b.
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha álippe. Birinshi jyldyq kitap. Ekinshi basylýy. Orynbor. 1915. 96 b.
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha alıfba. Birinshi jyldyq kitap. Úshinshi basylýy. Orynbor. 1916. 98 b.
- Oqý quraly. Jańa jolmen tártip etilgen qazaqsha álip-bı. Birinshi kitap. Úlkender úshin. Semeı. Ekinshi ret basylýy, 120 myń dana. 1921. 30 b.
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha álip-bı. Birinshi kitap. Orynbor. 1921. 90 b.
- Oqý quraly: Ýsýl saýtyıa jolymen tártip etilgen qazaqsha álippege baıanshy. Baıtursynov A.- Táshkent : Tıp. №1, 1921 .– 10 000 dana.
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha alıp-bı. Birinshi jyldyq kitap. Tórtinshi basylýy. Tashkent. 1922. 95 b.
- Oqý quraly. Ýsýl sotıe jolymen tártip etilgen qazaqsha álip-bı. Orynbor. 1922. 70 b.
- Oqý quraly. Qazaqsha álip-bı. Altynshy basylýy. Orynbor. 1923. 72 b.
- Oqý quraly (qazaqsha álippe). Jetinshi basylýy. Orynbor, 1924. 72 b.
- Oqý quraly. (qazaqsha álip-bı). Jetinshi basylýy. Orynbor. 1925. 72 b.
- Oqý quraly. III-IV jyldarda oqylatyn kitap. Úshinshi basylýy (75 sýreti ıýar). Qyzylorda. 1927. 412 b. (T. Shonanovpen birge).
Mine bular «Oqý quraly» degen atpen basylǵan oqýlyqtardyń tizmi. Osy on bes qaıtara basylǵan «Oqý quralynyń» ár jyldardaǵy basylymdarynda aıtarlyqtaı aıyrmashylyqtar bar.
- 1912 – 1914 jyldar arasynda «Oqý quraly» tek birinshi synypqa arnalǵan álippe retinde taratylyp otyrdy. Bul jyldary oqýlyq birinshi, ekinshi bólim bolyp eki bólek basyldy. Birinshi bólimine «Oqý quraly» (Qazaqsha alypba)» dep berilse, ekinshi bólimi «Oqý quraly (qazaqtan basqa túrik, arab, parsy sózderine jazylatyn haryptardy úıretý úshin hám oqýǵa tóselý úshin tártip etilgen, álipbege jalǵas, ekinshi kitap)» dep berilip otyrǵan. Iaǵnı osy jyldar arasynda bir ǵana «Oqý quralynyń (álippe)» ózi eki bólimnen turatyn, shaǵyn eki oqýlyq esebinde boldy.
- 1914 jyly Orynborda shyqqan «Oqý quralynda» buǵan deıin eki bólimnen turatyn eki shaǵyn oqýlyq biriktirilip baspadan bir oqýlyq retinde shyqty. Osy úrdis 1925 jylǵa deıin jalǵasty. Degenmen, 1922 jyldan bastap arab, parsy tilderinen kirgen dybystardy tańbalaıtyn áripterdi tanystyratyn ekinshi bólimdi avtor barynsha yqshamdap berdi. Iaǵnı buǵan deıin eki bólimnen turatyn oqýlyq 90 betten asyp jyǵylsa (1921 jyly 90 bet, 1922 jylǵy Táshkent basylymy 95 bet), 1922 jylǵy Orynborda shyqqan «Oqý quralynan» bastap, 1923, 1924, 1925 jyldary túgeldeı 72 bet bolyp shyqqan. Bul retterde kitap avtory shet tilderinen engen áripterdi tanystyratyn otyz betti túgeldeı qysqartyp, tek oqýlyqtyń eń sońynda «Qazaqqa basqa tilden qatysqan sózder úshin alynbaǵan dybys tańbalary» dep alty áripti ǵana kórsetip bergen. Al, buǵan deıingi basylymdarda kitap avtory arab, parsydan engen áripterdi (dybystardy) barynsha jińishkelikpen túsindirip otyrǵan. Tipti, arab jazýynda kóp kezdesetin qarakat, súkin, t.b. erekshelikterine deıin kórnektilendirip kórsetken. Osyǵan qarap, 1922 jyldyń sońyna qaraı Ahmet Baıtursynuly «Oqý quraldaryn (álipbeni)» qazaq balalaryna oqytýda arab, parsy dybystaryn úıretýdiń qajeti joq dep tapqanyn mólsherleýge bolady. Degenmen, arab pen parsy dybystaryn (áripterin), tipti quran aıattaryn qazaqsha álipbege qosyp oqytý Ahmetke deıin oqýlyq jazǵan Nuǵyman Manaev, Muhammetkerim Dıberdıev, Qońyr Qoja, Mustahım Maldybaev, t.b. oqýlyqtarynda da kezdesedi.
Joǵaryda atap otyrǵanymyz tek qana bastaýysh mekteptiń birinshi jyldyǵyna arnalǵan «Álipbe» ornyna qoldanylǵan «Oqý quraly». Iaǵnı atap ótkenimizdiń bári ishindegi azdy-kópti ózgeshelelikterine qaramastan, bular bir oqýlyq sanalady.
Oqýlyqtyń aty «Oqý quraly» bolǵanymen, ishki mazmuny atalyp ótken álippege uqsamaıtyn mynadaı birneshe «Oqý quraly» da bar.
1) Oqý quraly: Ýsýl saýtyıa jolymen tártip etilgen qazaqsha álippege baıanshy. Táshkent : Tıp. №1, 1921 .– 10 000 dana.
Ult ustazy bul qoldanbaly materıaldy oqýshyǵa emes, oqytýshyǵa arnaıdy. Ǵalym óziniń on bes jyldyq oqytý tájrıbesi men on jyldyq oqýlyq jazý tájrıbelerin jınaqtaı kele, oqytýshylarǵa da osyndaı kómekshi qural kerek ekenin ańǵaryp, «Oqý quralyna baıanshy» dep osy shaǵyn kitapshasyn baspadan shyǵarǵan. Avtordyń «Baıanshy», «Til jumsar» degen atpen jaryq kórgen basqa da kómekshi quraldary bar. Olar da oqytýshynyń oqýshyǵa bilim berýinde kómekshi qural retinde jazylǵan. Atalǵan kitapar jónindegi túsinikti sol kitaptar týraly arnaıy toqtalǵan betterden oqı alasyz.
- Aty «Oqý quraly» bolǵanymen, ishki mazmuny joǵarydaǵy «Oqý quraldaryna» uqsamaıtyn bir oqýlyq: Oqý quraly. Jańa jolmen tártip etilgen qazaqsha álip-bı. Birinshi kitap. Úlkender úshin. Semeı. Ekinshi ret basylýy, 120 myń dana. 1921. 30 b.
Otyz betten tursa da, asa kóp taralymmen (tıraj) basylǵan bul oqýlyq sol kezdegi zamanaýı zárýlikten týyndaǵany belgili. «Úlkender úshin birinshi kitap dep atalǵan» osy oqýlyqtyń da joǵaryda atap ótilgen bastaýysh mektepke arnalǵna «Oqý quralynan» ózgesheligi kóp. Iaǵnı bul oqýlyqta úlkenderdiń saýatyn ashýǵa sál jeńildetilgeni baıqalady. Ahmet Baıtursynulynyń úlkenderdiń saýatyn ashýǵa arnaǵan oqý quraly bul ǵana emes, birneshe ret basylǵan «Saýat ashqysh» atty oqýlyǵyn da aıtýǵa bolady. Ásirese, 1926 jyly asa kóp taralymmen shyqqan bul kitaptyń da ishi qunarly mazmundarmen jınaqtalǵan. Bul turǵydan 1926 jylǵy «Saýat ashqysh» 1921 jylǵy úlkenderge arnalǵan «Oqý quralynyń» birshama kemeldi nusqasy deýge bolady. Sebebi, toqsan betten turatyn kólemdi oqýlyqqa engen mazmundar da úlkenderge arnalǵan «Oqý quralynan» áldeqaıda keń. «Saýat ashqysh» oqýlyǵy týraly arnaıy taqyrypta málimetter beriledi.
- Atalyp ótken «Oqý quraldarynan» múlde bólek bir oqý quraly 1927 jyly basylyp shyqqan, Ahmet Baıtursynuly men Teljan Shonanuly birlesip jazǵan oqýlyq:
Oqý quraly. III-IV jyldarda oqylatyn kitap. Úshinshi basylýy (75 sýreti ıýar). Qyzylorda. 1927. 412 b. (T. Shonanovpen birge).
1923 jyly jazyp bitirip, sol jyly baspadan shyǵarýǵa úlgirmeı, aqyry, 1926-1927 jyldary birneshe ret baspadan shyǵarǵan bul oqýlyq úshinshi, tórtinshi jyldyqtarǵa arnalǵan. Kólemi asa úlken, mazmuny baı oqýlyqtardyń biri.
Osylardy qoryta kelgende, qazirge deıin qolda bar málimmetter men materıaldarǵa súıensek, «Oqý quralynyń» birinshi synypqa arnǵalǵan nusqasy on eki ret basylym kórgen bolady. Al, «Úlkenderge arnalǵan oqý quraly» men «Oqý quralyna baıanshy» atty kómekshi qural neshe ret basylym kórgeni ári qaraı zertteı túsýdi qajet etedi. Ahmet Baıtursynuly Teljan Shonanulymen birge jazǵan úshinshi-tórtinshi synyptarǵa arnaǵan kólemdi «Oqý quralynyń» úsh retke deıin basylǵany anyq.
Joǵaryda biz qolymyz jetken materıaldarǵa súıene otyryp, birmunsha aqparattardy ǵylymı qaýymǵa jetkizýge tyrystyq. Degenmen, bizdiń qolymyzdaǵy tizimde bar bolǵanymen, keıbir oqýlyqtyń ózi tabylmaı otyrǵany belgili. Qazirge deıin on bes ret qaıtalaı basyldy dep otyrǵan «Oqý quraldarymyzdyń» toǵyzyna qolymyz jetip otyr. Osy toǵyz basylym arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy úlken jaqtan kórsettik. Oqý quraldarynyń birinshi jyldyqa arnalǵan oqýlyǵy onshaqty ret basylyp shyqsa, ekinshi jyldyqqa arnalǵan nusqasy birde bir ret kezspeýi tolǵandyratyn jaǵdaı. Al, avtor T.Shonanulymen birge úshinshi, tórtinshi synyptarǵa arnap oqý quralyn jazǵanyna qarap otyryp, ǵalymnyń ekinshi synypqa da arnaǵan oqý quraly bar bolýy múmkin oıǵa kelemiz. Al «Oqý quraldarynyń» keıbiriniń úshinshi, tórtinshi basylymyn qoǵa alǵanymyzben, oǵan deıingi basylymdaryna kóz jetkizý qıynǵa soǵyp otyr.
Jyl saıyn ómir aǵysyna, zaman talabyna saı oqý baǵdarlamalaryn da ózgertip otyrǵan ǵalym A.Baıtursynulynyń basqa kesek eńbekterin bylaı qoıǵanda, tek «Oqý quraly» degen atpen basylǵan oqýlyqtarynyń ózin hronologııalyq turǵyda taıǵa tańba basqandaı kórsetý múmkin emes. Sebebi, biz jińishkelikpen emes, tek úlken jaqtan qaraǵanymyzda, joǵaryda atap ótilgendeı aıyrmashylyqtarǵa kóz jetkizdik. Avtor kitaptarynyń ár jylǵy basylymdary týrly sóz aıtpas buryn, bir jyldaǵy birneshe basylymynyń arasynda da azdy-kópti aıyrmashylyqtar baryna kózimiz jetip otyr. Osylardy eskerip, atalǵan oqýlyqtyń ondaǵan nusqasyn túgeldeı árip sanap salystyryp shyǵýǵa týra keledi.
Ádilet AHMETULY,
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri
