Ahmet Baitūrsynūlynyŋ "Oqu qūraly" turaly - Ädılet AHMETŪLY

Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Oqu qūraly» atty kıtaby 1912 jyldan 1929 jylǧa deiın köp ret qaitalanyp basylǧan eŋbektırnıŋ bırı. Atap aitqanda, qazırge deiın qolymyz jetken derekterge süiensek, «Oqu qūraly» ılgerındı-keiındı 15 ret basylym körgen. Būl arada bır sözdıŋ  basyn aşyp aita ketu kerek. Bız tek «Oqu qūraly» degen atpen ǧana jariialanǧan oqulyqty aityp otyrmyz. Osy «Oqu qūralynyŋ» özı ışınen «bastauyş mekteptıŋ bırınşı jyldyǧyna arnalǧan oqu qūraly», «ülkenderge arnalǧan oqu qūraly», «qazaqşa älıppege baianşy oqu qūraly» qatarly bırneşe türden tūrady. Būdan syrt, «Älıpbi – jaŋa qūral», «Sauat aşqyş»  degen attarmen jazylǧan oqu qūraldary da bar. Olar turaly bız öz retı kelgende jazatyn bolamyz. Tömende bız tek «Oqu qūraly» degen atpen on bes ret qaitalai  basylǧan oqulyqtardyŋ tızımın körseteiık:

• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa alifba. Bırınşı kıtap. Orynbor. 1912. 40 b.
• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bige baianşy. Taşkent.1912. 14 b.
• Oqu qūraly. Qazaqstan basqa türkı, farsy sözderıne jazylatyn ärıpterdı üiretu üşın häm oquǧa töselu üşın tärtıp etılgen. Alifbaǧa jalǧas Ekınşı kıtap. Orynbor. 1913. 52 b.
• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa alifba. Bırınşı jyldyq kıtap. Ekınşı basyluy. Orynbor. 1914. 96 b.
• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıppe. Bırınşı jyldyq kıtap. Ekınşı basyluy. Orynbor. 1915. 96 b.
• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa alifba. Bırınşı jyldyq kıtap. Üşınşı basyluy. Orynbor. 1916. 98 b.
• Oqu qūraly. Jaŋa jolmen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bi. Bırınşı kıtap. Ülkender üşın. Semei. Ekınşı ret basyluy, 120 myŋ dana. 1921. 30 b.
• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bi. Bırınşı kıtap. Orynbor. 1921. 90 b.
• Oqu qūraly: Usul sautyia jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıppege baianşy. Baitūrsynov A.- Täşkent : Tip. №1, 1921 .– 10 000 dana.
• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa alip-bi. Bırınşı jyldyq kıtap. Törtınşı basyluy. Taşkent. 1922. 95 b.
• Oqu qūraly. Usul sotie jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bi. Orynbor. 1922. 70 b.
• Oqu qūraly. Qazaqşa älıp-bi. Altynşy basyluy. Orynbor. 1923. 72 b.
• Oqu qūraly (qazaqşa älıppe). Jetınşı basyluy. Orynbor, 1924. 72 b.
• Oqu qūraly. (qazaqşa älıp-bi). Jetınşı basyluy. Orynbor. 1925. 72 b.
• Oqu qūraly. III-IV jyldarda oqylatyn kıtap. Üşınşı basyluy (75 suretı iuar). Qyzylorda. 1927. 412 b. (T. Şonanovpen bırge).

Mıne būlar «Oqu qūraly» degen atpen basylǧan oqulyqtardyŋ tızmı. Osy on bes qaitara basylǧan «Oqu qūralynyŋ» är jyldardaǧy basylymdarynda aitarlyqtai aiyrmaşylyqtar bar.

1. 1912 – 1914 jyldar arasynda «Oqu qūraly» tek bırınşı synypqa arnalǧan älıppe retınde taratylyp otyrdy. Būl jyldary oqulyq bırınşı, ekınşı bölım bolyp ekı bölek basyldy. Bırınşı bölımıne «Oqu qūraly» (Qazaqşa alypba)» dep berılse, ekınşı bölımı «Oqu qūraly (qazaqtan basqa türık, arab, parsy sözderıne jazylatyn haryptardy üiretu üşın häm oquǧa töselu üşın tärtıp etılgen, älıpbege jalǧas, ekınşı kıtap)» dep berılıp otyrǧan. Iаǧni osy jyldar arasynda bır ǧana «Oqu qūralynyŋ (älıppe)» özı ekı bölımnen tūratyn, şaǧyn ekı oqulyq esebınde boldy.
2. 1914 jyly Orynborda şyqqan «Oqu qūralynda» būǧan deiın ekı bölımnen tūratyn ekı şaǧyn oqulyq bırıktırılıp baspadan bır oqulyq retınde şyqty. Osy ürdıs 1925 jylǧa deiın jalǧasty. Degenmen, 1922 jyldan bastap arab, parsy tılderınen kırgen dybystardy taŋbalaityn ärıpterdı tanystyratyn ekınşı bölımdı avtor barynşa yqşamdap berdı. Iаǧni būǧan deiın ekı bölımnen tūratyn oqulyq 90 betten asyp jyǧylsa (1921 jyly 90 bet, 1922 jylǧy Täşkent basylymy 95 bet), 1922 jylǧy Orynborda şyqqan «Oqu qūralynan» bastap, 1923, 1924, 1925 jyldary tügeldei 72 bet bolyp şyqqan. Būl retterde kıtap avtory şet tılderınen engen ärıpterdı tanystyratyn otyz bettı tügeldei qysqartyp, tek oqulyqtyŋ eŋ soŋynda «Qazaqqa basqa tılden qatysqan sözder üşın alynbaǧan dybys taŋbalary» dep alty ärıptı ǧana körsetıp bergen. Al, būǧan deiıngı basylymdarda kıtap avtory arab, parsydan engen ärıpterdı (dybystardy) barynşa jıŋışkelıkpen tüsındırıp otyrǧan. Tıptı, arab jazuynda köp kezdesetın qarakat, sükın, t.b. erekşelıkterıne deiın körnektılendırıp körsetken. Osyǧan qarap, 1922 jyldyŋ soŋyna qarai Ahmet Baitūrsynūly «Oqu qūraldaryn (älıpbenı)» qazaq balalaryna oqytuda arab, parsy dybystaryn üiretudıŋ qajetı joq dep tapqanyn mölşerleuge bolady. Degenmen, arab pen parsy dybystaryn (ärıpterın), tıptı qūran aiattaryn qazaqşa älıpbege qosyp oqytu Ahmetke deiın oqulyq jazǧan Nūǧyman Manaev, Mūhammetkerım Diberdiev, Qoŋyr Qoja, Mūstahim Maldybaev, t.b. oqulyqtarynda da kezdesedı.

Joǧaryda atap otyrǧanymyz tek qana bastauyş mekteptıŋ bırınşı jyldyǧyna arnalǧan «Älıpbe» ornyna qoldanylǧan «Oqu qūraly». Iаǧni atap ötkenımızdıŋ bärı ışındegı azdy-köptı özgeşelelıkterıne qaramastan, būlar bır oqulyq sanalady. Oqulyqtyŋ aty «Oqu qūraly» bolǧanymen, ışkı mazmūny atalyp ötken älıppege ūqsamaityn mynadai bırneşe «Oqu qūraly» da bar. 1) Oqu qūraly: Usul sautyia jolymen tärtıp etılgen qazaqşa älıppege baianşy. Täşkent : Tip. №1, 1921 .– 10 000 dana. Ūlt ūstazy būl qoldanbaly materialdy oquşyǧa emes, oqytuşyǧa arnaidy. Ǧalym özınıŋ on bes jyldyq oqytu täjribesı men on jyldyq oqulyq jazu täjribelerın jinaqtai kele, oqytuşylarǧa da osyndai kömekşı qūral kerek ekenın aŋǧaryp, «Oqu qūralyna baianşy» dep osy şaǧyn kıtapşasyn baspadan şyǧarǧan. Avtordyŋ «Baianşy», «Tıl jūmsar» degen atpen jaryq körgen basqa da kömekşı qūraldary bar. Olar da oqytuşynyŋ oquşyǧa bılım beruınde kömekşı qūral retınde jazylǧan. Atalǧan kıtapar jönındegı tüsınıktı sol kıtaptar turaly arnaiy toqtalǧan betterden oqi alasyz.

• Aty «Oqu qūraly» bolǧanymen, ışkı mazmūny joǧarydaǧy «Oqu qūraldaryna» ūqsamaityn bır oqulyq: Oqu qūraly. Jaŋa jolmen tärtıp etılgen qazaqşa älıp-bi. Bırınşı kıtap. Ülkender üşın. Semei. Ekınşı ret basyluy, 120 myŋ dana. 1921. 30 b.

Otyz betten tūrsa da, asa köp taralymmen (tiraj) basylǧan būl oqulyq sol kezdegı zamanaui zärulıkten tuyndaǧany belgılı. «Ülkender üşın bırınşı kıtap dep atalǧan» osy oqulyqtyŋ da joǧaryda atap ötılgen bastauyş mektepke arnalǧna «Oqu qūralynan» özgeşelıgı köp. Iаǧni būl oqulyqta ülkenderdıŋ sauatyn aşuǧa säl jeŋıldetılgenı baiqalady. Ahmet Baitūrsynūlynyŋ ülkenderdıŋ sauatyn aşuǧa arnaǧan oqu qūraly būl ǧana emes, bırneşe ret basylǧan «Sauat aşqyş» atty oqulyǧyn da aituǧa bolady. Äsırese, 1926 jyly asa köp taralymmen şyqqan būl kıtaptyŋ da ışı qūnarly mazmūndarmen jinaqtalǧan. Būl tūrǧydan 1926 jylǧy «Sauat aşqyş» 1921 jylǧy ülkenderge arnalǧan «Oqu qūralynyŋ» bırşama kemeldı nūsqasy deuge bolady. Sebebı, toqsan betten tūratyn kölemdı oqulyqqa engen mazmūndar da ülkenderge arnalǧan «Oqu qūralynan» äldeqaida keŋ. «Sauat aşqyş» oqulyǧy turaly arnaiy taqyrypta mälımetter berıledı.

• Atalyp ötken «Oqu qūraldarynan» mülde bölek bır oqu qūraly 1927 jyly basylyp şyqqan, Ahmet Baitūrsynūly men Teljan Şonanūly bırlesıp jazǧan oqulyq:

Oqu qūraly. III-IV jyldarda oqylatyn kıtap. Üşınşı basyluy (75 suretı iuar). Qyzylorda. 1927. 412 b. (T. Şonanovpen bırge). 1923 jyly jazyp bıtırıp, sol jyly baspadan şyǧaruǧa ülgırmei, aqyry, 1926-1927 jyldary bırneşe ret baspadan şyǧarǧan būl oqulyq üşınşı, törtınşı jyldyqtarǧa arnalǧan. Kölemı asa ülken, mazmūny bai oqulyqtardyŋ bırı. Osylardy qoryta kelgende, qazırge deiın qolda bar mälımmetter men materialdarǧa süiensek, «Oqu qūralynyŋ» bırınşı synypqa arnǧalǧan nūsqasy on ekı ret basylym körgen bolady. Al, «Ülkenderge arnalǧan oqu qūraly» men «Oqu qūralyna baianşy» atty kömekşı qūral neşe ret basylym körgenı ärı qarai zerttei tüsudı qajet etedı. Ahmet Baitūrsynūly Teljan Şonanūlymen bırge jazǧan üşınşı-törtınşı synyptarǧa arnaǧan kölemdı «Oqu qūralynyŋ» üş retke deiın basylǧany anyq. Joǧaryda bız qolymyz jetken materialdarǧa süiene otyryp, bırmūnşa aqparattardy ǧylymi qauymǧa jetkızuge tyrystyq. Degenmen, bızdıŋ qolymyzdaǧy tızımde bar bolǧanymen, keibır oqulyqtyŋ özı tabylmai otyrǧany belgılı. Qazırge deiın on bes ret qaitalai basyldy dep otyrǧan «Oqu qūraldarymyzdyŋ» toǧyzyna qolymyz jetıp otyr. Osy toǧyz basylym arasyndaǧy aiyrmaşylyqtardy ülken jaqtan körsettık. Oqu qūraldarynyŋ bırınşı jyldyqa arnalǧan oqulyǧy onşaqty ret basylyp şyqsa, ekınşı jyldyqqa arnalǧan nūsqasy bırde bır ret kezspeuı tolǧandyratyn jaǧdai. Al, avtor T.Şonanūlymen bırge üşınşı, törtınşı synyptarǧa arnap oqu qūralyn jazǧanyna qarap otyryp, ǧalymnyŋ ekınşı synypqa da arnaǧan oqu qūraly bar boluy mümkın oiǧa kelemız. Al «Oqu qūraldarynyŋ» keibırınıŋ üşınşı, törtınşı basylymyn qoǧa alǧanymyzben, oǧan deiıngı basylymdaryna köz jetkızu qiynǧa soǧyp otyr. Jyl saiyn ömır aǧysyna, zaman talabyna sai oqu baǧdarlamalaryn da özgertıp otyrǧan ǧalym A.Baitūrsynūlynyŋ basqa kesek eŋbekterın bylai qoiǧanda, tek «Oqu qūraly» degen atpen basylǧan oqulyqtarynyŋ özın hronologiialyq tūrǧyda taiǧa taŋba basqandai körsetu mümkın emes. Sebebı, bız jıŋışkelıkpen emes, tek ülken jaqtan qaraǧanymyzda, joǧaryda atap ötılgendei aiyrmaşylyqtarǧa köz jetkızdık. Avtor kıtaptarynyŋ är jylǧy basylymdary turly söz aitpas būryn, bır jyldaǧy bırneşe basylymynyŋ arasynda da azdy-köptı aiyrmaşylyqtar baryna közımız jetıp otyr. Osylardy eskerıp, atalǧan oqulyqtyŋ ondaǧan nūsqasyn tügeldei ärıp sanap  salystyryp şyǧuǧa tura keledı.

Ädılet AHMETŪLY,

M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı