كسرو ىدىراپ، بودان بولعان ەلدەر ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن، توقىراۋ كەزەڭى باستالدى. پوستكەڭەستىك ەلدەر ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولدى جانە ءار ەل وزىندىك دامۋ جولىن تاڭدادى. نارىقتىق ەكونوميكاعا ءوتۋ ءبىر ەلدە ءساتتى، ءبىر ەلدە ءساتسىز بولىپ جاتتى. الايدا بارلىق مەملەكەتتەر ءۇشىن ءتان ءبىر ورتاقتىق بار ەدى، ول - رەكەتيرلىك جانە باندالىق توپتاردىڭ ارتۋى. بۇرىنعى جۇيەنىڭ ورنىنا ەندىگى تاڭدا جاڭا جۇيە كەلدى. توقىراۋ جىلدارى مەملەكەتتىك بيلىك ءالسىز، ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ جۇمىسى جۇيەسىز بولدى. سوندىقتان قوعامدا ءتۇرلى قىلمىستىق ەلەمەنتتەر سانى ارتتى. قارجى بار جەردە «قاداعالاۋ مەن پايدانى ءبولۋدى» رەكەتيرلىك توپتار ىسكە اسىردى. اسىرەسە ساۋدا ورىندارى، بازار جانە اقشا ايىرباستاۋ بەكەتتەرىن اتالمىش توپتار ءوز باقىلاۋىندا ۇستادى. بىلايشا ايتقاندا «كرىشا» بولدى.
ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ تاراعان «رىجي الماز»، «اتابا»، «اداي»، «دەپۋتاتسكي كورپۋس»، «چەتىرە براتا» اتتى قىلمىستىق توپتار جايلى كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. كەيبىرى سوتتالسا، ەندى ءبىرى قازا تاپتى. وسىلايشا اتىشۋلى توپتار كوپشىلىك الدىنان كەتتى. بىراق قىلمىستىق توپتاردىڭ ارەكەتى توقتاعان ەمەس. ولاردىڭ تەك فورماتى وزگەردى. مىسالى بۇگىندە زەينەتتەگى پوليتسيا پولكوۆنيگى بالتابەك ماراتۇلى بىلاي دەيدى: «90-جىلدارى بانديتتىك توپتار بايلىقتىڭ ارتىنان قۋماي، كوبىنە كاپيتالدى لاس جولمەن تابۋعا ۇمتىلدى. ال جاڭا عاسىردىڭ باسىندا ولار ءوز قارجىلارىن ءتۇرلى جەمقور جانە پاراقور شەنەۋنىكتەر ارقىلى ءوز قارجىلىق قۇرىلىمدارىن اشىپ، لاس اقشالارىن تازارتۋعا تىرىستى. ال سوڭعى ۋاقىتتا قىلمىستىق توپتار ءوز ىقپالدارىن ارتتىرىپ، مەملەكەتتىك سەكتورعا ۇمتىلىپ، ەكونوميكانىڭ بىرقاتار سالالارىنا باقىلاۋ ورناتۋعا ۇمتىلۋدا.
90-جىلدارى قىلمىستىق توپتار الىمجەتتىك كورسەتۋ، كىسى ءولتىرۋ، توناۋ جانە بوپسالاۋمەن اينالىستى. 2000-جىلدارى ولار رەيدەرلىك ارەكەتتەر، كونتراباندا، سالىقتان جالتارۋ، قارجىلىق پيراميدالاردى قۇرۋ سىندى قىلمىس تۇرلەرىنە كوشتى. سوڭعى ونجىلدىقتا ءتىپتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن كونستيتۋتسيالىق بۇتىندىككە نۇقسان كەلتىرەتىن قىلمىستارعا كوشە باستادى. ءبىر عانا سىرا كورولى اتانعان تولەشوۆتىڭ 2015 جىلى مەملەكەتتىك توڭكەرىستى دايىنداۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى», – دەيدى ول.
قىلمىستىق توپتار سان ءتۇرلى ارەكەت تۇرلەرىن ىسكە اسىرۋدا. مەملەكەت ولارمەن كۇرەسۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىرۋعا ءماجبۇر. مىسالى پاندەميا كەزەڭىندە فارماتسەۆتيكاعا بايلانىستى قىلمىس ءتۇرى ارتتى. ول زاڭسىز ءدارى-دارمەك تاسىمالى، دارىلەردى قولدان جاساۋ جانە ساۋدالاۋ. ينتەرنەت قارقىنى دامىعان سايىن سان ءتۇرلى قىلمىس كوبەيدى. ول قارجىلىق نەگىزدە ءتۇرلى پيراميدالار قۇرۋ، ەسىرتكى ساتۋدى ونلاين نەگىزدە ىسكە اسىرۋ، ادام ساۋداسى جانە الاياقتىق، جالعان ساۋدا مەن حاكەرلىك. اتالمىش قىلمىستىق توپتارمەن كۇرەسۋ ماقساتىندا مەملەكەت ۇدايى مونيتورينگ جۇرگىزۋدى ارتتىرۋ ۇستىندە.
اسىرەسە، شەكارالىق ايماقتاعى قىلمىستىق توپتار مەملەكەت ءۇشىن اسا قاۋىپتى. ەلىمىزدىڭ باتىس ايماعىندا براكونەرلىكپەن اينالىساتىن توپتار كاسپي تەڭىزىندە بەكىرەنى زاڭسىز اۋلاۋ، ونى ساۋدالاۋ بويىنشا ەلگە زيان كەلتىرۋدە. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ۇزاق جىلدار بويى اتالمىش قىلمىستىق توپ تۇرلەرىمەن كۇرەس جۇرۋدە. ولار «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن بەكىرە تۇقىمداستاردىڭ قۇرىپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار تەك قانا بالىق اۋلاۋ ەمەس، ەسىرتكى جانە قارۋ تاسىمالىن دا ىسكە اسىرۋدا.
ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ باسىم بولىگىن مۇناي جانە گاز ونىمدەرى قۇرايدى. بۇل اسا ماڭىزدى سالا. قارجىسى كوپ سالادا قىلمىستىڭ دا كوپ بولارى انىق. سوندىقتان مۇناي سالاسىندا جاسالاتىن قىلمىس وتە كوپ. اسىرەسە مۇناي ونىمدەرىن زاڭسىز ساۋدالاۋ جىلىنا بىرنەشە ملرد تەڭگەلىك شىعىن اكەلۋدە. ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتار اتالمىش قىلمىس تۇرىمەن جۇيەلى جانە اسقان جوعارى دايىندىقپەن اينالىسادى. سوندىقتان ۇقك جانە ارنايى قىزمەت بۇل قىلمىستىق توپتاردى دەرەۋ ارادا توقتاتىپ، قولدارىنا كىسەن سالىپ كەلەدى.
ەل ىشىندە ءشوپ تەرۋمەن اينالىساتىن جانە بوكەن اتۋدى كاسىپ ەتكەن قىلمىستىق توپتار دا بار. ولار تابيعاتقا وراسان زور زيان كەلتىرىپ، فلورا مەن فاۋناعا ورنى تولماس قىلمىس جاساۋدا.
شەكارالىق ايماقتا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قاتىستى قىلمىستى ىسكە اسىرۋعا تىرىساتىن قىلمىستىق توپتار ارەكەت ەتەدى. ولار كوبىنە قارۋ كىرگىزۋ، تىيىم سالىنعان كىتاپ تۇرلەرىن مەملەكەتكە كىرگىزۋگە تالپىنۋ سىندى ارەكەتتەرگە بارىپ جاتادى. ءدىني راديكالدىق توپتاردىڭ باستى ماقساتى دا قارجى تابۋ جانە ءوز جاقتاستارىن ارتتىرۋ. سوندىقتان ولار كوبىنە ساۋدا سالاسىنداعى قىلمىس تۇرلەرىنە بارادى، الىپساتارلىقپەن اينالىسادى. مەملەكەت بۇل قۇرىلىمداردى ءجىتى باقىلاۋىندا ۇستايدى، سەبەبى قارجىلىق قىلمىسپەن قاتار، تەرروريزم جانە ەكسترەميزم قاۋپى دە بار.
"قاسىرەتتى قاڭتار" مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قاۋقارى مەن قىلمىستىق توپتاردىڭ قابىلەتىن دە قاتار كورسەتتى. بەيبىت تالاپپەن شىققان حالىقتىڭ اراسىنا كىرىپ، ارانداتۋشىلىقپەن اينالىسىپ، توناۋ جانە مەملەكەتتىك بيلىكتى باسىپ الۋعا تالپىنعان بىرقاتار قىلمىستىق توپتاردىڭ الەۋەتى كورىندى. بيلىك ءتارتىپ ساقشىلارى اراسىندا رەفورما جۇرگىزۋگە تالپىنۋدا. ول قىلمىستىق توپتارمەن كۇرەستى ناتيجەلى ەتۋگە جانە بەيبىت حالىق پەن ەكونوميكانى قورعاۋعا باعىتتالۋى ءتيىس.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
