جامبىل وبلىسى، تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانىندا ورنالاسقان كونە قالا سوناۋ VIII عاسىردا سالىنىپ، بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قۇرىلىسى توقتاپ قالعان. عالىمداردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساپ كەلە جاتقانىنا 130 جىلدان اسسا دا، قالانى كىم سالدىرعانى، نە سەبەپتى ورتا جولدا قۇرىلىستىڭ اياقسىز قالعانى جايلى ناقتى تاريحي دەرەك كەلتىرە الماي كەلەدى.
باتىس ەۋروپا-باتىس قىتاي اۆتوماگيسترالى – جالپى ۇزىندىعى 8445, ال ءبىزدىڭ شەكارا ىشىندە 2787 شاقىرىمعا سوزىلىپ، قازاقستاننىڭ 5 بىردەي وبلىسىن كەسىپ وتەتىن ايرىقشا ماڭىزعا يە حالىقارالىق ترانزيتتىك اۆتوجول. بۇگىندە ول – كارى قۇرلىقتىڭ ەكى بولىگىن ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ تۇرعان التىن كوپىر. ءنوپىر حالىقتىڭ پايداسىنا اسقان اۆتوجولدى بۇگىنگىنىڭ ەنشىسىنە جازۋ دا قاتەلىك بولار. ويتكەنى، ءدال وسى باعىتتا ب.ز.ب ءىى عاسىردان باستاپ قازاق جەرىنە وركەنيەت پەن مادەني تۇرمىستى الا كەلگەن ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەرۋەندەرى قاتىناعان. قىتايدىڭ حان پاتشالىعى تۇسىندا ەلدەن جىبەك ونىمدەرىن ارتقان قىتاي ساۋداگەرلەرى جول-جونەكەي ورتالىق ازيانىڭ، باتىستىڭ حالقىمەن بايلانىس ورناتىپ، ءوز ەلدەرىنە قايتارىندا بارعان جەرلەرىنىڭ تاۋارلارى جانە مۋزىكاسى سياقتى الۋان ءتۇرلى مادەنيەتتى الىپ قايتقان. التى قىردىڭ ارعى جاعىنداعى حالىقپەن بايلانىسۋ ارقىلى سول زامانعى تۇرمىس، ءتۇرلى سالا، مادەنيەتتىڭ كوشى ءدال وسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەرۋەندەرىندەي العا جىلجي باستادى.
قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرىن باسىپ وتكەن ساۋداگەرلەر كوشىنىڭ ارقاسىندا وسى جولدىڭ بويىنان قالالار تۇرعىزىلدى، بۇرىننان بار قونىستارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى. بەكىنىستەر مەن قامالدار، كىشىگىرىم قالالار سالۋ ءداستۇرى بەلەڭ العاننىڭ ارقاسىندا بۇگىندە تاريحىمىز ساف التىنعا بالار ەستەلىكتەر مەن قۇندى جادەگەرلەرگە تولىپ تۇر.
ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا تۇرعىزىلعان ساۋلەتتى قونىستاردىڭ قاتارىندا بىرنەشە قالا بولسا، سونىڭ ىشىندە تولىق زەرتتەلىپ، ءالى كۇنگە دەيىن سىرى اشىلماعان ەرەكشە ءبىر تۇراق بار. 2 مىڭ جىلدىق تاريحى بار كونە تاراز قالاسىنان شىعىسقا قاراي 40 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان بۇل مەكەن – اقىرتاس قالاسى.
ءوز زامانىندا بۇل قالانىڭ اتاۋى باسقاشا بولعان. «اقىرتاس» بەرتىنگى ۇرپاقتىڭ ءدال وسى قونىسقا بايلانىستىرىپ قويعان اتاۋى. قالانىڭ ماڭىنان مالعا ءشوپ، سۋ، جەم بەرەتىن اقىرعا ۇقساس تاستاردىڭ تابىلۋىنا بايلانىستى جەرگىلىكتى وبلىستىڭ تۇرعىندارى بۇل مەكەندى وسىلاي اتاپ كەتكەن.
بۇل اۋماقتىڭ زەرتتەلىپ، العاش ارحەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ باستالعانىنان بەرى ارادا 130 جىل ءوتىپتى. وسى ۋاقىتتان بەرى بىرنەشە عالىم زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەنىمەن، ءدوپ باسىپ ايتار ناقتى تۇجىرىم جاساي الماعان. تاريح تولقىنىنداعى جازبالارعا كوز تىگەر بولساق، بۇل قالا جايلى العاش ەستەلىك قالدىرعان چان-چۋن ەسىمدى قىتاي ساياحاتشىسى. ول 1222 جىلى تاراز قالاسىنا ساپارلاپ كەلە جاتىپ، جول-جونەكەي تۇرعىزىلىپ بىتپەگەن قامالدى كورگەنىن جازعان. «جول بويىندا تاستان تۇرعىزىلعان قالاعا تاپ بولدىق. قىزىل ءتۇستى تاستان قالانىپتى. ەجەلگى اسكەري قونىس مەكەنىنىڭ بەلگىلەرى بايقالادى» دەپ كۇندەلىگىنە ءتۇرتىپ العان.
وسى ەستەلىكتەن كەيىن تاريح بەتتەرىندە اقىرتاس جايلى مۇلدە اقپارات كەزىكپەيدى. تەك رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇسىندا قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىك ايماعىنداعى بەكىنىستەردى باسىپ الۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەندە گەنەرال چەرنياەۆ باستاعان توپ اۋليەتا بەكىنىسىن باسىپ الادى. گەنەرالدىڭ توبىندا شوقان ۋاليحانوۆ تا بولعان. سونىمەن قاتار، قولباسشىنىڭ قاسىنا رەسەي جەرىنەن م.س.زنامەنسكي اتتى سۋرەتشى دە ەرە كەلگەن.
ول 1864 جىلى ءدال وسى اقىرتاس قالاسى ورنالاسقان ايماقتان ءوتىپ بارا جاتىپ، بۇل قالانىڭ ورنىنا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتقان كورىنەدى. بىردەن قارانداشى مەن قاعازىن الىپ، قالانىڭ سىزباسىن، ادەمى كورىنىسىن سۋرەتكە تۇسىرگەن. وسى سۋرەت كەڭىنەن تاراعان بولۋ كەرەك، از ۋاقىتتان كەيىن بۇل مەكەنگە زەرتتەۋشىلەر، ارنايى جاساقتالعان ەكسپەديتسيا قۇرامى اعىلا باستايدى.
بۇل ورىنعا ءتۇرلى زەرتتەۋشىلەر كەلۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ ارقايسى ءار ءتۇرلى بولجام جاساپتى. مىسالى، پ.ي.لەرح: «اقىرتاس سالىنىپ بىتپەگەن بۋددا عيباداتحاناسى» دەسە، اكادەميك ۆ.ۆ.بارتولد: «بۇل نەستوريان عيباداتحاناسىنىڭ ورنى» دەپ بولجام جاسايدى. ال، ارحەولوگ ت.ك.باسەنوۆتىڭ تۇجىرىمدامالارى بويىنشا، اقىرتاس قۇرىلىسى بىتپەي قالعان ءىرى بەك سارايىنىڭ ىرگەسى ەكەن. بۇل ايماقتا 1940 جىلدان باستاپ 30 جىل بويى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن اكادەميك پاتسەۆيچ ءوز جۇمىسىن بىلاي قورىتىندىلاپتى: «مۇنداي قۇرىلىستىڭ كەرەمەت ەسەپتەرگە سۇيەنىپ جاسالۋى مەن بلوكتارعا پايدالانعان ماتەريالدار بۇدان بۇرىن بولعان ەمەس. بابالارىمىزدىڭ تاريحي ماقتانىشى عاجاپ ەسكەرتكىشى اقىرتاستىڭ الەم عاجاپتارىنىڭ قاتارىنان ورىن الۋىنا قۇنى دا قۇپياسى دا، قۇدىرەتى دە جەتەدى» (شەكەەۆ، زەردە جۋرنالى، ح،1993 ج.).
اقىرتاس قالاسىنىڭ ىشىنە بۇككەن قۇپياسىن شەشۋگە ارنالعان زەرتتەۋ جۇمىستارى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە جالعاستى. 1996 جىلى قازاقستان جانە فرانتسيا عالىمدارىنىڭ باس قوسۋىنان كەيىن، اتاۋلى مەكەندى زەرتتەۋ جۇمىستارى كوپ كەشىكتىرمەي باستالىپ كەتتى. قوس ەلدىڭ عالىمدارى ءوز جۇمىستارىن قورىتىندىلاي كەلە، اقىرتاس قالاشىعى VIII-IX عاسىر اراسىندا سالىنىپ باستالىپ، بەلگىسىز جاعدايمەن ءوز قۇرىلىسىن توقتاتقان كەرۋەن سارايدىڭ ورنى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. كەلتىرگەن دالەل بويىنشا، بۇل قۇرىلىستىڭ جوباسى ءدال سيريا جانە يراكتاعى ورتاعاسىرلىق قۇرىلىستارعا قاتتى ۇقساس كەلەدى ەكەن.
كەيبىر عالىمدار بۇگىنگى اقىرتاستى اراب دەرەكتەرىندە كەزىگەتىن ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى كاسريباس قالاسى دەگەن بولجام جاسايدى. بۇل تۇجىرىمنىڭ دالەلى مىناداي: VIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا (751 جىلى) قارلۇقتار مەن اراب اسكەرى بىرىگىپ اتلاح ماڭىندا قىتايلاردى تاس-تالقان قىلىپ جەڭىسكە جەتەدى. وسى جەڭىستەن كەيىن بەيبىت ءومىر باستالىپ، ەكى مەملەكەت اراسىندا كەلىسىم ورناعان شاقتا، باسشىلار قالا سالۋعا كىرىسكەن، بىراق تاعى سول بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قۇرىلىس توقتاپ قالعان. بۇل قالا جايىندا ناقتى ءدوپ ءتۇسىپ ايتىلعان دەرەك جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان، الداعى ۋاقىتتا جاڭا عاسىردىڭ عالىمدارى، مۇلدە باسقا تۇجىرىم جاسار بولسا وعان تاڭعالمايمىز. ەستىگەن، سۇراعان، ىزدەستىرىپ، جيناعان اقپاراتتار قاتارى جوعارىداعىلار.
ال، ەندى نازارلارىڭىزعا massaget.kz تىلشىسىنىڭ كوز كورگەن دەرەكتەرىن ۇسىنامىز. قالا قۇرىلىسىنىڭ جالپى اۋماعى 2,5 گەكتار جەردى الىپ جاتىر. مەكەن لوگيكالىق تۇرعىدان قاراعاندا جاۋدان قورعانۋ ماقساتىندا سالىنعان. سەبەبى، ونىڭ قابىرعاسى 2 مەتر تەرەڭدىككە قازىلىپ سالىنعان. سىرتقى قابىرعالاردىڭ قالىڭدىعى – 5 مەتر. سونىمەن قاتار، جەر استى قۇبىرلارى ارقىلى قامالدىڭ ىشىنە سۋ تارتىلعان. قۇبىر ارقىلى تارتىلعان سۋ قامالدىڭ قاسىندا اعىپ جاتقان ۇزىن بۇلاقتان ەمەس، 4-5 شاقىرىش قاشىقتىقتا جاتقان تاۋ بۇلاقتارىنىڭ تۇبىنەن تارتىلعان.
ونداعى وي، جاۋ قامالدى قورشاۋعا الىپ، قامالدىڭ قاسىنداعى سۋدىڭ ارناسىن بۇرعان جاعدايدا جاسىرىن قۇبىر ارقىلى تىرشىلىك كوزىنەن اجىراماۋ. سونىمەن قاتار، قىستىڭ كۇنى ۇزىن بۇلاقتىڭ سۋىنىڭ قاتىپ قالۋ قاۋپى بارىنا بايلانىستى، الىستاعى سەنىمدى سۋ كوزىنەن قۇبىر تارتۋدى العا قويعان.
قۇبىرلاردىڭ ۇزىندىعى شاشامەن 1 مەتر شاماسىندا قۇيىلىپ، باس جاعى جىڭىشكەرىپ، اياققى تۇسى جۋانداپ وتىرعان. وسىلايشا ءبىر قۇبىردى ەكىنشىسىنە كيگىزىپ بىرنەشە شاقىرىمعا وڭاي تارتقان. قامال نەگىزگى 4 بولىككە بولىنگەن. حاننىڭ جەكە سارايى، حاننىڭ جانۇياسىنا ارنالعان نىسان، حاننىڭ اكىمشىلىك-بيلىك وكىلدەرىنە ارنالعان جاتاقتار جانە شارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرى تۇراتىن قاراپايىم تۇراق. مۇنداعى بولمەلەر سانى – 70. بىرنەشە بولمەنىڭ اراسىنا ارنايى قۇبىرلار تارتىلعان.
سونىمەن قاتار، جاۋدان ساقتانۋ، قامالدى قورعاپ قالۋ ماقساتىندا توبەنىڭ ەڭ بيىك تۇسىنا قاراۋىل مۇناراسى تۇرعىزىلىپتى. جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا بۇل مۇنارانىڭ بيىكتىگى 1917 جىلعا دەيىن 4 مەتردەن ارتىق بولعان. وسى ماڭنان وتكەن تۇركسىب تەمىر جولىنىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا جۇمىسشىلار ءدال وسى مۇنارا قابىرعاسىنداعى تاستاردى پايدالانعاننىڭ اسەرىنەن، مۇنارا قابىرعالارى سوگىلىپ قالعان. قامالدىڭ ورتاسىندا جارتى گەكتار اشىق الاڭى بار. بۇل الاڭنىڭ گەومەتريالىق ەسەپ بويىنشا بارلىق بۇرىشىنىڭ ولشەمى بىردەي. قامالدىڭ سىرتقى 4 قاقپاسى بار.
قاقپانىڭ بىرەۋى سولتۇستىككە، قالعان ۇشەۋى وڭتۇستىككە قاراتىلعان. قاقپا ماڭدايشالارى ءتۇرلى فورمادا قاشالىپ، اسەمدەلگەن تاستارمەن قالانعانعا ۇقسايدى. قابىرعالارعا قالانعان تاس بلوگتار 500 مەتر قاشىقتىقتا ورنالاسقان قوڭىرتوبەدە وڭدەلىپ، توبەدەن تومەنگە قاراي تاسىمالدانعان. سالماعى جارتى تونناعا جۋىقتايتىن ءبىر تاس بلوگتى نەنىڭ كومەگىمەن تاسىعاندارى بەلگىسىز. قوڭىرتوبەنىڭ باۋرىنان ءىرى كەسەك قىزىل تاستىڭ مول قورى بارلانعان. 1965-1966 جىلدارى ينجەنەر لۋپپورت باستاعان زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلۋ كەزىندە قوڭىرتوبەگە ديناميت قويىپ جارىپ، بۇنداعى كەسەك تاستىڭ قورى تابىلدى. سونىمەن قاتار، اقىر فورماسىنداعى تاستاردىڭ 6 داناسى جەر قويناۋىنان سىرتقا شىققان. بۇگىندە وسى 6 اقىرتاستىڭ تەك ەكەۋى كوزگە ىلىگەدى. قالعاندارى، جوعالعان نەمەسە قايتادان جەر قويناۋىنا ەنىپ، جوق بولعان.
وسى اقىر فورماسىنداعى تاستار جايلى دا بولجامدار بار. بىرنەشە عالىمنىڭ تۇجىرىمى سايكەس كەلىپ، بۇل اقىرتاستار حان وتباسىنىڭ جۋىنۋعا ارنالعان ۆانناسى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. بۇگىندە ساقتالعان ەكى اقىرتاستىڭ ءبىرى تەرەڭ، ەكىنشىسى تاياز ويىلعان. ەكەۋىن قاتار قويعان جاعدايدا ءبىر-بىرىمەن وڭاي بايلانىستىرىلادى. سەبەبى، تاستىڭ ەكى شەتى ءبىر-بىرىنە كيىلىپ، قوزعالماي تۇرۋى ءۇشىن ارنايى تۇمسىقتارى قوسا قاشالعان.
تاريحي ەسكەرتكىشتەرىمىز بەن قۇندى مۇرالارىمىزدى تۇگەندەپ، نازاردان تىس قالعان جادىگەرلەردى تۇگەندەۋگە ەلىمىزدە وتكەن ەحرو-2017 حالىقارالىق كورمەسى ءبىرشاما اسەر ەتتى. 2017 جىلى كورمەگە كەلگەن قوناقتار ءۇشىن، قازاق جەرىنىڭ تاريحي ورىندارىن كورسەتۋ ماقساتىندا ءدال وسى اقىرتاس قالاسىنا تاسجول توسەلىپ، تۋريستىك ورىنعا قاتىناۋ ماسەلەسى ءبىر جولعا قويىلدى. كونە قالانىڭ كورنەكىلىگىن كورسەتۋ ءۇشىن ءدال وسى مەكەننەن «اقىرتاس ساپار ورتالىعى» تۇرعىزىلدى. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ ايماقتارىنان، الىس-جاقىن شەت ەلدەردەن كەلىپ جاتقان تۋريستەرگە قىزمەت كورسەتۋ تولىقتاي ءوز شەشىمىن تاپقان. اقىرتاس قالاسى جايلى بىزگە ءمالىم مالىمەتتەر قاتارى وسىلار. بۇل مەكەن ءوز زامانىنداعى قۇرىلىسىنىڭ اياقتالماعانى سياقتى بۇگىن دە زەرتتەۋى دە اياقتالماي تۇرعان تاريحي ەسكەرتكىش. كونە قالانى ەشقانداي بولجامسىز، ناقتى تاريحي دەرەك كەلتىرە وتىرىپ زەرتتەۋ، مۇمكىن، بولاشاقتىڭ، ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە بولار. ەلىمىزدەگى تۋريزم سالاسى بۇگىندە ەرەكشە قارقىنمەن جاندانىپ كەلە جاتقانى سەزىلەدى. سالا وسى جىلدامدىقپەن جالعاسا بەرەر بولسا، وندا تاياۋ جىلداردا اقىرتاستىڭ دا جۇمباعى شەشىلىپ، كومبە استىنان شىققان ساف التىنداي جارقىراپ شىعارى انىق.
