Jambyl oblysy, Turar Rysqulov aýdanynda ornalasqan kóne qala sonaý VIII ǵasyrda salynyp, belgisiz sebeptermen qurylysy toqtap qalǵan. Ǵalymdardyń zertteý jumystaryn jasap kele jatqanyna 130 jyldan assa da, qalany kim saldyrǵany, ne sebepti orta jolda qurylystyń aıaqsyz qalǵany jaıly naqty tarıhı derek keltire almaı keledi.
Batys Eýropa-Batys Qytaı avtomagıstrali – jalpy uzyndyǵy 8445, al bizdiń shekara ishinde 2787 shaqyrymǵa sozylyp, Qazaqstannyń 5 birdeı oblysyn kesip ótetin aıryqsha mańyzǵa ıe halyqaralyq tranzıttik avtojol. Búginde ol – kári qurlyqtyń eki bóligin bir-birimen tyǵyz baılanystyryp turǵan altyn kópir. Nópir halyqtyń paıdasyna asqan avtojoldy búginginiń enshisine jazý da qatelik bolar. Óıtkeni, dál osy baǵytta b.z.b II ǵasyrdan bastap qazaq jerine órkenıet pen mádenı turmysty ala kelgen Uly Jibek jolynyń kerýenderi qatynaǵan. Qytaıdyń Han patshalyǵy tusynda elden jibek ónimderin artqan qytaı saýdagerleri jol-jónekeı Ortalyq Azııanyń, Batystyń halqymen baılanys ornatyp, óz elderine qaıtarynda barǵan jerleriniń taýarlary jáne mýzykasy sııaqty alýan túrli mádenıetti alyp qaıtqan. Alty qyrdyń arǵy jaǵyndaǵy halyqpen baılanysý arqyly sol zamanǵy turmys, túrli sala, mádenıettiń kóshi dál osy Uly Jibek jolynyń kerýenderindeı alǵa jyljı bastady.
Qazaqstannyń ońtústik óńirin basyp ótken saýdagerler kóshiniń arqasynda osy joldyń boıynan qalalar turǵyzyldy, burynnan bar qonystarǵa erekshe kóńil bólindi. Bekinister men qamaldar, kishigirim qalalar salý dástúri beleń alǵannyń arqasynda búginde tarıhymyz saf altynǵa balar estelikter men qundy jádegerlerge tolyp tur.
Uly Jibek jolynyń boıynda turǵyzylǵan sáýletti qonystardyń qatarynda birneshe qala bolsa, sonyń ishinde tolyq zerttelip, áli kúnge deıin syry ashylmaǵan erekshe bir turaq bar. 2 myń jyldyq tarıhy bar kóne Taraz qalasynan shyǵysqa qaraı 40 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan bul meken – Aqyrtas qalasy.
Óz zamanynda bul qalanyń ataýy basqasha bolǵan. «Aqyrtas» bertingi urpaqtyń dál osy qonysqa baılanystyryp qoıǵan ataýy. Qalanyń mańynan malǵa shóp, sý, jem beretin aqyrǵa uqsas tastardyń tabylýyna baılanysty jergilikti oblystyń turǵyndary bul mekendi osylaı atap ketken.
Bul aýmaqtyń zerttelip, alǵash arheologııalyq jumystardyń bastalǵanynan beri arada 130 jyl ótipti. Osy ýaqyttan beri birneshe ǵalym zertteý jumystaryn júrgizgenimen, dóp basyp aıtar naqty tujyrym jasaı almaǵan. Tarıh tolqynyndaǵy jazbalarǵa kóz tiger bolsaq, bul qala jaıly alǵash estelik qaldyrǵan Chan-Chýn esimdi Qytaı saıahatshysy. Ol 1222 jyly Taraz qalasyna saparlap kele jatyp, jol-jónekeı turǵyzylyp bitpegen qamaldy kórgenin jazǵan. «Jol boıynda tastan turǵyzylǵan qalaǵa tap boldyq. Qyzyl tústi tastan qalanypty. Ejelgi áskerı qonys mekeniniń belgileri baıqalady» dep kúndeligine túrtip alǵan.
Osy estelikten keıin tarıh betterinde Aqyrtas jaıly múlde aqparat kezikpeıdi. Tek Reseı ımperııasynyń tusynda qazaq jeriniń ońtústik aımaǵyndaǵy bekinisterdi basyp alý jumystary júrgizilgende general Chernıaev bastaǵan top Áýlıeta bekinisin basyp alady. Generaldyń tobynda Shoqan Ýalıhanov ta bolǵan. Sonymen qatar, qolbasshynyń qasyna Reseı jerinen M.S.Znamenskıı atty sýretshi de ere kelgen.
Ol 1864 jyly dál osy Aqyrtas qalasy ornalasqan aımaqtan ótip bara jatyp, bul qalanyń ornyna erekshe qyzyǵýshylyq tanytqan kórinedi. Birden qarandashy men qaǵazyn alyp, qalanyń syzbasyn, ádemi kórinisin sýretke túsirgen. Osy sýret keńinen taraǵan bolý kerek, az ýaqyttan keıin bul mekenge zertteýshiler, arnaıy jasaqtalǵan ekspedıııa quramy aǵyla bastaıdy.
Bul orynǵa túrli zertteýshiler kelýine baılanysty olardyń árqaısy ár túrli boljam jasapty. Mysaly, P.I.Lerh: «Aqyrtas salynyp bitpegen býdda ǵıbadathanasy» dese, akademık V.V.Bartold: «Bul nestorıan ǵıbadathanasynyń orny» dep boljam jasaıdy. Al, arheolog T.K.Basenovtyń tujyrymdamalary boıynsha, Aqyrtas qurylysy bitpeı qalǵan iri bek saraıynyń irgesi eken. Bul aımaqta 1940 jyldan bastap 30 jyl boıy zertteý jumystaryn júrgizgen akademık Paevıch óz jumysyn bylaı qorytyndylapty: «Mundaı qurylystyń keremet esepterge súıenip jasalýy men bloktarǵa paıdalanǵan materıaldar budan buryn bolǵan emes. Babalarymyzdyń tarıhı maqtanyshy ǵajap eskertkishi Aqyrtastyń álem ǵajaptarynyń qatarynan oryn alýyna quny da qupııasy da, qudireti de jetedi» (Shekeev, Zerde jýrnaly, H,1993 j.).
Aqyrtas qalasynyń ishine búkken qupııasyn sheshýge arnalǵan zertteý jumystary Táýelsizdik alǵannan keıin de jalǵasty. 1996 jyly Qazaqstan jáne Franııa ǵalymdarynyń bas qosýynan keıin, ataýly mekendi zertteý jumystary kóp keshiktirmeı bastalyp ketti. Qos eldiń ǵalymdary óz jumystaryn qorytyndylaı kele, Aqyrtas qalashyǵy VIII-IX ǵasyr arasynda salynyp bastalyp, belgisiz jaǵdaımen óz qurylysyn toqtatqan Kerýen saraıdyń orny degen tujyrym jasaıdy. Keltirgen dálel boıynsha, bul qurylystyń jobasy dál Sırııa jáne Iraktaǵy ortaǵasyrlyq qurylystarǵa qatty uqsas keledi eken.
Keıbir ǵalymdar búgingi Aqyrtasty arab derekterinde kezigetin Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy Kasrıbas qalasy degen boljam jasaıdy. Bul tujyrymnyń dáleli mynadaı: VIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda (751 jyly) qarluqtar men arab áskeri birigip Atlah mańynda Qytaılardy tas-talqan qylyp jeńiske jetedi. Osy jeńisten keıin beıbit ómir bastalyp, eki memleket arasynda kelisim ornaǵan shaqta, basshylar qala salýǵa kirisken, biraq taǵy sol belgisiz sebeptermen qurylys toqtap qalǵan. Bul qala jaıynda naqty dóp túsip aıtylǵan derek joqtyń qasy. Sondyqtan, aldaǵy ýaqytta jańa ǵasyrdyń ǵalymdary, múlde basqa tujyrym jasar bolsa oǵan tańǵalmaımyz. Estigen, suraǵan, izdestirip, jınaǵan aqparattar qatary joǵarydaǵylar.
Al, endi nazarlaryńyzǵa massaget.kz tilshisiniń kóz kórgen derekterin usynamyz. Qala qurylysynyń jalpy aýmaǵy 2,5 gektar jerdi alyp jatyr. Meken logıkalyq turǵydan qaraǵanda jaýdan qorǵaný maqsatynda salynǵan. Sebebi, onyń qabyrǵasy 2 metr tereńdikke qazylyp salynǵan. Syrtqy qabyrǵalardyń qalyńdyǵy – 5 metr. Sonymen qatar, jer asty qubyrlary arqyly qamaldyń ishine sý tartylǵan. Qubyr arqyly tartylǵan sý qamaldyń qasynda aǵyp jatqan Uzyn bulaqtan emes, 4-5 shaqyrysh qashyqtyqta jatqan taý bulaqtarynyń túbinen tartylǵan.
Ondaǵy oı, jaý qamaldy qorshaýǵa alyp, qamaldyń qasyndaǵy sýdyń arnasyn burǵan jaǵdaıda jasyryn qubyr arqyly tirshilik kózinen ajyramaý. Sonymen qatar, qystyń kúni Uzyn bulaqtyń sýynyń qatyp qalý qaýpi baryna baılanysty, alystaǵy senimdi sý kózinen qubyr tartýdy alǵa qoıǵan.
Qubyrlardyń uzyndyǵy shashamen 1 metr shamasynda quıylyp, bas jaǵy jińishkerip, aıaqqy tusy jýandap otyrǵan. Osylaısha bir qubyrdy ekinshisine kıgizip birneshe shaqyrymǵa ońaı tartqan. Qamal negizgi 4 bólikke bólingen. Hannyń jeke saraıy, hannyń januıasyna arnalǵan nysan, hannyń ákimshilik-bılik ókilderine arnalǵan jataqtar jáne sharýashylyq qyzmetkerleri turatyn qarapaıym turaq. Mundaǵy bólmeler sany – 70. Birneshe bólmeniń arasyna arnaıy qubyrlar tartylǵan.
Sonymen qatar, jaýdan saqtaný, qamaldy qorǵap qalý maqsatynda tóbeniń eń bıik tusyna qaraýyl munarasy turǵyzylypty. Jergilikti kónekóz qarııalardyń aıtýynsha bul munaranyń bıiktigi 1917 jylǵa deıin 4 metrden artyq bolǵan. Osy mańnan ótken Túrksib temir jolynyń qurylysy júrip jatqan ýaqytta jumysshylar dál osy munara qabyrǵasyndaǵy tastardy paıdalanǵannyń áserinen, munara qabyrǵalary sógilip qalǵan. Qamaldyń ortasynda jarty gektar ashyq alańy bar. Bul alańnyń geometrııalyq esep boıynsha barlyq buryshynyń ólshemi birdeı. Qamaldyń syrtqy 4 qaqpasy bar.
Qaqpanyń bireýi soltústikke, qalǵan úsheýi ońtústikke qaratylǵan. Qaqpa mańdaıshalary túrli formada qashalyp, ásemdelgen tastarmen qalanǵanǵa uqsaıdy. Qabyrǵalarǵa qalanǵan tas blogtar 500 metr qashyqtyqta ornalasqan Qońyrtóbede óńdelip, tóbeden tómenge qaraı tasymaldanǵan. Salmaǵy jarty tonnaǵa jýyqtaıtyn bir tas blogty neniń kómegimen tasyǵandary belgisiz. Qońyrtóbeniń baýrynan iri kesek qyzyl tastyń mol qory barlanǵan. 1965-1966 jyldary ınjener Lýpport bastaǵan zertteý jumystarynyń júrgizilý kezinde Qońyrtóbege dınamıt qoıyp jaryp, bundaǵy kesek tastyń qory tabyldy. Sonymen qatar, aqyr formasyndaǵy tastardyń 6 danasy jer qoınaýynan syrtqa shyqqan. Búginde osy 6 aqyrtastyń tek ekeýi kózge iligedi. Qalǵandary, joǵalǵan nemese qaıtadan jer qoınaýyna enip, joq bolǵan.
Osy aqyr formasyndaǵy tastar jaıly da boljamdar bar. Birneshe ǵalymnyń tujyrymy sáıkes kelip, bul aqyrtastar han otbasynyń jýynýǵa arnalǵan vannasy degen qorytyndyǵa kelgen. Búginde saqtalǵan eki aqyrtastyń biri tereń, ekinshisi taıaz oıylǵan. Ekeýin qatar qoıǵan jaǵdaıda bir-birimen ońaı baılanystyrylady. Sebebi, tastyń eki sheti bir-birine kıilip, qozǵalmaı turýy úshin arnaıy tumsyqtary qosa qashalǵan.
Tarıhı eskertkishterimiz ben qundy muralarymyzdy túgendep, nazardan tys qalǵan jádigerlerdi túgendeýge elimizde ótken EHRO-2017 Halyqaralyq kórmesi birshama áser etti. 2017 jyly kórmege kelgen qonaqtar úshin, qazaq jeriniń tarıhı oryndaryn kórsetý maqsatynda dál osy Aqyrtas qalasyna tasjol tóselip, týrıstik orynǵa qatynaý máselesi bir jolǵa qoıyldy. Kóne qalanyń kórnekiligin kórsetý úshin dál osy mekennen «Aqyrtas sapar ortalyǵy» turǵyzyldy. Búginde elimizdiń aımaqtarynan, alys-jaqyn shet elderden kelip jatqan týrısterge qyzmet kórsetý tolyqtaı óz sheshimin tapqan. Aqyrtas qalasy jaıly bizge málim málimetter qatary osylar. Bul meken óz zamanyndaǵy qurylysynyń aıaqtalmaǵany sııaqty búgin de zertteýi de aıaqtalmaı turǵan tarıhı eskertkish. Kóne qalany eshqandaı boljamsyz, naqty tarıhı derek keltire otyryp zertteý, múmkin, bolashaqtyń, ýaqyttyń enshisinde bolar. Elimizdegi Týrızm salasy búginde erekshe qarqynmen jandanyp kele jatqany seziledi. Sala osy jyldamdyqpen jalǵasa berer bolsa, onda taıaý jyldarda Aqyrtastyń da jumbaǵy sheshilip, kómbe astynan shyqqan saf altyndaı jarqyrap shyǵary anyq.
