رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ۋكراينا شىعىسىنداعى لۋگانسك جانە دونەتسك وبلىستارىن، ياعني سەپاراتيستىك رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىكتەرىن مويىنداۋ تۋرالى ءتيىستى قۇجاتتارعا قول قويىپ، اسكەر كىرگىزۋگە بۇيرىق بەردى.
گرۋزيانىڭ ابحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتياسى، قىرىم... قاراپ وتىرساق، سول باياعى ستسەناري.
قر سىرتقى ىستەر ءمينيسترى مۇحتار تىلەۋبەردى وسى جاعدايعا بايلانىستى قازاقستاننىڭ رەسمي ۇستانىمى جايلى تومەندەگىنى حابارلادى:
1) قازاقستان اسكەر جىبەرۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ جاتقان جوق;
2) قازاقستان حالىقارالىق قۇقىق جانە بۇۇ ۇستانىمىن نەگىزگە الادى;
3) قازاقستان الدىندا لۋگانسك پەن دەنەتسكتى دەربەس ەل رەتىندە مويىنداۋ ماسەلەسى تۇرعان جوق.
وتە دۇرىس پوزيتسيا.
ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىنا بايلانىستى ءبىز دە ويىمىزدى ورتاعا سالۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىز. ءبارى جاقسى بولسا ەكەن دەيمىز. وزگەرىس، ادىرنا پورتالدارىندا جاريالانعان «سولتۇستىكتى قالاي قازاقىلاندىرامىز؟» جانە «يمپەرلىك يدەيانى شەگەلەپ شەگەندەيتىن ۋاقىت كەلدى!» دەپ اتالاتىن ماقالالارىمدى قايتا ۇسىنامىن.
ا) سولتۇستىكتى قالاي قازاقىلاندىرامىز؟
قازىرگى تاڭدا پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا ينستيتۋتى ەنگىزىلدى. پروپورتسيونالدى سايلاۋ جۇيەسى جۇمىس ىستەپ تۇر. ساياساتتا ەكى ماڭىزدى نارسە بار. ولار – اسىقپاۋ جانە كەشىكپەۋ. قويىلاتىن تالاپتاردى ايقىنداپ، ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسىن دە قالىپتاستىرا بەرگەن دۇرىس سياقتى. بىزگە كەرەگى – ءپليۋراليزمنىڭ ودان ءارى دامۋى. كەلەلى ماسەلەلەر كوشەدە ەمەس، پارلامەنتتە شەشىلسە يگى.
رەسەي اقش پەن ناتو-نىڭ سولتۇستىك اتلانتيكالىق اليانسقا جاڭا ەلدەردى قابىلداۋىنا، سونداي-اق كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان ەلدەردە اسكەري بازا سالۋلارىنا ۆەتو قويۋعا قارمانىپ، تىربانىپ جاتىر. ءار مەملەكەتتىڭ ءوز مۇددەسىن العا قويۋى – زاڭدىلىق. مۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ ساعىزداي سوزىپ، سوزبۇيداعا سالماي، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى ارقىلى تۇران اسكەرىن قۇرسا دەگەن ويىم بار.
بىزدە، جالپى، ۇلتتىق يدەولوگيا بويىنشا قوردالانعان ماسەلەلەر جەتەرلىك. باسىمىزدى اۋىرتىپ، بالتىرىمىزدى سىزداتقانداردىڭ ءبىرى – سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋ. ول ايماقتاعى اۆتوحتوندى ۇلت جاعىنان دا شەكەمىز قىزىپ وتىرعان جوق. ۇلتىمىزدىڭ ۇپايى كەتكەن سولتۇستىكتى تەك قازاقتاندىرۋ ەمەس، قازاقىلاندىرۋ دا ماڭىزدى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. بۇل – ءمانىن تۇسىنگىسى كەلگەن ادام ءۇشىن جوعارعى، ياعني مەتافيزيكالىق ماقسات.
كەيبىر راديكالدى ورىس ساياساتكەرلەرى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى رەسەيگە تيەسىلى دەپ، قيسىنعا كەلمەيتىن ميفتىك كوزقاراستارىن ايتىپ ءجۇر. قىرىم ستسەناريىنىڭ قايتالانعانىن قالايتىندارى دا انىق بايقالادى.
ۇلتتىق سانانىڭ تاركىلەنۋىنە جول بەرۋگە بولمايدى. بىرىنشىدەن، ىنتالاندىرۋ جولىمەن تۇستىكتەن تەرىسكەيگە باعىتتالعان ميگراتسيالىق ۇدەرىستەردى قايتا جانداندىرساق، سولتۇستىكتە دە قالىڭ قازاقتى كورەتىن كۇن تۋار. ال ول جاقتاعى ءتىلدىڭ جاعدايى اسا كۇردەلى. ونى رەتتەۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول – مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتەيتىن زاڭ. ءتىل ۇيرەنۋگە جانىن قيناعىسى كەلمەيتىندەر بولسا دا، قازاق ءتىلىن ءبىلۋ ءابسوليۋتتى زاڭ بولۋ كەرەك. بۇل ات ۇستىنەن بيلىك ايتا سالعاننان جۇزە اسپاس، ارينە. بۇدان بولەك، شەتەلدىك تاجىريبەدە، مىسالى، ايگىلى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى ماسساچۋسەتستە ورنالاسقان. بۇل اقش-تا ۇلكەن شتات بولىپ سانالمايدى. ءوزىم ءبىلىم العان تۇركيادا قاي جەردى دامىتقىسى كەلسە، سول جەردە ۋنيۆەرسيتەت سالادى. سولتۇستىك ايماقتا تەك مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن ۋنيۆەرسيتەتتەر نەمەسە ەلدەگى مىقتى دەگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيليالدارىن اشۋ كەرەك دەگەن پىكىردەمىن.
تاۋەلسىزدىگىمىزگە تاۋبە دەي وتىرىپ، ۇلتتىق توپونيميكامىزداعى «سۇيەلدەردەن» ارىلۋ ماقساتىندا وتارشىلدىق-توتاليتارلىق كەزەڭدە قاپتاپ كەتكەن بولشەۆيكتىك يدەولوگيا جولىمەن قىزىل يمپەريانىڭ قىپ-قىزىل بوياۋىمەن اتى وزگەرىپ، ءالى دە ءيليچتىڭ رۋحىندا سىرەسىپ تۇرعان جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىن تەوريالىق جانە قولدانبالى جاعىنان زەرتتەۋ ارقىلى تاريحي-گەوگرافيالىق اتاۋلارىمەن قايتا اتاۋدىڭ قوعامدىق-ساياسي ماڭىزى زور. ناۋقانشىلىققا سالىنىپ، وڭدى-سولدى وزگەرتىپ، «كوكەسىنىڭ اتىن كوشەگە، اتاسىنىڭ اتىن اۋىلعا قويۋعا» دا جول بەرىلمەگەنى دۇرىس. ول جاعىن دا ەسكەرگەن ابزال. وتاندىق ونوماستيكا ساياساتىنا سالماقپەن قاراپ، اسىرەسە ەلدىڭ سولتۇستىك ايماعىنىڭ، اتاپ ايتقاندا پاۆلودار، پەتروپاۆل قالالارىنىڭ اتتارىن وزگەرتىپ، تىلدىك لاندشافتى بويىنشا جۇمىستاردى جۇيەلى جولعا سالۋ كەرەك. كوسموپوليتتىك سيپاتتاعى اتاۋلار بولسا، ولار بولەك اڭگىمە.
«ەلىڭ – پاناڭ، جەرىڭ – اناڭ»، – دەيدى عوي قازاق. ەلىمىزدىڭ بيىك مۇراتتارىن اڭسايتىن ازاماتتار كوپ بولعاي!
ب) يمپەرلىك يدەيانى شەگەلەپ شەگەندەيتىن ۋاقىت كەلدى!
تۇران ەلدەرى ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ VIII ءسامميتىنىڭ ىستامبۇل قالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى ءمارمار تەڭىزىندە ورنالاسقان دەموكراتيا جانە بوستاندىق ارالىندا وتكەنىن بىلەمىز. اتالمىش كەڭەسكە قازاقستان، ازەربايجان، قىرعىزستان، تۇركيا، وزبەكستان، سونداي-اق باقىلاۋشى ەل رەتىندە تۇرىكمەنستان مەن ماجارستان قاتىستى. بۇل – تۇركى حالىقتارىن ودان ءارى جاقىنداستىرۋ جولىنداعى اسا ماڭىزدى بەلەس، تاريحي مەجە.
دەماگوگيالىق ۇران، پوپۋليستىك ريتوريكادان ارىلىپ، «گيبريدتىك سوعىستىڭ» ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا ءۇڭىلىپ، يمپەرلىك، وركەنيەتتىك نەگىزدەگى ۇلتتىق يدەيانى شەگەلەپ شەگەندەيتىن ۋاقىت كەلدى. تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى – قاي باعىتتى الساق تا، الىپ دەرجاۆالاردىڭ ساتەلليتى بولماي، تۇركى حالىقتارىنىڭ الەم بويىنشا كوش باستاۋىنا، كوريفەي بولۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك.
ەڭ الدىمەن قولعا الۋ كەرەك ىستەردىڭ قاتارىنداعىلار: تەلەديدار، گازەت-جۋرنالدار، راديو جانە ينتەرنەت. تۇركى حالىقتارى ەمپاتيالىق قارىم-قاتىناس قۇرۋ ارقىلى ءوزارا اقپارات الماسۋ مۇمكىندىگىن جەتىلدىرە ءتۇسىپ، ناقتى جولعا قويۋ قاجەت. ول ءۇشىن اقپاراتتىق تۇرعىدان جوعارعى دەڭگەيدە الەمدىك نارىققا شىعا الاتىن مامان-ساراپشىلاردىڭ، ساياساتكەرلەردىڭ، جۋرناليستەردىڭ كوپ بولعانى دۇرىس.
حالقىمىزدىڭ كەيبىر توپتارىنىڭ وزگە وركەنيەتتىڭ قۇندىلىعىمەن سۋسىنداپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ەلىمىزدەگى اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدى نىعايتۋ، ۇلتتىق يممۋنيتەتىمىزدى كۇشەيتۋدىڭ باستى قۇرالى – قازاق ءتىلى. سىرتقى ەكسپانسياعا توتەپ بەرەتىن انتيۆيرۋسىمىز – وسى.
قازاقستان جەرىنىڭ يەسى دە، كيەسى دە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت – قازاق حالقى. تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، مەملەكەتتىگىمىز عۇمىرلى بولعاي!
قۋانىش جۇمابەكۇلى
«ەۋرازيا زەرتتەۋلەرى» ماماندىعى بويىنشا PhD دوكتورى، «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى
