Resei prezidentı Vladimir Putin Ukraina şyǧysyndaǧy Lugansk jäne Donesk oblystaryn, iaǧni separatistık respublikalardyŋ täuelsızdıkterın moiyndau turaly tiıstı qūjattarǧa qol qoiyp, äsker kırgızuge būiryq berdı.
Gruziianyŋ Abhaziia men Oŋtüstık Osetiiasy, Qyrym... Qarap otyrsaq, sol baiaǧy ssenarii.
QR Syrtqy ıster ministrı Mūhtar Tıleuberdı osy jaǧdaiǧa bailanysty Qazaqstannyŋ resmi ūstanymy jaily tömendegını habarlady:
1) Qazaqstan äsker jıberu mäselesın qarastyryp jatqan joq;
2) Qazaqstan halyqaralyq qūqyq jäne BŪŪ ūstanymyn negızge alady;
3) Qazaqstan aldynda Lugansk pen Denesktı derbes el retınde moiyndau mäselesı tūrǧan joq.
Öte dūrys pozisiia.
Elımızdıŋ ışkı, syrtqy saiasatyna bailanysty bız de oiymyzdy ortaǧa saluǧa tyrysyp jürmız. Bärı jaqsy bolsa eken deimız. Özgerıs, Adyrna portaldarynda jariialanǧan «Soltüstıktı qalai qazaqylandyramyz?» jäne «İmperlık ideiany şegelep şegendeitın uaqyt keldı!» dep atalatyn maqalalarymdy qaita ūsynamyn.
a) Soltüstıktı qalai qazaqylandyramyz?
Qazırgı taŋda parlamenttık oppozisiia instituty engızıldı. Proporsionaldy sailau jüiesı jūmys ıstep tūr. Saiasatta ekı maŋyzdy närse bar. Olar – asyqpau jäne keşıkpeu. Qoiylatyn talaptardy aiqyndap, majoritarlyq sailau jüiesın de qalyptastyra bergen dūrys siiaqty. Bızge keregı – pliuralizmnıŋ odan ärı damuy. Kelelı mäseleler köşede emes, parlamentte şeşılse igı.
Resei AQŞ pen NATO-nyŋ Soltüstık Atlantikalyq Aliansqa jaŋa elderdı qabyldauyna, sondai-aq Keŋes odaǧy qūramynda bolǧan elderde äskeri baza salularyna veto qoiuǧa qarmanyp, tyrbanyp jatyr. Är memlekettıŋ öz müddesın alǧa qoiuy – zaŋdylyq. Mūndai jaǧdaida ne ısteu kerek? Saǧyzdai sozyp, sözbūidaǧa salmai, Türkı memleketterı ūiymy arqyly Tūran äskerın qūrsa degen oiym bar.
Bızde, jalpy, ūlttyq ideologiia boiynşa qordalanǧan mäseleler jeterlık. Basymyzdy auyrtyp, baltyrymyzdy syzdatqandardyŋ bırı – soltüstıktı qazaqylandyru. Ol aimaqtaǧy avtohtondy ūlt jaǧynan da şekemız qyzyp otyrǧan joq. Ūltymyzdyŋ ūpaiy ketken soltüstıktı tek qazaqtandyru emes, qazaqylandyru da maŋyzdy ekenın ūmytpaǧan jön. Būl – mänın tüsıngısı kelgen adam üşın joǧarǧy, iaǧni metafizikalyq maqsat.
Keibır radikaldy orys saiasatkerlerı Qazaqstannyŋ soltüstıgı Reseige tiesılı dep, qisynǧa kelmeitın miftık közqarastaryn aityp jür. Qyrym ssenariiınıŋ qaitalanǧanyn qalaityndary da anyq baiqalady.
Ūlttyq sananyŋ tärkılenuıne jol beruge bolmaidy. Bırınşıden, yntalandyru jolymen tüstıkten terıskeige baǧyttalǧan migrasiialyq üderısterdı qaita jandandyrsaq, soltüstıkte de qalyŋ qazaqty köretın kün tuar. Al ol jaqtaǧy tıldıŋ jaǧdaiy asa kürdelı. Ony retteudıŋ bır ǧana joly bar. Ol – Memlekettık tıldı mındetteitın zaŋ. Tıl üirenuge janyn qinaǧysy kelmeitınder bolsa da, qazaq tılın bılu absoliuttı zaŋ bolu kerek. Būl at üstınen bilık aita salǧannan jüze aspas, ärine. Būdan bölek, şeteldık täjıribede, mysaly, äigılı Garvard universitetı Massachusetste ornalasqan. Būl AQŞ-ta ülken ştat bolyp sanalmaidy. Özım bılım alǧan Türkiiada qai jerdı damytqysy kelse, sol jerde universitet salady. Soltüstık aimaqta tek memlekettık tılde bılım beretın universitetter nemese eldegı myqty degen universitetterdıŋ filialdaryn aşu kerek degen pıkırdemın.
Täuelsızdıgımızge täube dei otyryp, ūlttyq toponimikamyzdaǧy «süielderden» arylu maqsatynda otarşyldyq-totalitarlyq kezeŋde qaptap ketken bolşeviktık ideologiia jolymen qyzyl imperiianyŋ qyp-qyzyl boiauymen aty özgerıp, älı de İlichtıŋ ruhynda sıresıp tūrǧan jer-su, eldı meken ataularyn teoriialyq jäne qoldanbaly jaǧynan zertteu arqyly tarihi-geografiialyq ataularymen qaita ataudyŋ qoǧamdyq-saiasi maŋyzy zor. Nauqanşylyqqa salynyp, oŋdy-soldy özgertıp, «Kökesınıŋ atyn köşege, atasynyŋ atyn auylǧa qoiuǧa» da jol berılmegenı dūrys. Ol jaǧyn da eskergen abzal. Otandyq onomastika saiasatyna salmaqpen qarap, äsırese eldıŋ soltüstık aimaǧynyŋ, atap aitqanda Pavlodar, Petropavl qalalarynyŋ attaryn özgertıp, tıldık landşafty boiynşa jūmystardy jüielı jolǧa salu kerek. Kosmopolittık sipattaǧy ataular bolsa, olar bölek äŋgıme.
«Elıŋ – panaŋ, jerıŋ – anaŋ», – deidı ǧoi qazaq. Elımızdıŋ biık mūrattaryn aŋsaityn azamattar köp bolǧai!
b) İmperlık ideiany şegelep şegendeitın uaqyt keldı!
Tūran elderı yntymaqtastyq keŋesınıŋ VIII Sammitınıŋ Ystambūl qalasynyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy Märmar teŋızınde ornalasqan Demokratiia jäne bostandyq aralynda ötkenın bılemız. Atalmyş keŋeske Qazaqstan, Äzerbaijan, Qyrǧyzstan, Türkiia, Özbekstan, sondai-aq baqylauşy el retınde Türıkmenstan men Majarstan qatysty. Būl – türkı halyqtaryn odan ärı jaqyndastyru jolyndaǧy asa maŋyzdy beles, tarihi meje.
Demagogiialyq ūran, populistık ritorikadan arylyp, «Gibridtık soǧystyŋ» ūŋǧyl-şūŋǧylyna üŋılıp, imperlık, örkeniettık negızdegı ūlttyq ideiany şegelep şegendeitın uaqyt keldı. Türkı memleketterı ūiymy – qai baǧytty alsaq ta, alyp derjavalardyŋ satellitı bolmai, türkı halyqtarynyŋ älem boiynşa köş bastauyna, korifei boluyna ülken mümkındık.
Eŋ aldymen qolǧa alu kerek ısterdıŋ qataryndaǧylar: teledidar, gazet-jurnaldar, radio jäne internet. Türkı halyqtary empatiialyq qarym-qatynas qūru arqyly özara aqparat almasu mümkındıgın jetıldıre tüsıp, naqty jolǧa qoiu qajet. Ol üşın aqparattyq tūrǧydan joǧarǧy deŋgeide älemdık naryqqa şyǧa alatyn maman-sarapşylardyŋ, saiasatkerlerdıŋ, jurnalisterdıŋ köp bolǧany dūrys.
Halqymyzdyŋ keibır toptarynyŋ özge örkeniettıŋ qūndylyǧymen susyndap otyrǧany jasyryn emes. Elımızdegı aqparattyq keŋıstıgımızdı nyǧaitu, ūlttyq immunitetımızdı küşeitudıŋ basty qūraly – qazaq tılı. Syrtqy ekspansiiaǧa tötep beretın antivirusymyz – osy.
Qazaqstan jerınıŋ iesı de, kiesı de memleket qūruşy ūlt – qazaq halqy. Täuelsızdıgımız tūǧyrly, memlekettıgımız ǧūmyrly bolǧai!
Quanyş Jūmabekūly «Euraziia zertteulerı» mamandyǧy boiynşa PhD doktory, «Qazaqstannyŋ 100 jaŋa esımı» jobasynyŋ jeŋımpazy
