Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın Ýkraına shyǵysyndaǵy Lýgansk jáne Donek oblystaryn, ıaǵnı separatıstik respýblıkalardyń táýelsizdikterin moıyndaý týraly tıisti qujattarǵa qol qoıyp, ásker kirgizýge buıryq berdi.
Grýzııanyń Abhazııa men Ońtústik Osetııasy, Qyrym... Qarap otyrsaq, sol baıaǵy senarıı.
QR Syrtqy ister mınıstri Muhtar Tileýberdi osy jaǵdaıǵa baılanysty Qazaqstannyń resmı ustanymy jaıly tómendegini habarlady:
1) Qazaqstan ásker jiberý máselesin qarastyryp jatqan joq;
2) Qazaqstan halyqaralyq quqyq jáne BUU ustanymyn negizge alady;
3) Qazaqstan aldynda Lýgansk pen Denekti derbes el retinde moıyndaý máselesi turǵan joq.
Óte durys pozıııa.
Elimizdiń ishki, syrtqy saıasatyna baılanysty biz de oıymyzdy ortaǵa salýǵa tyrysyp júrmiz. Bári jaqsy bolsa eken deımiz. Ózgeris, Adyrna portaldarynda jarııalanǵan «Soltústikti qalaı qazaqylandyramyz?» jáne «Imperlik ıdeıany shegelep shegendeıtin ýaqyt keldi!» dep atalatyn maqalalarymdy qaıta usynamyn.
a) Soltústikti qalaı qazaqylandyramyz?
Qazirgi tańda parlamenttik oppozıııa ınstıtýty engizildi. Proporıonaldy saılaý júıesi jumys istep tur. Saıasatta eki mańyzdy nárse bar. Olar – asyqpaý jáne keshikpeý. Qoıylatyn talaptardy aıqyndap, majorıtarlyq saılaý júıesin de qalyptastyra bergen durys sııaqty. Bizge keregi – plıýralızmniń odan ári damýy. Keleli máseleler kóshede emes, parlamentte sheshilse ıgi.
Reseı AQSh pen NATO-nyń Soltústik Atlantıkalyq Alıansqa jańa elderdi qabyldaýyna, sondaı-aq Keńes odaǵy quramynda bolǵan elderde áskerı baza salýlaryna veto qoıýǵa qarmanyp, tyrbanyp jatyr. Ár memlekettiń óz múddesin alǵa qoıýy – zańdylyq. Mundaı jaǵdaıda ne isteý kerek? Saǵyzdaı sozyp, sózbuıdaǵa salmaı, Túrki memleketteri uıymy arqyly Turan áskerin qursa degen oıym bar.
Bizde, jalpy, ulttyq ıdeologııa boıynsha qordalanǵan máseleler jeterlik. Basymyzdy aýyrtyp, baltyrymyzdy syzdatqandardyń biri – soltústikti qazaqylandyrý. Ol aımaqtaǵy avtohtondy ult jaǵynan da shekemiz qyzyp otyrǵan joq. Ultymyzdyń upaıy ketken soltústikti tek qazaqtandyrý emes, qazaqylandyrý da mańyzdy ekenin umytpaǵan jón. Bul – mánin túsingisi kelgen adam úshin joǵarǵy, ıaǵnı metafızıkalyq maqsat.
Keıbir radıkaldy orys saıasatkerleri Qazaqstannyń soltústigi Reseıge tıesili dep, qısynǵa kelmeıtin mıftik kózqarastaryn aıtyp júr. Qyrym senarııiniń qaıtalanǵanyn qalaıtyndary da anyq baıqalady.
Ulttyq sananyń tárkilenýine jol berýge bolmaıdy. Birinshiden, yntalandyrý jolymen tústikten teriskeıge baǵyttalǵan mıgraııalyq úderisterdi qaıta jandandyrsaq, soltústikte de qalyń qazaqty kóretin kún týar. Al ol jaqtaǵy tildiń jaǵdaıy asa kúrdeli. Ony retteýdiń bir ǵana joly bar. Ol – Memlekettik tildi mindetteıtin zań. Til úırenýge janyn qınaǵysy kelmeıtinder bolsa da, qazaq tilin bilý absolıýtti zań bolý kerek. Bul at ústinen bılik aıta salǵannan júze aspas, árıne. Budan bólek, sheteldik tájirıbede, mysaly, áıgili Garvard ýnıversıteti Massachýsetste ornalasqan. Bul AQSh-ta úlken shtat bolyp sanalmaıdy. Ózim bilim alǵan Túrkııada qaı jerdi damytqysy kelse, sol jerde ýnıversıtet salady. Soltústik aımaqta tek memlekettik tilde bilim beretin ýnıversıtetter nemese eldegi myqty degen ýnıversıtetterdiń fılıaldaryn ashý kerek degen pikirdemin.
Táýelsizdigimizge táýbe deı otyryp, ulttyq toponımıkamyzdaǵy «súıelderden» arylý maqsatynda otarshyldyq-totalıtarlyq kezeńde qaptap ketken bolshevıktik ıdeologııa jolymen qyzyl ımperııanyń qyp-qyzyl boıaýymen aty ózgerip, áli de Ilıchtiń rýhynda siresip turǵan jer-sý, eldi meken ataýlaryn teorııalyq jáne qoldanbaly jaǵynan zertteý arqyly tarıhı-geografııalyq ataýlarymen qaıta ataýdyń qoǵamdyq-saıası mańyzy zor. Naýqanshylyqqa salynyp, ońdy-soldy ózgertip, «Kókesiniń atyn kóshege, atasynyń atyn aýylǵa qoıýǵa» da jol berilmegeni durys. Ol jaǵyn da eskergen abzal. Otandyq onomastıka saıasatyna salmaqpen qarap, ásirese eldiń soltústik aımaǵynyń, atap aıtqanda Pavlodar, Petropavl qalalarynyń attaryn ózgertip, tildik landshafty boıynsha jumystardy júıeli jolǵa salý kerek. Kosmopolıttik sıpattaǵy ataýlar bolsa, olar bólek áńgime.
«Eliń – panań, jeriń – anań», – deıdi ǵoı qazaq. Elimizdiń bıik murattaryn ańsaıtyn azamattar kóp bolǵaı!
b) Imperlik ıdeıany shegelep shegendeıtin ýaqyt keldi!
Turan elderi yntymaqtastyq keńesiniń VIII Sammıtiniń Ystambul qalasynyń ońtústik-shyǵysyndaǵy Mármar teńizinde ornalasqan Demokratııa jáne bostandyq aralynda ótkenin bilemiz. Atalmysh keńeske Qazaqstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Túrkııa, Ózbekstan, sondaı-aq baqylaýshy el retinde Túrikmenstan men Majarstan qatysty. Bul – túrki halyqtaryn odan ári jaqyndastyrý jolyndaǵy asa mańyzdy beles, tarıhı meje.
Demagogııalyq uran, popýlıstik rıtorıkadan arylyp, «Gıbrıdtik soǵystyń» uńǵyl-shuńǵylyna úńilip, ımperlik, órkenıettik negizdegi ulttyq ıdeıany shegelep shegendeıtin ýaqyt keldi. Túrki memleketteri uıymy – qaı baǵytty alsaq ta, alyp derjavalardyń satellıti bolmaı, túrki halyqtarynyń álem boıynsha kósh bastaýyna, korıfeı bolýyna úlken múmkindik.
Eń aldymen qolǵa alý kerek isterdiń qataryndaǵylar: teledıdar, gazet-jýrnaldar, radıo jáne ınternet. Túrki halyqtary empatııalyq qarym-qatynas qurý arqyly ózara aqparat almasý múmkindigin jetildire túsip, naqty jolǵa qoıý qajet. Ol úshin aqparattyq turǵydan joǵarǵy deńgeıde álemdik naryqqa shyǵa alatyn maman-sarapshylardyń, saıasatkerlerdiń, jýrnalısterdiń kóp bolǵany durys.
Halqymyzdyń keıbir toptarynyń ózge órkenıettiń qundylyǵymen sýsyndap otyrǵany jasyryn emes. Elimizdegi aqparattyq keńistigimizdi nyǵaıtý, ulttyq ımmýnıtetimizdi kúsheıtýdiń basty quraly – qazaq tili. Syrtqy ekspansııaǵa tótep beretin antıvırýsymyz – osy.
Qazaqstan jeriniń ıesi de, kıesi de memleket qurýshy ult – qazaq halqy. Táýelsizdigimiz tuǵyrly, memlekettigimiz ǵumyrly bolǵaı!
Qýanysh Jumabekuly
«Eýrazııa zertteýleri» mamandyǵy boıynsha PhD doktory, «Qazaqstannyń 100 jańa esimi» jobasynyń jeńimpazy
