قۇن مەن قۇندىلىق

3078
Adyrna.kz Telegram
فوتو: اشىق دەرەككوزدەن
فوتو: اشىق دەرەككوزدەن

25 ناۋرىزدا الماتى قالاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان  مۇقاعالي ماقاتاەۆ اتىنداعى №140 گيمنازيا ۇجىمىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اقيىق اقىننىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان «قازاعىم ساعىندى، راس، مۇزبالاعىن» اتتى تەاترلاندىرىلعان كەش ءوتتى.

عابيت مۇسىرەپوۆ اتىنداعى جاسوسپىرىمدەر تەاترىنا لىق تولعان كورەرمەندەر مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ۇستازدارىنىڭ ونەرىن تاماشالادى. ولارلىڭ ونەرى كاسىبي اكتەر-ارتىستەردەن اسپاسا، كەم تۇسپەيتىنىنىڭ كۋاسى بولدى.  مۇقاعالي ماقاتاەۆ ءومىرىنىڭ ساقىنالىق قويىلىمدارى مەن ەرەكشە جان بىتكەن جىر-ولەڭدەرى  كورەرمەندەردىڭ كوڭىلىن تەڭىزدەي تولقىتتى، سار دالاداي شالقىتتى.

كەشتەن سوڭ مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتالىپ، اس بەرىلدى. جۇرەكجاردى تىلەكتەرى مەن تەبىرەنىستەرىن بىلدىرگىسى كەلگەن قوناقتارعا مۇمكىندىك بەرىلسە بىرنەشە كۇنگە سوزىلاتىن اس بولار ەدى.

ىشىمدە بۋىرقانىپ پۋلەمەتتىڭ وعىنداي سىرتقا اتىلعىسى كەلىپ تۇرعان ويلارىم سانامدا سايراپ جاتتى. ءبارىن ايتىپ جەتكىزۋگە ۋاقىت تىم از، ادەپ ساقتاپ ۇشقىننىڭ ءبىر ۇشىن عانا شىعارىپ، تىلەگىمدى   قىسقا قايىردىم.  ءبىر جاعىنان، «اۋىزعا كەلگەن تۇكىرىك، قايتا جۇتساڭ ماكۇرىك»، «ابىلايدىڭ اسىندا شاپپاعاندا، اتاڭنىڭ باسىندا شاباسىڭ با؟» دەگەندەي، «مۇقاعالي تۋرالى ويىڭدى  مۇزبالاق اقىننىڭ اسىندا ايتپاعاندا قايدا ايتاسىڭ؟» دەگەن وي دا كەۋدەنى كەرنەپ بارادى.

سوندىقتان دا مۇقاعالي ماقاتاەۆ اتىنداعى  №140 گيمنازيا ديرەكتورى ءسانيا وسكەنبايقىزىنا ارناپ ايتقىم كەلگەن تىلەگىمدى وسىندا جازايىن دەپ شەشتىم.

ءمىنىڭىز بار دەپ ايتپايمىن. ءمىن دەپ ەمەس، رۋحاني سىن دەپ، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ايتىلعان جاناشىرلىق سىر دەپ ءتۇسىنىڭىز. تۇسىندىرە الماسام ماعان سەرت، تۇسىنە الماساڭ ساعان سەرت» دەگەندەي،  ورەمنىڭ جەتكەنىنشە تۇسىردىرۋگە تىرسامىن.

قوش، سول كۇنگى كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستىگەن مۇقاعالي ماقاتاەۆ اتىنداعى №140 گيمنازيا ونەرپازدارىنىڭ ونەر تۋىندىلارى رۋحاني الەمنەن شاشىراپ كەلىپ جاتقان نۇر تامشىلارى سەكىلدى بولىپ كورىندى ماعان. جانىممەن مۇزبالاق اقىننىڭ الەمىنە ەنىپ كەتكەندەي سەزىمگە بولەندىم.  باس كوزىمەن ەمەس كوكىرەك كوزىمەن، كوڭىل كوزىمەن قاراپ، رۋحاني الەمنەن مۇقاعاليدىڭ رۋحىن، جان دۇنيەسىن سەزىنگەندەي بولدىم. ءتىپتى، ونىمەن ىشتەي تىلدەسىپ، جانىممەن جانىن ءتۇيسىنىپ،  جان ايقايىن دا تىڭدادىم، تەبىرەندىم، تولقىدىم. «وسىنىڭ ءبارىن ايتشى، جەتكىزشى مەنىڭ ۇرپاقتارىما، مەنى ساعىنعان قازاعىما!» دەگەن مۇڭلى ءۇنى كەلىپ تۇردى مەنىڭ كوڭىلىمە.

كوڭىل كوزىمەن قاراپ وتىرىپ،  عاجاپ كورىنىستەردىڭ كۋاسى بولدىم. اباي ايتپاقشى: «دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەلدەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقپەن ورنى بولمايدى».  كوزگە كورىنىپ تۇرعان توي، كوڭىل كوزىنە كورىنىپ تۇرعان ەكى قوس دۇنيە تويلارىنىڭ  سالتاناتىن كوردىم. ابايدىڭ ايتىپ تۇرعان كوزگە كورىنەتىن دۇنيەسى  - ءبىزدى قورشاپ تۇرعان ماتەريالدىق الەم دە، ال كورىنبەيتىن سىرى - اقىلمەن تانىلىپ، كوكىرەكتەگى كوڭىل كوزىمەن عانا كورۋگە بولاتىن رۋحاني الەم.  جاراتىلىستىڭ سىرى تىم تەرەڭ، ونى تۇگەل تانىپ ءبىلۋ مۇمكىنسىز. تەك قانا سالىستىرىپ قانا سيپاتتاۋعا بولادى.

ءال-ءفارابيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «اي استىنداعى بولمىس»، ياعني كوزىمىزگە كورىنەتىن ماتەريالدىق الەم رۋحاني الەمنىڭ ەڭ تومەنگى ون توعىزىنشى ساتىسىندا عانا سينتەزدەلگەن، قاراما قايشىلىعى مەن كەمشىلىككە تولى كولەڭكەسى، سوڭعى كورىنىسى. باسقا سوزبەن ايتقاندا، رۋحاني الەم ءتۇبى تەرەڭ تۇڭعيىق تەڭىز بولسا، «اي استىنداعى بولمىس» سول تولقىعان تەڭىزدىڭ بەتىندە پايدا بولعان كوبىگى عانا. ەڭ نەگىزگى ايىرماشلىقتارىنىڭ ءبىرى رۋحاني الەمدە ۋاقىت پەن كەڭىستىك ولشەمدەرى جوق، ءبارى ءبىر مەزەتتە ءبىر جەردە بولا بەرەدى. «اي استىنداعى بولمىستىڭ» ۋاقىت ولشەمى اللانىڭ ادام بالاسىن سىناۋ ءۇشىن جاراتقان مەكەنى جەر مەن وزگە عالامشارلاردىڭ، اسپان شىراقتارىنىڭ اينالمالى قوزعالىسى بولسا، كەڭىستىك ولشەمى - سولاردىڭ ارا قاشىقتىقتارى. جەرگە ەڭ جاقىن اسپان دەنەسى اي بولعاندىقتان ءال-فارابي  «اي استىنداعى بولمىس» دەپ اتاعان سياقتى.

بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم، وي ءپالى-اي!
مىنا جۇرتتار نەعىپ جاتىر تويلاماي؟!
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم-اق،
ءتاڭىرىم ءبىر جارىتپاي-اق قويعانى-اي!

دەپ ايتقان مۇقاڭنىڭ مىنا ءسوزى سىناقتان ءوتىپ، رۋحاني الەمگە باز كەشىپ كەتكەن جانى ءۇشىن سول ايتقان مەزەتىندە ىسكە اسىپ جاتىر. ال باس كوزىمەن عانا كورەتىن جانە ماتەريالدىق الەمنىڭ ولشەمىمەن ويلايتىن راتسيونالدى اقىلىمىز ءبىزدى ونىڭ تۋعان كۇنى مەن بۇشىنگى ءوتىپ جاتقان تويىن توقسان جىلعا الىستاتىپ تۇر.  بارلىق ادامدار سولاي ويلايدى. ماتەرياليستىك كوزقاراسقا قاتىپ قالعان ءبىزدىڭ قۇلدىق سانامىز دا سول ستەرەوتيپتەن ارىلا الماي الەك، سورىمىزدىڭ بەس ەلى بولىپ جۇرگەنى دە سوندىقتان.

بابالارعا راقمەت ايتقان مۇقاعالي ولەڭىندە مىناداي جولدار بار:

مەن بىلمەيمىن.
باسىڭا الدە ورناپ باق،
شاھار سالىپ، جاسادىڭ با جاننات-باق.

بابالارىمىزدىڭ باسىنا باق ورناپ، جەر بەتىن جانناتقا اينالدىرعان كەزدەرى از بولعان جوق. نەگە وسى كۇنى باسىمىزدان باق، استىمىزدان تاق تايىپ كەتتى؟ ءوزىمىز تۇگىلى بابالارىمىزدىڭ كۇللى الەمگە ونەر مەن وركەنيەتتى ورىستەتكەن، عىلىم مەن ءبىلىمدى تاراتقاندىعى تۋرالى تاعىلىمدار تاريحتا تولىپ جاتىر. دالاسىندا تۇرمە اتاۋلى بولماعان قازاقتار قازىر  قويشا توعىتىلىپ،  تۇرمەلەر تارلىق قىلۋدا.

بىزدەر ءجۇرمىز دەر كەزىندە تۋىلىپ،
سۋعا ءتۇسىپ، وتقا ورتەنىپ، جىلىنىپ،
جەتىمدەردىڭ ۇياسىنا تىعىلىپ،
جەسىرلەردىڭ كوز جاسىنا جۋىنىپ،

جەتىمىن جىلاتپاعان، جەسىرىن قاڭعىرتپاعان، قاريالارىن قۇرمەتتەۋدەن جان سالماعان قازاقتىڭ دالاسى قازىر ءتىرى جەتىم، ءتىرى جەسىر مەن جەتىم قاريالارعا تولىپ كەتتى. ...  نەگە؟ نەگە؟ نەگە؟

مۇقاعاليدى دا مۇڭعا باتىرىپ مازالاعان، جانىنا مازا بەرمەگەن وسى سۇراقتار دەپ ويلايمىن. ونىڭ «مەن بىلمەيمىن» دەپ مويىنداپ تۇرعانىنىڭ ءوزى ۇلكەن ادامگەرشىلىكتىڭ بەلگىسى. كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان اتەيستىك زاماندا بابالارىمىزدىڭ بولمىسىنا بالتا شابىلىپ، تاريحىمىز ءتۇپ تامىرىمەن قوپارىلىپ جاتقاندا ول  سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ مۇمكىنسىز ەدى:

سىر اشپايدى سەنىڭ قۇلا تۇزدەرىڭ،
سىر اشپايدى تاۋ-تاستاعى ىزدەرىڭ.
سەنىڭ بۇكىل بولمىسىڭنىڭ تاعدىرىن،
دومبىراڭنىڭ پەرنەسىنەن ىزدەدىم.

ونىڭ جاۋابىن، مىنە، ەندى ەلىمىز ەگەمەندىككە جەتكەن كەزدە تابۋعا بولادى. بىراق، ءبىر وكىنىشتىسى، ول سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەۋشىلەر جوقتىڭ قاسى. سەبەبى ەلدىڭ ەسى باسقاعا اۋىپ كەتكەن، ولارعا كەرەگى تەك قانا ماتەريالدىق يگىلىكتەر.  سەبەبى، ەل ەگەمەن بولعانىمەن، ەلدىڭ ساناسى ءالى قۇلدىقتىڭ قۇرساۋىندا، سانا رۋحاني ۇيقىدا. بارلىعى الەمدىك ستاندارت «جاسىل قاعازبەن» ولشەنەدى. جۇرتتىڭ ەشبىرى  ويناپ جۇرگەن جوق، بارلىعى دا ءوز شارۋالارىندا. ويلارىندا تەك ءبىر تەڭگەنى ەكى قىلسام، دۇنيەنى بەلشەسىنەن باسسام دەگەن شارۋا عانا.

ناداننىڭ كوڭىلىن باسىپ تۇر
قاراڭعىلىق پەردەسى.
اقىلدان بويى قاشىق تۇر،
ويىندا ءبىر-اق شارۋاسى. (اباي)

تەڭىزدىڭ بەتىندە ءجۇزىپ جۇرگەن كوبىكتى مەكەن ەتكەن ماقۇلىق، تەڭىزدىڭ تۇبىندەگى گاۋحار-جاۋھارلاردىڭ، مىڭ سان مارجاندار مەن مىڭ ءتۇرلى بالىقتاردىڭ باعاسى مەن قادىرىن قايدان ءبىلسىن؟!

ءجا، نەگىزى ۇيقى دا ادام ءومىرىنىڭ ءبىر بولىگى. ادام ءومىرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن ۇيقىمەن وتكىزەدى. بارلىعى دۇرىس، ەشقانداي قاۋىپ-قاتەر جوق كەزدە الاڭسىز ۇيىقتاۋعا ابدەن بولار، بىراق بۇيىرىڭنەن قاۋىپ ءتونىپ تۇرعاندا قالاي ۇيىقتايسىڭ؟ مىناۋ الماعايىپ الاساپىران زاماندا،  باسىمىزعا بۇلت ءۇيىرىلىپ تۇرعاندا ويانباساق، ۇيقىدا جاتقان جاۋىنگەردى «جاۋ جەر جاستاندىرىپ كەتىپتىنىڭ» كەرى بولامىز. كۇرەسكە تۇسكەن بالۋان «يا بەل كەتەر، بولماسا بەلبەۋ كەرەر» دەسە، قازاقتىڭ باسىنا ءۇيىرىلىپ تۇرعان بۇگىنگى بۇلتتى «يا  ەل كەتەر، بولماسا ەگەمەندىك كەتەر» دەپ باعالاۋ كەرەك. عاسىردان استام ۋاقىت رۋحاني ۇيقىدا جاتىپ تا ءومىرىمىز ءوتىپ كەلدى. تالاي ادام شىرت ۇيقىدا ءجۇرىپ ومىردەن ءوتىپ تە كەتىپ جاتىر.

قارالى كوڭىلىم كومىردەن،
ماحاببات ولگەن سەن ءۇشىن،
بولعاندا ۇمىت كوڭىلدەن،
بۇل قالاي ەندى كەلىسىڭ؟

دەپ، مۇقاڭ دا سونى مەڭزەپ تۇرعانداي كورىنەدى ماعان.

«ۇيىقتاپ جاتقان ادام، ۇيىقتاپ جاتقان ادامدى وياتا المايدى» دەيدى اۋليەلەر. رۋحاني تۇرعىدان الىپ قاراعاندا قاراڭعى قاپاستا قالىپ قويعان مۇقاعاليدىڭ جانى جارىققا شىعاتىن جول ىزدەۋمەن، ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن ۇستاز تاپپاي، اناسىن ىزدەگەن جەتىم بوتاداي بوزداۋمەن وتكەندەي بۇل جالعان ومىردەن. سوندىقتان دا ولەڭدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ىشكى جان كۇيزەلىسىن  مۇڭىن شاعۋ، اڭساۋ، ساعىنىش،  تابيعاتپەن سىرلاسۋ ارقىلى سىرتقا شىعارۋ، ت. ب..

نەنى اڭسايمىن؟..
تۋعان ولكە، تۋعان جۇرت، سەنى اڭسايمىن،
Heگe اڭسايمىن، بىلمەيمىن، نەگە اڭسايمىن
ۇل دە، مەيلىڭ، اداسقان قۇل دە، مەيلىڭ،
سەنى اڭسايمىن، تۋعان ەل، ونان سايىن!

«بارلىق نارسە سالىستىرۋ ارقىلى تانىلادى» دەگەندەي، ءبارىمىز بىلە بەرمەيتىن كەمەلدىك دارەجەسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن شاكارىممەن سالىستىرعان ءجون شىعار:

يەسىز ءوزىم كەستىم كىندىگىمدى،

زورعا اشتىم، تار قاپاستا تۇندىگىمدى.

سۇرگەن ءومىر جايىمدى تۇگەل ۇقساڭ،

سوندا انىق بىلەر ەدىڭ كىمدىگىمدى.

ۇستازى ابايدان اجىراپ قالسا دا، الاساپىران زاماندا قاراڭعى قاپاستان شىعىپ، رۋحاني كەمەلدىككە جەتكەن انىق اۋليەنىڭ ءسوزى بۇل. رۋحاني ويانعان ادام عانا ۇيىقتاپ جاتقان ادامدى وياتا الادى:

ادامدىق بورىش ار ءۇشىن،

بارشا ادامزات قامى ءۇشىن.

سەرت بەرگەم ەڭبەك ەتەم دەپ،

الداعى اتار تاڭ ءۇشىن،

الداعى اتار تاڭ دەپ شاكىرىم اۋليە ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنىمىزدى ايتىپ وتىرعانىنا ەش كۇمان جوق، تەك ونى تۇسىنەتىن قازاق بولسا. مۇقاعالي ولەڭدەرىندە نەگە ءبىز رۋحاني كەمەلدىككە جەتكىزەر ۇلگى ونەگەلەردى كورە المايمىز؟ نەگە پاراساتتىلىق پەن ادامگەرشىلىكتى تەرەڭ ناسيحاتتاپ، قاراڭعى قاپاستان شىعۋدىڭ جولدارىن كورسەتكەن ۇگىتتى كەزدەستىرە المايمىز؟ نەگە؟ نەگە؟ نەگە؟...

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ماقاڭنىڭ وزىنەن تابۋعا بولادى دەپ ويلايمىن:

كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،

شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن.

مۇنداعى شەكسىز  «نەگە؟ نەگە؟ نەگە؟...» دەگەن «قارا جۇمباقتىڭ» جاۋابى - «قارا ولەڭ». قازاقتىڭ ءسوز تىركەستەرىندەگى «قارا» ءسوزى قاسيەتتى، كيەلى، رۋحاني دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. «قارا ولەڭ»، «قارا ساز»، «قارا شاڭىراق»، «قارا جول»، «قارا قازان»، «قارا ءسوز»، ... ت.ب،. قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ ماعىناسىن، قاسيەتى مەن قۇدىرەتىن  ءتۇسىنۋ ءۇشىن تاعى دا ابايعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى:

اركىمنىڭ ماقساتى ءوز كەرەگىندە،

بىلە المادىم، پىسىعىن زەرەگىن دە.

ساياز  جۇزەر سايقالدار عاپىل قالار،

حاقيقات تا، ءدىن داعى تەرەڭىندە.

مۇقاعالي قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ «تەرەڭىنە  سۇڭگىمەي»، بارلىق الەۋەتىن سىرتىن ارلەپ، اسەمدەپ، اسپەتتەۋگە ارناعان، رۋحاني تۇرعىدان العاندا تەڭىزدىڭ ساياز جاعاسىنا اۋەس بولعانداي. ونىڭ تەرەڭگە سۇڭگي الماۋىنىڭ، ارينە سەبەپتەرى مەن كەدەرگىلەرى دە كوپ. بىرىنشىدەن، «تەرەڭگە سۇڭگي» سالۋ وپ-وڭاي شارۋا ەمەس، ونىڭ دا ءوز شەبەرلەرى بار. وعان جول كورسەتەر، ۇلگى بولار ۇستازى بولمادى. ۇستازسىز شاكىرت تۇل دەگەن. ەكىنشىدەن، ورتانىڭ ىقپالى وتە زور زيانىن تيگىزدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وتارلاۋ ماقساتىنداعى اتەيستىك زاماندا  جاپپاي سانا ينتەرناتسيوناليزم، كوممۋنيزممەن، ال ءتان بولسا ىشىمدىكپەن، ت.ب. ۋلانىپ جاتقاندا، جاننىڭ سالتانات قۇرۋى قيىننىڭ قيىنى ەدى. ول كەزدەر ءالى كۇنگە دەيىن مەنىڭ كوز الدىمدا. بالا كەزىمدەگى ءبىر اسەرلى وقيعا ءالى جادىمدا. سوعىستان قايتىپ كەلە جاتقاندا اعايىندى اتامىز تۇل جەتىم شايزادا دەگەن ءبىر جىگىتتى وزىنە ءىنىم بولاسىڭ دەپ اۋىلعا الىپ كەلەدى.  ءبىزدىڭ اۋلەتكە ءسىڭىسىپ، بالالى-شاعالى بولىپ، اعايىندارمەن تۋعانداي ارالاسىپ-قۇرالاسىپ كەتەدى.  ەرەكشە ەسىمدە قالعان، تاۋ تۇلعالى،  ەكى يىعىنا ەكى جىگىت مىنسە دە مىڭق ەتپەيتىن مالىك دەگەن اعام سونىڭ ۇلى ەدى. اۋىلدىڭ ءبارى ونى جاقسى كورىپ، سىيلاپ وتە قۇرمەتتەيتىن. سەبەبى ول قينالعان كەز كەلگەن ادامعا رياسىز قول ۇشىن بەرىپ، جان تانىمەن جاس بالاشا جۇگىرىپ كومەكتەسىپ جۇرەتىن ەرەكشە مەيىرىمدى، ۇلكەن جۇرەكتى ءسوز قادىرىن بىلەتىن ونەرلى جان ەدى. سويلەگەن سوزدەرى مەن قوڭىر داۋسى تىكەلەي جۇرەگىنەن شىعاتىنداي قۋاتتى، ءارى جاعىمدى جۋان بولاتىن. ول كەزدە مەنىڭ اكەم پورتورگ - كولحوزداعى ەكىنشى ادام. مالىك اعام ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلىپ، اكەمنەن اقىل-كەڭەس سۇراپ تۇراتىن.  ءبىر كۇنى اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا اعامنىڭ داۋىسى ادەتتەگىدەن قاتتىراق شىعىپ، اكەمە ىشكى جان ايقايىن جەتكىزىپ جاتتى. ىشكى جان داۋىسىمەن قوسا كوزىنەن سورعالاپ اققان جاستى كورگەندە مەن قاتتى تاڭ قالدىم. نە تۋرالى ايتىپ جاتقاندارى ەسىمدە جوق، بىراق قۇلاعىمدا قالىپ قويعان «كوكە، ايتىڭىزشى قورادا تۇرعان مالدىڭ مالاعىن تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن قايتا-قايتا تازالاي بەرگەننەن نە شىعادى، ءبىر نارسەنى قايتالاي بەرگەننەن نە وزگەرەدى؟!» دەگەن جان ايقايىنىڭ ءمانىن مەن ەندى ءتۇسىنىپ جاتىرمىن.  كوپ ۇزاماي اعامىز ءتانى اۋىرماي-سىرقاماي كەنەتتەن اسپاننان اققان جۇلدىزداي جارق ەتىپ، جاستاي ومىردەن ءوتىپ كەتتى. الاسۇرعان جۇرەگى اقيقاتتى ىزدەپ، كۇيزەلگەن جانى مىنا جالعان ومىردەن مەدەت تابا الماي، مۇقاعالي سياقتى جان ازىعىنا زارىعىپ، اكەمە مۇڭىن شاعىپ وتىرعانى ەكەن عوي جارىقتىقتىڭ.

...كۇيزەلىپ كۇندىز-ءتۇنى تىنىم الماي،
كۇرەسىپ جاتىر دەگىن سەزىمدەرمەن. ...

ول كەزدەرى ابايشا ايتقاندا حالىق جاپپاي ادامدىقتان ايرىلىپ، اتا-بابامىزدىڭ تۋرا جولىنان اداستىرۋدىڭ قاۋىرت ناۋقانى كەزىندە، ادام اتاۋلىنىڭ ءبارى ەكى اياقتى جانۋارعا اينالىپ جاتقان كەز ەدى:

جۇرەكتە قايرات بولماسا،

ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك.

اقىلعا ساۋلە قونباسا،

حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك.

مالدا دا بار جان مەن ءتان،

اقىل سەزىم بولماسا.

تەرشىلىكتىڭ نەسى ءسان،

تەرەڭگە بەت قويماسا.

ءسانيا وسكەنبايقىزى، ارىپتەسىم، تۋىسىمداي بولىپ كەتكەن جانىمدى تۇسىنەتىن جاقىن اپكەم. مەن ءسىزدى بارلىق ارىپتەستەرىمنىڭ ىشىندە ەرەكشە قۇرمەتتەيمىن. ءسىزدىڭ تابيعاتىڭىزدان بار ۇستازدىق قاسيەتتەرىڭىز، جاڭالىققا جانى قۇمار ىزدەنىمپازدىعىڭىز، ۇجىمدى ايرانداي ۇيىتاتىن كوشباسشىلىعىڭىز، ەكىنىڭ بىرىندە بولا بەرمەيتىن تالعامپازدىلىعىڭىز، ونەر مەن ولەڭ-جىرعا جاقىن ونەرپازدىعىڭىز، تاعى دا باسقا تۇلعالىق قاسيەتتەرىڭىزدىڭ بارلىعى دا ءبىر ادامنىڭ بويىندا بولا بەرمەيتىن  سيرەك كەزدەسەتىن ەرەكشە قۇبىلىس. ونىڭ ۇستىنە ءسىزدىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىڭىزدىڭ نەگىزگى سەبەبى  - ءسىزدىڭ وتباسىڭىزدان العان ءتالىم-تاربيەڭىز بەن ۇلگى-ونەگەڭىز. بويىڭىزداعى بۋىرقانىپ تاسىپ شىعىپ جاتقان قۋاتتتاردىڭ قاينار كوزى الپىس ەكى تامىرىڭىزداعى ابايدىڭ قانى ما دەپ تە ويلايمىن.

بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىندا بولىپ جاتقان وزگەرىستەر ءبىزدى ۇستاز رەتىندە جانە ۇلتىن سۇيەتىن ۇلاندار رەتىندە بەي-جاي قالدىرماديى.  «ناسيحاتتى ۇققانعا ايت» دەمەكشى، ءبىلىم سالاسىنداعا رەفورمالار تۋرالى ەكىنىڭ بىرىمەن ساليقالى سۇقبات قۇرا المايسىڭ. قۇر بوس جامانداي بەرگەنمەن ماسەلە شەشىلمەدى. ءبىلىم سالاسىنىڭ كەمشىن ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلگەنىمەن، ىشكى قىر-سىرى مەن سەبەپ-سالدارلارىن بىلە بەرمەيدى. سەبەبى كوپشىلىك مامان ەمەس، ءارى ونىڭ ىستىق-سۋىعىنا جان-تانىمەن كۇيىپ-ءپىسىپ كورمەگەن.  تاعى دا كەزەكتى رەفورمالارعا كىرىسىپ جاتىر ءبىلىمنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ۇلىقتار. ولار ءۇشىن ول كەزەكتى ۇپاي جيناۋ، مانساپ پەن مارتەبە، كاسىپ پەن ءناسىپ بولۋى مۇمكىن. بىراق ونسىز دا ەسى شىعىپ وتىرعان ەل ءۇشىن ول كەزەكتى اۋرە-سارساڭ بولعالى تۇر. سەبەبى بۇلاقتىڭ قاينارىنان، تۇمانىڭ تۇنىعىنان ىشپەي، ساسىپ كەتكەن ساز بالشىقتىڭ سۋىن قانشا رەت سۇزگىدەن وتكىزسەڭ دە ءشولىڭدى باسپايدى، قۇمارىڭدى قاندىرمايدى، جانعا ازىق بولمايدى.

ايلا، كۇش – ايۋاندىقتىڭ ەڭ جامانى،
بوقتى بوقپەن جۋعانمەن ەل تۇزەلمەس.
ار تۇزەيتiن بiر عىلىم تابىلماسا،
زۇلىمدىقتى جالعاندا ءادiل جەڭبەس. (شاكارىم)

مەكتەپ ۇجىمىنىڭ ءوز كۇشىمەن ونەردىڭ قايناعان قارا شاڭىراعى سانالاتىن تەاتردا انشلاگ جاساپ، ونەر كورسەتۋى – مىڭنىڭ ءبىرىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس. ونداي سىن قاتەرگە جۇرەگى تۇكتى باسشىلار عانا بارا الادى. سەبەبى جوعارىدان قولقابىس ەتىپ وتىراتىن كوكەڭ بولماسا، كۇنكورىستىڭ ءوزى قيىن بولىپ تۇرعان مىنا زاماندا اكىمشىلىك قىسىمدار مەن قارجىلىق قاۋىپ-قاتەرلەردى، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى كوتەرۋ - جۇرەككە تۇسەتىن زىلتەمىر كوتەرۋدەن دە اۋىر جۇك.

تەاتردىڭ ساقىناسى – مەكتەپتىڭ اكت زالى ەمەس، ول  تولىپ جاتقان، جارىق، دىبىس، دەكوراتسيا،  جارناما، ۇيلەستىرۋ سياقتى ينجەنەرلىك قۇرىلىمدارى مەن ۇيىمداستىرۋى، قاجەتتى قۇرال-سايماندارمەن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى ۇزىن سونار جۇمىستارى جەتەرلىك كۇردەلى جۇيە. سونىمەن قاتار ەڭ نەگىزگىسى – كيەسى بار قاسيەتتى ورىن. ونىڭ ءبارىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن كاسىبي مامانداردان تۇراتىن كوماندا مەن قىرۋار قاراجات قاجەت. قاراجاتسىز تەگىننەن تەگىن بۇل تەتىكتەردىڭ ەشقايسىسى جۇمىس جاسامايدى. ءبارى دۇرىس بولىپ، ءبىر جەرى سىر بەرسە دە، جاساعان جالپى جۇمىسىڭ مەن جۇمساعان قىرۋار قارجىڭ دالاعا كەتەدى.  ونەردىڭ كيەسى  مەن قاسيەتىن قادىرلەي بىلمەسە، قانشا قاراجات بولسا دا، ونەرىڭنىڭ ورگە باسپايتىنى تاعى بار.  ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تەاتردا ۇلكەن قويىلىم قويۋ، ونىمەن قويماي ونى كەرەمەت دارەجەگە جەتكىزۋ – ۇلكەن تاۋەكەلدى، قاجىرلى، ءارى جانكەشتى ەرەن ەڭبەكتى قاجەت ەتەدى.

ەتكەن ەرەن ەڭبەگىڭىز بەن، كۇن-ءتۇن ۇيىقتاماي جۇمساعان قاجىر-قايراتىڭىز اقتالدى، كورەرمەننىڭ كوزى تويدى، كوڭىلى قوش بولدى. ماتەريالدىق تۇرعىدان العاندا كەش ءوزىن-ءوزى تولىق اقتادى. اقتاپ قانا قويماي مەكتەپ ءۇشىن كەرەمەت پيار، ءوزىڭىز بەن ۇجىمىڭىز ءۇشىن باعا جەتپەس تاجىريبە،   بولاشاق جوبالار ءۇشىن نىق سەنىمدىلىك، وقۋشىلار مەن اتا-انالار ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش، ت.ب. فورماداعى پايدا، كىرىستەر شاش-ەتەكتەن.  ال ەندى رۋحاني تۇرعىدان الىپ قاراعانداعى باعاسىن قالاي بەرەمىز؟ ونىڭ كىرىس-شىعىسى مەن پايداسىن قالاي ەسەپتەيمىز، قالاي ولشەيمىز؟

قازىرگى كۇنى ەلىمىزدەگى ءبىلىم سالاسىندا، قالا بەردى الەمدىك پەداگوگيكادا تاربيە ماسەلەسى - شەشىمىن تاپپاعان ۇلكەن پروبلەما. كەشكە كەلگەن تىلەكشىلەردىڭ بارلىعى دا ءبىر اۋىزدان «تاربيەلىك ءمانى وتە زور ءىسشارا» دەپ باعا بەردى. ءسوز جوق، كەلىسەمىن! سونىمەن قاتار، سىن تۇرعىسىنان ويلاساق، مىناداي سۇراقتار تۋىندايدى؟ اڭگىمە جوق، مەكتەپتىڭ ونەرپاز وقۋشىلارى مەن ۇستازدارىنىڭ بارلىعى ساقىنالىق وبرازدارعا ەنىپ، كەرەمەت تاجىريبەنى ءوز باستارىنان وتكىزدى، ەڭبەكتىڭ اششى ءدامىن تاتىپ، بەينەت پەن زەينەتتىڭ ءلاززاتىن سەزىندى. بويلارىندا وتە كوپ ادامگەرشىلىك، ەڭبەك، قارىم-قاتىناس داعدىلارى قالىپتاستى، دامىدى، ءوستى. ال ەندىگى ماسەلە مەكتەپتىڭ قالعان وقۋشىلارىنا وسى كۇيدى قالاي جۇعىستىرۋ كەرەك؟ بۇل ازىقتىڭ ءدامىن وزگەلەرگە قالاي تاتىرامىز، ولاردىڭ بويىنداعى داعدىلاردى قالاي قالىپتاستىرامىز؟

تاربيە پروبلەماسىنىڭ قيىندىعى دا، مىنە، وسىندا. بىرىنشىدەن، تاماقتىڭ قۋاتى بويعا ءسىڭۋ ءۇشىن، مىندەتتى تۇردە ونىڭ ءدامىن تاتىپ، جۇتقىنشاقتان وتكىزۋ كەرەك. اسقازانعا ءتۇسىپ قورىتىلعان اس قانا بويعا قۋات بولىپ داريدى، داعدى بولىپ قالىپتاسادى. ەكىنشىدەن، بۇل بەرىپ جاتقان ازىعىمىزدىڭ كالورياسى رۋحاني تۇرعىدان العاندا  قانشالىقتى جاننىڭ  تاماعى بولا الادى؟ ەڭ قيىن ماسەلە، مىنە، وسىندا. تاعى دا ابايعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى: «سول ورىستەتىپ، ءورىسىمىزدى ۇزارتىپ، قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى. تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق، ... جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قارامادىق، كوزبەن دە جاقسى قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك. كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ دە سىرتىن كورگەنگە-اق تويدىق».

تاربيە ماسەلەسىنىڭ ءتۇيىنى جاننىڭ تاماعىن ۋاقىتىلى مەرزىمىمەن، كەرەكتى مولشەردە دۇرىس بەرۋدە جاتىر. وكىنىشكە وراي، رەسمي پەداگوگيكا عىلىمى بۇل ماسەلەلەردەن مۇلدەم بەيحابار. سوندىقتان دا پروبلەمانىڭ شەشىمىن تابا الماي الەك. بۇل پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول پەداگوگيكانى رۋحانياتتىڭ نەگىزىندە قايتا قۇرىپ  وزىمىزدىڭ ۇلتتىق ءتول پەداگوگيكامىزدى جاساۋ. وعان ءبىزدىڭ تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. بىراق نيەتىمىز جوق. سوندىقتان دا قازاقتىڭ ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى.

كەرەكتى كەرەك بىلمەگەن،

كەرەكتەن قاشىپ كۇيرەگەن.

ەرىكسىز كەرەك سۇيرەگەن،

ءبىزدىڭ قازاق ەمەس پە؟

كەرەكسىزدى كەرەك دەپ،

ساناسىز ويسىز دەدەكتەپ.

كەرەككە وسى كەزەك دەپ،

اداسقان ازاپ ەمەس پە؟

كەرەكتى بىلگەن كەمەلدەر،

باس ءۇشىن ۋايىم جەمەڭدەر.

قازاقتى قولدان دەمەڭدەر،

مىندەتىڭ وسى ەمەس پە؟ (شاكارىم)

الەمدە تەڭدەسى جوق قولدا بار رۋحاني ءىلىمنىڭ قادىرىن بىلمەي، پايدالانا الماي وتىرمىز. قولدا بار التىننىڭ قادىرى جوق دەگەن وسى ەكەن. مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق:  «مۇنداي جۇيەلى ءىلىم الەمدە جوق، ءبىزدىڭ قولىمىزدا بار. بىراق ءبىز بۇنى كەش قولعا الدىق، ەندى عانا جان جاقتى دامىتىپ جاتىرمىز. ولار: «اقي ءىلىمى» (ب.ز.د. ءVىى ع.); ءال-فارابي،  «پاراساتتى ادام ءىلىمى» ء(ىح-ح ع.); ءجۇسىپ بالاساعۇن، «جاۋانمارتلىك ءىلىمى ء(حى ع.); ياسساۋي،  «ءحال ءىلىمى» ء(حىى-ءحىىى ع.); اباي،  «تولىق ادام ءىلىمى» (حح ع.); شاكارىم،  «ار ءىلىمى» ء(ححى ع.)». بۇل ىلىمدەر جۇيەسىنە جەتىنشى ەتىپ اقجان ماشانوۆتىڭ «جار ءىلىمىن» ء(ححى ع.) قوستىق. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان ناعىز جاننىڭ تاماعى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزاتىن ىلىمدەر جۇيەسى، مىنە، وسى!

قولىمىزدا اي مەن كۇندەي جارقىراپ، تۋرا جولدى كورسەتىپ تۇرعان بابالارىمىزدىڭ ءىلىمى تۇرعاندا ءبىزدىڭ اداساتىن جايىمىز جوق. ءسىز سياقتى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، جانى مەن ءتانىن اتاق ءۇشىن ەمەس، بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن قامشىلاپ جۇرگەن جاندارعا عانا ايتا الامىن مەن مۇنى. شاكارىم اۋليە قازاقتىڭ بولاشاعىن ءبىر عاسىر بۇرىن بولجاپ، ۇرپاق تاربيەسىنىڭ قىر سىرىن سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي ەتىپ كورسەتىپ كەتتى:

جۇقپايدى ەكەن ايتقان ءسوز،

عىلىمى جوق نادانعا.

كەۋدەسىندە بولسا كوز،

جۇعار سونداي ادامعا.

سونداي ادام قازاقتا،

كوپ تۋسا وسى زامانعا،

بوسار ەدۋ-اۋ ازاپتان،

قازاق شىعىپ سامالعا.

ءوزىنىڭ «ار ىلىمىندە» بولاشاقتا تاربيەمەن اينالىساتىن ۇستازدارعا - بىزدەرگە اماناتتاپ، «بوسار ەدى-اۋ» دەپ  بولاشاقتان ءۇمىت قىلىپ كەتتى قايران بابامىز. اللادان العان اماناتىن جەتكىزدى، جولىن كورسەتتى، مىندەتىنەن قۇتىلدى، ەندى كەزەك بىزدەردە  بابالارىمىزدىڭ باستاعان ءىسىن جۇزەگە اسىرۋ. ەلدىڭ ساناسىن وياتاتىن ءىلىم، قازاقتىڭ عانا ەمەس بۇكىل ادامزاتتى تۇزەتىپ تۋرا جولعا سالاتىن تاربيە قۇرالى، مىنە، وسى! الەمدى ءجۇز اينالىپ، مىڭ شارلاساڭ دا مۇنداي قۇدىرەتتى قارۋ - رۋحاني قازىنانى تاپپايسىڭ!

جىگىتىنەن قازاقتىڭ دوس تابا الماي،

قىز دا بولساڭ مەن ساعان مۇڭ شاعامىن.

وزىنە سەرىك بولاتىن جولداس تاپپاعان مۇقاڭنىڭ مۇڭىن فاريزاعا شاققانىنداي، مىڭداعان  پەداگوگتاردىڭ ىشىنەن ءۋاجىمدى تۇسىنەدى دەپ سىزگە عانا ادەيى ارناپ ايتىپ وتىرمىن. «ءبىر بەلدى ەڭسەرگەن، بەلەستەردى دە باعىندىرادى» دەمەكشى،  مىناداي ۇلكەن ءىستى ابىرويمەن الىپ شىققان سىزگە كەلەسى رۋحاني بەلەستى دە باعىندىرۋ قولىڭىزدان ابدەن كەلەدى دەپ سەنەمىن!

 

ەرۇلان اسەنتايۇلى،

         رەسپۋبليكالىق جەكەمەنشىك ءبىلىم ۇيىمدارى قاۋىمداستىعى جانىنداعى

ءبىلىمدى دامىتۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.

پىكىرلەر