25 nauryzda Almaty qalasynda būryn-soŋdy bolmaǧan Mūqaǧali Maqataev atyndaǧy №140 gimnaziia ūjymynyŋ ūiymdastyruymen aqiyq aqynnyŋ mereitoiyna arnalǧan «Qazaǧym saǧyndy, ras, mūzbalaǧyn» atty teatrlandyrylǧan keş öttı.
Ǧabit Müsırepov atyndaǧy jasöspırımder teatryna lyq tolǧan körermender mektep oquşylary men ūstazdarynyŋ önerın tamaşalady. Olarlyŋ önerı käsıbi akter-ärtısterden aspasa, kem tüspeitınınıŋ kuäsı boldy. Mūqaǧali Maqataev ömırınıŋ saqynalyq qoiylymdary men erekşe jan bıtken jyr-öleŋderı körermenderdıŋ köŋılın teŋızdei tolqytty, sar daladai şalqytty.
Keşten soŋ marqūmnyŋ äruaǧyna qūran baǧyştalyp, as berıldı. Jürekjardy tılekterı men tebırenısterın bıldırgısı kelgen qonaqtarǧa mümkındık berılse bırneşe künge sozylatyn as bolar edı.
Işımde buyrqanyp pulemettyŋ oǧyndai syrtqa atylǧysy kelıp tūrǧan oilarym sanamda sairap jatty. Bärın aityp jetkızuge uaqyt tym az, ädep saqtap ūşqynnyŋ bır ūşyn ǧana şyǧaryp, tılegımdı qysqa qaiyrdym. Bır jaǧynan, «auyzǧa kelgen tükırık, qaita jūtsaŋ mäkürık», «Abylaidyŋ asynda şappaǧanda, ataŋnyŋ basynda şabasyŋ ba?» degendei, «Mūqaǧali turaly oiyŋdy mūzbalaq aqynnyŋ asynda aitpaǧanda qaida aitasyŋ?» degen oi da keudenı kernep barady.
Sondyqtan da Mūqaǧali Maqataev atyndaǧy №140 gimnaziia direktory Säniia Öskenbaiqyzyna arnap aitqym kelgen tılegımdı osynda jazaiyn dep şeştım.
Mınıŋız bar dep aitpaimyn. Mın dep emes, ruhani syn dep, ūlt müddesı üşın aitylǧan janaşyrlyq syr dep tüsınıŋız. Tüsındıre almasam maǧan sert, tüsıne almasaŋ saǧan sert» degendei, öremnıŋ jetkenınşe tüsırdıruge tyrsamyn.
Qoş, sol küngı közımmen körıp, qūlaǧymmen estıgen Mūqaǧali Maqataev atyndaǧy №140 gimnaziia önerpazdarynyŋ öner tuyndylary ruhani älemnen şaşyrap kelıp jatqan nūr tamşylary sekıldı bolyp körındı maǧan. Janymmen mūzbalaq aqynnyŋ älemıne enıp ketkendei sezımge bölendım. Bas közımen emes kökırek közımen, köŋıl közımen qarap, ruhani älemnen Mūqaǧalidyŋ ruhyn, jan düniesın sezıngendei boldym. Tıptı, onymen ıştei tıldesıp, janymmen janyn tüisınıp, jan aiqaiyn da tyŋdadym, tebırendım, tolqydym. «Osynyŋ bärın aitşy, jetkızşı menıŋ ūrpaqtaryma, menı saǧynǧan qazaǧyma!» degen mūŋly ünı kelıp tūrdy menıŋ köŋılıme.
Köŋıl közımen qarap otyryp, ǧajap körınısterdıŋ kuäsı boldym. Abai aitpaqşy: «Dünienıŋ körıngen häm körınbegen syryn tügeldep, eŋ bolmasa denelep bılmese, adamdyqpen orny bolmaidy». Közge körınıp tūrǧan toi, köŋıl közıne körınıp tūrǧan ekı qos dünie toilarynyŋ saltanatyn kördım. Abaidyŋ aityp tūrǧan közge körınetın düniesı - bızdı qorşap tūrǧan materialdyq älem de, al körınbeitın syry - aqylmen tanylyp, kökırektegı köŋıl közımen ǧana köruge bolatyn ruhani älem. Jaratylystyŋ syry tym tereŋ, ony tügel tanyp bılu mümkınsız. Tek qana salystyryp qana sipattauǧa bolady.
Äl-Farabidıŋ sözımen aitqanda, «Ai astyndaǧy bolmys», iaǧni közımızge körınetın materialdyq älem ruhani älemnıŋ eŋ tömengı on toǧyzynşy satysynda ǧana sintezdelgen, qarama qaişylyǧy men kemşılıkke toly köleŋkesı, soŋǧy körınısı. Basqa sözben aitqanda, ruhani älem tübı tereŋ tūŋǧiyq teŋız bolsa, «Ai astyndaǧy bolmys» sol tolqyǧan teŋızdıŋ betınde paida bolǧan köbıgı ǧana. Eŋ negızgı aiyrmaşlyqtarynyŋ bırı ruhani älemde uaqyt pen keŋıstık ölşemderı joq, bärı bır mezette bır jerde bola beredı. «Ai astyndaǧy bolmystyŋ» uaqyt ölşemı Allanyŋ adam balasyn synau üşın jaratqan mekenı Jer men özge ǧalamşarlardyŋ, aspan şyraqtarynyŋ ainalmaly qozǧalysy bolsa, keŋıstık ölşemı - solardyŋ ara qaşyqtyqtary. Jerge eŋ jaqyn aspan denesı Ai bolǧandyqtan Äl-Farabi «Ai astyndaǧy bolmys» dep ataǧan siiaqty.
Bügın menıŋ tuǧan künım, oi pälı-ai!
Myna jūrttar neǧyp jatyr toilamai?!
Banket jasap berer edım özım-aq,
Täŋırım bır jarytpai-aq qoiǧany-ai!
dep aitqan Mūqaŋnyŋ myna sözı synaqtan ötıp, ruhani älemge baz keşıp ketken jany üşın sol aitqan mezetınde ıske asyp jatyr. Al bas közımen ǧana köretın jäne materialdyq älemnıŋ ölşemımen oilaityn rasionaldy aqylymyz bızdı onyŋ tuǧan künı men büşıngı ötıp jatqan toiyn toqsan jylǧa alystatyp tūr. Barlyq adamdar solai oilaidy. Materialistık közqarasqa qatyp qalǧan bızdıŋ qūldyq sanamyz da sol stereotipten aryla almai älek, sorymyzdyŋ bes elı bolyp jürgenı de sondyqtan.
Babalarǧa raqmet aitqan Mūqaǧali öleŋınde mynadai joldar bar:
Men bılmeimın.
Basyŋa älde ornap baq,
Şahar salyp, jasadyŋ ba jannat-baq.
Babalarymyzdyŋ basyna baq ornap, jer betın jannatqa ainaldyrǧan kezderı az bolǧan joq. Nege osy künı basymyzdan baq, astymyzdan taq taiyp kettı? Özımız tügılı babalarymyzdyŋ küllı älemge öner men örkeniettı örıstetken, ǧylym men bılımdı taratqandyǧy turaly taǧylymdar tarihta tolyp jatyr. Dalasynda türme atauly bolmaǧan qazaqtar qazır qoişa toǧytylyp, türmeler tarlyq qyluda.
Bızder jürmız der kezınde tuylyp,
Suǧa tüsıp, otqa örtenıp, jylynyp,
Jetımderdıŋ ūiasyna tyǧylyp,
Jesırlerdıŋ köz jasyna juynyp,
Jetımın jylatpaǧan, jesırın qaŋǧyrtpaǧan, qariialaryn qūrmetteuden jan salmaǧan qazaqtyŋ dalasy qazır tırı jetım, tırı jesır men jetım qariialarǧa tolyp kettı. ... Nege? Nege? Nege?
Mūqaǧalidy da mūŋǧa batyryp mazalaǧan, janyna maza bermegen osy sūraqtar dep oilaimyn. Onyŋ «men bılmeimın» dep moiyndap tūrǧanynyŋ özı ülken adamgerşılıktıŋ belgısı. Kommunistık ideologiianyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan ateistık zamanda babalarymyzdyŋ bolmysyna balta şabylyp, tarihymyz tüp tamyrymen qoparylyp jatqanda ol sūraqtarǧa jauap tabu mümkınsız edı:
Syr aşpaidy senıŋ qūla tüzderıŋ,
Syr aşpaidy tau-tastaǧy ızderıŋ.
Senıŋ bükıl bolmysyŋnyŋ taǧdyryn,
Dombyraŋnyŋ pernesınen ızdedım.
Onyŋ jauabyn, mıne, endı elımız egemendıkke jetken kezde tabuǧa bolady. Bıraq, bır ökınıştısı, ol sūraqtardyŋ jauabyn ızdeuşıler joqtyŋ qasy. Sebebı eldıŋ esı basqaǧa auyp ketken, olarǧa keregı tek qana materialdyq igılıkter. Sebebı, el egemen bolǧanymen, eldıŋ sanasy älı qūldyqtyŋ qūrsauynda, sana ruhani ūiqyda. Barlyǧy älemdık standart «jasyl qaǧazben» ölşenedı. Jūrttyŋ eşbırı oinap jürgen joq, barlyǧy da öz şarualarynda. Oilarynda tek bır teŋgenı ekı qylsam, dünienı belşesınen bassam degen şarua ǧana.
Nadannyŋ köŋılın basyp tūr
Qaraŋǧylyq perdesı.
Aqyldan boiy qaşyq tūr,
Oiynda bır-aq şaruasy. (Abai)
Teŋızdıŋ betınde jüzıp jürgen köbıktı meken etken maqūlyq, teŋızdıŋ tübındegı gauhar-jauharlardyŋ, myŋ san marjandar men myŋ türlı balyqtardyŋ baǧasy men qadırın qaidan bılsın?!
Jä, negızı ūiqy da adam ömırınıŋ bır bölıgı. Adam ömırınıŋ jartysyna juyǧyn ūiqymen ötkızedı. Barlyǧy dūrys, eşqandai qauıp-qater joq kezde alaŋsyz ūiyqtauǧa äbden bolar, bıraq büiırıŋnen qauıp tönıp tūrǧanda qalai ūiyqtaisyŋ? Mynau almaǧaiyp alasapyran zamanda, basymyzǧa būlt üiırılıp tūrǧanda oianbasaq, ūiqyda jatqan jauyngerdı «jau jer jastandyryp ketıptınıŋ» kerı bolamyz. Küreske tüsken baluan «Iа bel keter, bolmasa belbeu kerer» dese, qazaqtyŋ basyna üiırılıp tūrǧan bügıngı būltty «Iа el keter, bolmasa egemendık keter» dep baǧalau kerek. Ǧasyrdan astam uaqyt ruhani ūiqyda jatyp ta ömırımız ötıp keldı. Talai adam şyrt ūiqyda jürıp ömırden ötıp te ketıp jatyr.
Qaraly köŋılım kömırden,
Mahabbat ölgen sen üşın,
Bolǧanda ūmyt köŋılden,
Būl qalai endı kelısıŋ?
dep, Mūqaŋ da sony meŋzep tūrǧandai körınedı maǧan.
«Ūiyqtap jatqan adam, ūiyqtap jatqan adamdy oiata almaidy» deidı äulieler. Ruhani tūrǧydan alyp qaraǧanda qaraŋǧy qapasta qalyp qoiǧan Mūqaǧalidyŋ jany jaryqqa şyǧatyn jol ızdeumen, ülgı-önege körsetetın ūstaz tappai, anasyn ızdegen jetım botadai bozdaumen ötkendei būl jalǧan ömırden. Sondyqtan da öleŋderınıŋ basym köpşılıgı ışkı jan küizelısın mūŋyn şaǧu, aŋsau, saǧynyş, tabiǧatpen syrlasu arqyly syrtqa şyǧaru, t. b..
Nenı aŋsaimyn?..
Tuǧan ölke, tuǧan jūrt, senı aŋsaimyn,
Hege aŋsaimyn, bılmeimın, nege aŋsaimyn
Ūl de, meilıŋ, adasqan qūl de, meilıŋ,
Senı aŋsaimyn, tuǧan el, onan saiyn!
«Barlyq närse salystyru arqyly tanylady» degendei, bärımız bıle bermeitın kemeldık därejesın tüsınu üşın Şäkärımmen salystyrǧan jön şyǧar:
İesız özım kestım kındıgımdı,
Zorǧa aştym, tar qapasta tündıgımdı.
Sürgen ömır jaiymdy tügel ūqsaŋ,
Sonda anyq bıler edıŋ kımdıgımdı.
Ūstazy Abaidan ajyrap qalsa da, alasapyran zamanda qaraŋǧy qapastan şyǧyp, ruhani kemeldıkke jetken anyq äulienıŋ sözı būl. Ruhani oianǧan adam ǧana ūiyqtap jatqan adamdy oiata alady:
Adamdyq boryş ar üşın,
Barşa adamzat qamy üşın.
Sert bergem eŋbek etem dep,
Aldaǧy atar taŋ üşın,
Aldaǧy atar taŋ dep Şäkırım äulie bızdıŋ bügıngı künımızdı aityp otyrǧanyna eş kümän joq, tek ony tüsınetın qazaq bolsa. Mūqaǧali öleŋderınde nege bız ruhani kemeldıkke jetkızer ülgı önegelerdı köre almaimyz? Nege parasattylyq pen adamgerşılıktı tereŋ nasihattap, qaraŋǧy qapastan şyǧudyŋ joldaryn körsetken ügıttı kezdestıre almaimyz? Nege? Nege? Nege?...
Būl sūraqtyŋ jauabyn Maqaŋnyŋ özınen tabuǧa bolady dep oilaimyn:
Küpı kigen qazaqtyŋ qara öleŋın,
Şekpen jauyp özıne qaitaramyn.
Mūndaǧy şeksız «Nege? Nege? Nege?...» degen «qara jūmbaqtyŋ» jauaby - «qara öleŋ». Qazaqtyŋ söz tırkesterındegı «qara» sözı qasiettı, kielı, ruhani degen ūǧymdy bıldıredı. «Qara öleŋ», «qara saz», «qara şaŋyraq», «qara jol», «qara qazan», «qara söz», ... t.b,. Qazaqtyŋ qara öleŋınıŋ maǧynasyn, qasietı men qūdıretın tüsınu üşın taǧy da Abaiǧa jügınuge tura keledı:
Ärkımnıŋ maqsaty öz keregınde,
Bıle almadym, pysyǧyn zeregın de.
Saiaz jüzer saiqaldar ǧapyl qalar,
Haqiqat ta, dın daǧy tereŋınde.
Mūqaǧali qazaqtyŋ qara öleŋınıŋ «tereŋıne süŋgımei», barlyq äleuetın syrtyn ärlep, äsemdep, äspetteuge arnaǧan, ruhani tūrǧydan alǧanda teŋızdıŋ saiaz jaǧasyna äues bolǧandai. Onyŋ tereŋge süŋgi almauynyŋ, ärine sebepterı men kedergılerı de köp. Bırınşıden, «tereŋge süŋgi» salu op-oŋai şarua emes, onyŋ da öz şeberlerı bar. Oǧan jol körseter, ülgı bolar ūstazy bolmady. Ūstazsyz şäkırt tūl degen. Ekınşıden, ortanyŋ yqpaly öte zor ziianyn tigızdı. Joǧaryda aitqanymyzdai, otarlau maqsatyndaǧy ateistık zamanda jappai sana internasionalizm, kommunizmmen, al tän bolsa ışımdıkpen, t.b. ulanyp jatqanda, jannyŋ saltanat qūruy qiynnyŋ qiyny edı. Ol kezder älı künge deiın menıŋ köz aldymda. Bala kezımdegı bır äserlı oqiǧa älı jadymda. Soǧystan qaityp kele jatqanda aǧaiyndy atamyz tūl jetım Şaizada degen bır jıgıttı özıne ınım bolasyŋ dep auylǧa alyp keledı. Bızdıŋ äuletke sıŋısıp, balaly-şaǧaly bolyp, aǧaiyndarmen tuǧandai aralasyp-qūralasyp ketedı. Erekşe esımde qalǧan, tau tūlǧaly, ekı iyǧyna ekı jıgıt mınse de myŋq etpeitın Mälık degen aǧam sonyŋ ūly edı. Auyldyŋ bärı ony jaqsy körıp, syilap öte qūrmetteitın. Sebebı ol qinalǧan kez kelgen adamǧa riiasyz qol ūşyn berıp, jan tänımen jas balaşa jügırıp kömektesıp jüretın erekşe meiırımdı, ülken jürektı söz qadırın bıletın önerlı jan edı. Söilegen sözderı men qoŋyr dausy tıkelei jüregınen şyǧatyndai quatty, ärı jaǧymdy juan bolatyn. Ol kezde menıŋ äkem portorg - kolhozdaǧy ekınşı adam. Mälık aǧam bızdıŋ üige jiı kelıp, äkemnen aqyl-keŋes sūrap tūratyn. Bır künı äŋgımelesıp otyrǧanda aǧamnyŋ dauysy ädettegıden qattyraq şyǧyp, äkeme ışkı jan aiqaiyn jetkızıp jatty. Işkı jan dauysymen qosa közınen sorǧalap aqqan jasty körgende men qatty taŋ qaldym. Ne turaly aityp jatqandary esımde joq, bıraq qūlaǧymda qalyp qoiǧan «Köke, aityŋyzşy qorada tūrǧan maldyŋ malaǧyn taŋerteŋnen keşke deiın qaita-qaita tazalai bergennen ne şyǧady, bır närsenı qaitalai bergennen ne özgeredı?!» degen jan aiqaiynyŋ mänın men endı tüsınıp jatyrmyn. Köp ūzamai aǧamyz tänı auyrmai-syrqamai kenetten aspannan aqqan jūldyzdai jarq etıp, jastai ömırden ötıp kettı. Alasūrǧan jüregı Aqiqatty ızdep, küizelgen jany myna jalǧan ömırden medet taba almai, Mūqaǧali siiaqty jan azyǧyna zaryǧyp, äkeme mūŋyn şaǧyp otyrǧany eken ǧoi jaryqtyqtyŋ.
...Küizelıp kündız-tünı tynym almai,
Küresıp jatyr degın sezımdermen. ...
Ol kezderı Abaişa aitqanda halyq jappai adamdyqtan airylyp, ata-babamyzdyŋ tura jolynan adastyrudyŋ qauyrt nauqany kezınde, adam ataulynyŋ bärı ekı aiaqty januarǧa ainalyp jatqan kez edı:
Jürekte qairat bolmasa,
Ūiyqtaǧan oidy kım türtpek.
Aqylǧa säule qonbasa,
Haiuanşa jürıp küneltpek.
Malda da bar jan men tän,
Aqyl sezım bolmasa.
Terşılıktıŋ nesı sän,
Tereŋge bet qoimasa.
Säniia Öskenbaiqyzy, ärıptesım, tuysymdai bolyp ketken janymdy tüsınetın jaqyn äpkem. Men Sızdı barlyq ärıptesterımnıŋ ışınde erekşe qūrmetteimın. Sızdıŋ tabiǧatyŋyzdan bar ūstazdyq qasietterıŋız, jaŋalyqqa jany qūmar ızdenımpazdyǧyŋyz, ūjymdy airandai ūiytatyn köşbasşylyǧyŋyz, ekınıŋ bırınde bola bermeitın talǧampazdylyǧyŋyz, öner men öleŋ-jyrǧa jaqyn önerpazdyǧyŋyz, taǧy da basqa tūlǧalyq qasietterıŋızdıŋ barlyǧy da bır adamnyŋ boiynda bola bermeitın sirek kezdesetın erekşe qūbylys. Onyŋ üstıne Sızdıŋ tūlǧa bolyp qalyptasuyŋyzdyŋ negızgı sebebı - Sızdıŋ otbasyŋyzdan alǧan tälım-tärbieŋız ben ülgı-önegeŋız. Boiyŋyzdaǧy buyrqanyp tasyp şyǧyp jatqan quatttardyŋ qainar közı alpys ekı tamyryŋyzdaǧy Abaidyŋ qany ma dep te oilaimyn.
Bügıngı elımızdıŋ bılım salasynda bolyp jatqan özgerıster bızdı ūstaz retınde jäne ūltyn süietın ūlandar retınde bei-jai qaldyrmadiy. «Nasihatty ūqqanǧa ait» demekşı, bılım salasyndaǧa reformalar turaly ekınıŋ bırımen saliqaly sūqbat qūra almaisyŋ. Qūr bos jamandai bergenmen mäsele şeşılmedı. Bılım salasynyŋ kemşın ekenın jūrttyŋ bärı bılgenımen, ışkı qyr-syry men sebep-saldarlaryn bıle bermeidı. Sebebı köpşılık maman emes, ärı onyŋ ystyq-suyǧyna jan-tänımen küiıp-pısıp körmegen. Taǧy da kezektı reformalarǧa kırısıp jatyr bılımnıŋ tızgının ūstaǧan ūlyqtar. Olar üşın ol kezektı ūpai jinau, mansap pen märtebe, käsıp pen näsıp boluy mümkın. Bıraq onsyz da esı şyǧyp otyrǧan el üşın ol kezektı äure-sarsaŋ bolǧaly tūr. Sebebı būlaqtyŋ qainarynan, tūmanyŋ tūnyǧynan ışpei, sasyp ketken saz balşyqtyŋ suyn qanşa ret süzgıden ötkızseŋ de şölıŋdı baspaidy, qūmaryŋdy qandyrmaidy, janǧa azyq bolmaidy.
Aila, küş – aiuandyqtyŋ eŋ jamany,
Boqty boqpen juǧanmen el tüzelmes.
Ar tüzeitin bir ǧylym tabylmasa,
Zūlymdyqty jalǧanda ädil jeŋbes. (Şäkärım)
Mektep ūjymynyŋ öz küşımen önerdıŋ qainaǧan qara şaŋyraǧy sanalatyn teatrda anşlag jasap, öner körsetuı – myŋnyŋ bırınıŋ ǧana qolynan keletın ıs. Ondai syn qaterge jüregı tüktı basşylar ǧana bara alady. Sebebı joǧarydan qolqabys etıp otyratyn kökeŋ bolmasa, künkörıstıŋ özı qiyn bolyp tūrǧan myna zamanda äkımşılık qysymdar men qarjylyq qauıp-qaterlerdı, barlyq jauapkerşılıktı köteru - jürekke tüsetın zıltemır köteruden de auyr jük.
Teatrdyŋ saqynasy – mekteptıŋ akt zaly emes, ol tolyp jatqan, jaryq, dybys, dekorasiia, jarnama, üilestıru siiaqty injenerlık qūrylymdary men ūiymdastyruy, qajettı qūral-saimandarmen qamtamasyz etu siiaqty ūzyn sonar jūmystary jeterlık kürdelı jüie. Sonymen qatar eŋ negızgısı – kiesı bar qasiettı oryn. Onyŋ bärın üilestıru üşın käsıbi mamandardan tūratyn komanda men qyruar qarajat qajet. Qarajatsyz tegınnen tegın būl tetıkterdıŋ eşqaisysy jūmys jasamaidy. Bärı dūrys bolyp, bır jerı syr berse de, jasaǧan jalpy jūmysyŋ men jūmsaǧan qyruar qarjyŋ dalaǧa ketedı. Önerdıŋ kiesı men qasietın qadırlei bılmese, qanşa qarajat bolsa da, önerıŋnıŋ örge baspaityny taǧy bar. Bır sözben aitqanda, teatrda ülken qoiylym qoiu, onymen qoimai ony keremet därejege jetkızu – ülken täuekeldı, qajyrly, ärı jankeştı eren eŋbektı qajet etedı.
Etken eren eŋbegıŋız ben, kün-tün ūiyqtamai jūmsaǧan qajyr-qairatyŋyz aqtaldy, körermennıŋ közı toidy, köŋılı qoş boldy. Materialdyq tūrǧydan alǧanda keş özın-özı tolyq aqtady. Aqtap qana qoimai mektep üşın keremet piar, özıŋız ben ūjymyŋyz üşın baǧa jetpes täjıribe, bolaşaq jobalar üşın nyq senımdılık, oquşylar men ata-analar üşın ülken maqtanyş, t.b. formadaǧy paida, kırıster şaş-etekten. Al endı ruhani tūrǧydan alyp qaraǧandaǧy baǧasyn qalai beremız? Onyŋ kırıs-şyǧysy men paidasyn qalai esepteimız, qalai ölşeimız?
Qazırgı künı elımızdegı bılım salasynda, qala berdı älemdık pedagogikada tärbie mäselesı - şeşımın tappaǧan ülken problema. Keşke kelgen tılekşılerdıŋ barlyǧy da bır auyzdan «tärbielık mänı öte zor ısşara» dep baǧa berdı. Söz joq, kelısemın! Sonymen qatar, syn tūrǧysynan oilasaq, mynadai sūraqtar tuyndaidy? Äŋgıme joq, mekteptıŋ önerpaz oquşylary men ūstazdarynyŋ barlyǧy saqynalyq obrazdarǧa enıp, keremet täjıribenı öz bastarynan ötkızdı, eŋbektıŋ aşy dämın tatyp, beinet pen zeinettıŋ läzzatyn sezındı. Boilarynda öte köp adamgerşılık, eŋbek, qarym-qatynas daǧdylary qalyptasty, damydy, östı. Al endıgı mäsele mekteptıŋ qalǧan oquşylaryna osy küidı qalai jūǧystyru kerek? Būl azyqtyŋ dämın özgelerge qalai tatyramyz, olardyŋ boiyndaǧy daǧdylardy qalai qalyptastyramyz?
Tärbie problemasynyŋ qiyndyǧy da, mıne, osynda. Bırınşıden, tamaqtyŋ quaty boiǧa sıŋu üşın, mındettı türde onyŋ dämın tatyp, jūtqynşaqtan ötkızu kerek. Asqazanǧa tüsıp qorytylǧan as qana boiǧa quat bolyp daridy, daǧdy bolyp qalyptasady. Ekınşıden, būl berıp jatqan azyǧymyzdyŋ kaloriiasy ruhani tūrǧydan alǧanda qanşalyqty jannyŋ tamaǧy bola alady? Eŋ qiyn mäsele, mıne, osynda. Taǧy da Abaiǧa jügınuge tura keledı: «Sol örıstetıp, örısımızdı ūzartyp, qūmarlanyp jiǧan qazynamyzdy köbeitsek kerek, būl jannyŋ tamaǧy edı. Tännen jan artyq edı, tändı janǧa bas ūrǧyzsa kerek edı. Joq, bız olai qylmadyq, ... Jandy tänge bas ūrǧyzdyq, eşnärsege köŋılmenen qaramadyq, közben de jaqsy qaramadyq, köŋıl aityp tūrsa, senbedık. Közben körgen närsenıŋ de syrtyn körgenge-aq toidyq».
Tärbie mäselesınıŋ tüiını jannyŋ tamaǧyn uaqytyly merzımımen, kerektı mölşerde dūrys berude jatyr. Ökınışke orai, resmi pedagogika ǧylymy būl mäselelerden müldem beihabar. Sondyqtan da problemanyŋ şeşımın taba almai älek. Būl problemalardy şeşudıŋ bır ǧana joly bar. Ol pedagogikany ruhaniiattyŋ negızınde qaita qūryp özımızdıŋ ūlttyq töl pedagogikamyzdy jasau. Oǧan bızdıŋ tolyq mümkındıgımız bar. Bıraq nietımız joq. Sondyqtan da qazaqtyŋ maŋdaiynyŋ sory bes elı.
Kerektı kerek bılmegen,
Kerekten qaşyp küiregen.
Erıksız kerek süiregen,
Bızdıŋ qazaq emes pe?
Kereksızdı kerek dep,
Sanasyz oisyz dedektep.
Kerekke osy kezek dep,
Adasqan azap emes pe?
Kerektı bılgen kemelder,
Bas üşın uaiym jemeŋder.
Qazaqty qoldan demeŋder,
Mındetıŋ osy emes pe? (Şäkärım)
Älemde teŋdesı joq qolda bar ruhani ılımnıŋ qadırın bılmei, paidalana almai otyrmyz. Qolda bar altynnyŋ qadırı joq degen osy eken. Mekemtas Myrzahmetovtyŋ sözımen aitsaq: «Mūndai jüielı ılım älemde joq, bızdıŋ qolymyzda bar. Bıraq bız būny keş qolǧa aldyq, endı ǧana jan jaqty damytyp jatyrmyz. Olar: «Aqi ılımı» (b.z.d. VII ǧ.); Äl-Farabi, «Parasatty adam ılımı» (IH-H ǧ.); Jüsıp Balasaǧūn, «Jauanmärtlık ılımı (HI ǧ.); Iаssaui, «Häl ılımı» (HII-HIII ǧ.); Abai, «Tolyq adam ılımı» (HH ǧ.); Şäkärım, «Ar ılımı» (HHI ǧ.)». Būl ılımder jüiesıne jetınşı etıp Aqjan Maşanovtyŋ «Jar ılımın» (HHI ǧ.) qostyq. Abaidyŋ aityp otyrǧan naǧyz jannyŋ tamaǧy, tändı janǧa bas ūrǧyzatyn ılımder jüiesı, mıne, osy!
Qolymyzda Ai men Kündei jarqyrap, tura joldy körsetıp tūrǧan babalarymyzdyŋ ılımı tūrǧanda bızdıŋ adasatyn jaiymyz joq. Sız siiaqty közı aşyq, kökıregı oiau, jany men tänın ataq üşın emes, bolaşaq ūrpaqtyŋ qamy üşın qamşylap jürgen jandarǧa ǧana aita alamyn men mūny. Şäkärım äulie qazaqtyŋ bolaşaǧyn bır ǧasyr būryn boljap, ūrpaq tärbiesınıŋ qyr syryn soqyrǧa taiaq ūstatqandai etıp körsetıp kettı:
Jūqpaidy eken aitqan söz,
Ǧylymy joq nadanǧa.
Keudesınde bolsa köz,
Jūǧar sondai adamǧa.
Sondai adam qazaqta,
Köp tusa osy zamanǧa,
Bosar edu-au azaptan,
Qazaq şyǧyp samalǧa.
Özınıŋ «Ar ılımınde» bolaşaqta tärbiemen ainalysatyn ūstazdarǧa - bızderge amanattap, «bosar edı-au» dep bolaşaqtan ümıt qylyp kettı qairan babamyz. Alladan alǧan amanatyn jetkızdı, jolyn körsettı, mındetınen qūtyldy, endı kezek bızderde babalarymyzdyŋ bastaǧan ısın jüzege asyru. Eldıŋ sanasyn oiatatyn ılım, qazaqtyŋ ǧana emes bükıl adamzatty tüzetıp tura jolǧa salatyn tärbie qūraly, mıne, osy! Älemdı jüz ainalyp, myŋ şarlasaŋ da mūndai qūdırettı qaru - ruhani qazynany tappaisyŋ!
Jıgıtınen qazaqtyŋ dos taba almai,
Qyz da bolsaŋ men saǧan mūŋ şaǧamyn.
Özıne serık bolatyn joldas tappaǧan Mūqaŋnyŋ mūŋyn Farizaǧa şaqqanyndai, myŋdaǧan pedagogtardyŋ ışınen uäjımdı tüsınedı dep Sızge ǧana ädeiı arnap aityp otyrmyn. «Bır beldı eŋsergen, belesterdı de baǧyndyrady» demekşı, mynadai ülken ıstı abyroimen alyp şyqqan Sızge kelesı ruhani belestı de baǧyndyru qolyŋyzdan äbden keledı dep senemın!
Erūlan Äsentaiūly,
Respublikalyq jekemenşık bılım ūiymdary qauymdastyǧy janyndaǧy
bılımdı damytu institutynyŋ direktory.
