Şyǧarmaşylyq laboratoriia ūǧymy «Qai jazuşy qalai jazady? Onyŋ jazu maşyǧy qandai? Qabılet-qarymy qalai jūmsalady?» degen saualdar töŋıregınde oi örbıtuge jol aşady. Osy tūrǧydan alǧanda, teŋdesı joq suretker Äbış Kekılbaiūlynyŋ adam aitqysyz mümkındıkterı turaly äŋgımeleuden jalyqpauymyz kerek.
Kışkene künınen qolyna tüsken kıtaptyŋ bärın oqyp, bılım jinaǧan, barşaǧa tän äuestıkpen öleŋ jazǧan, Alşyn Meŋdäliev syndy ardaqty aqsaqaldardyŋ äŋgımesın tyŋdap, el şejıresıne qanyqqan, söz bıletın sūŋǧylasyn bylai qoiǧanda, qarapaiym qazaǧyna deiın qalamgerşe tolǧaityn, abyzy men aŋyzy köp, keide abailap, keide «adailap» tūratyn mūnaraly Maŋǧystauda tuyp-ösken perzenttıŋ jazuşy bolmauy mümkın emes edı.
Besınşı klasta oqyp jürgende «Ekpındı» egın ekpei me?» degen syn maqalasy audandyq gazette jaryq körıp, ol maqala avtordyŋ qatysuymen kolhoz jinalysynda talqylanuy, soŋynda «Kekılbaev joldastyŋ syny tolyq moiyndaldy» degen qauly alynuy onyŋ äleumettık belsendılıgın oiatady. Segızınşı klasta oqyp jürgende Säbit Abdullaev degen dosy ekeuı bır jazuşynyŋ ädebi ūrlyǧyn äşkerelep, «Leninşıl jas» gazetıne maqala jazady. Būl maqala kezınde ziialylar ortasyn şulatqany jūrtşylyqqa mälım.
Mekteptegı ūstazdarynyŋ asa talapşyldyǧynan kämelettık attestatyna ädebiet pänınen «tört» qoiylǧan Äbekeŋ KazGU-dıŋ besınşı kursynda oqyp jürgende Lev Tolstoidyŋ «Soǧys jäne beibıtşılık» romanyn audaruǧa qatysqan. Onyŋ aldynda Mopassannyŋ ekı romanyn audaryp tastaǧan edı. Būlardyŋ bärı de keiınırek jaryqqa şyqqan.
Äbış Kekılbaevtyŋ osynau ǧalamat qabılet-qarymynyŋ syry nede? Aqseleu Seidımbek bır sūhbatynda bylai dedı: «Äbışke deiın prozaşylar jer betındegı tırşılıkke köldeneŋınen qaraǧan dep esepteimın. Al ol bolsa, tūŋǧyş ret jerge tıgınen köz salady. Şyǧarmalarynyŋ jelısınde belgılı bır zaŋdylyq bar. Äbış – planetaǧa ǧaryş biıgınen qaraǧan qalamger».
Naǧyz aqynnyŋ öleŋderı jazylmaityny, altynǧa ainalyp, bırden qūiylyp tüsetını sekıldı Äbış älemı de adam taŋǧalarlyq qūbylystarǧa toly. Ol eşqaşan ne jazamyn dep sausaq sormaidy. Onyŋ da jazarynyŋ bärı aq qaǧazdyŋ betıne salǧannan tögıle jöneledı. Jazuşy üstelınen tūrǧan kezde ädebi jaǧyna Ädebiet instituty, tarihi jaǧyna Tarih instituty bıraz mi qatyratyn, tını berık tūtas tuyndyny köresıŋ.
Bır sūhbat üstınde oǧan «Qairatker Äbış Kekılbaevtyŋ qalamger Äbış Kekılbaevqa tigızgen paidasy men keltırgen kedergısınıŋ qaisysy basymdau?», – degen sūraq qoidyq. Ol kısınıŋ jauaby bylai boldy. «Būl saualdyŋ maǧan basqaşa qoiylǧanyn qalar edım. Mysaly, «Suretker Äbış Kekılbaev özı ömır sürıp jatqan kezeŋde qoǧamdyq qyzmetke, saiasi qairatkerlıkke ūmtylmai, kürdelı zamannyŋ ömırıne aralaspai tūra alar ma edı?», – dep sūrasa deimın. Al ondai sūraqqa men: «Ol mümkın emes», – dep jauap berer edım».
Äbış Kekılbaevtyŋ asa auqymdy dünienı qinalmai tez jazyp şyǧatyny turaly da köp aitylady. Erte baryp, keş qaitatyn qyzmetı osyǧan mäjbürlegen tärızdı. Şyǧarmaşylyq laboratoriiasymen jaqyn tanysu maqsatymen Äbış aǧanyŋ üiındegı jūmys bölmesın de kördık, kıtaphanasymen de tanystyq, jazu jazyp otyrǧan sätıne de kuä boldyq. Qobyraǧan köp qaǧazdar, sapyrylysqan bumalar baiqala qoimaidy. Qai jerde de ūqyptylyqtyŋ ızı aŋǧarylady. Demek, tuyndyǧa paidalanatyn derekterın miynda qorytady, esınde ūstaidy, alǧaşqy nūsqasyn basynda pısıredı, iaǧni oişa jazady. Jazuşynyŋ: «Maǧlūmattardy jadymda ūzaq saqtaitynym da, kıtaptarǧa köp jügınetınım de ras. Kıtaphanam anau aitqandai bai emes. Bıraq özım bıletın qalamdastarymnyŋ qai-qaisysynyŋ kıtaphanasynan da qoraş dep oilamaimyn», – degen sözı osy pıkırımızge naqty dälel bolmaq.
Charlz Dikkens pen Ernest Hemunguei türegep tūryp, Djeims Djois pen Dükenbai Dosjanov jatyp alyp jazǧan degen tūrǧydan kelsek, bızdıŋ keiıpkerımız dästürlı jolmen üstelde otyryp-aq qazaq ädebietınıŋ klassigıne ainaldy.
Äbış Kekılbaevtyŋ arnaiy jūmys kestesı bolǧan joq. Ol künıge bes jüz söz jazatyn Heminguei, taŋǧy saǧat törtte tūryp, alty saǧat sılteitın Haruki Murakami, taŋerteŋ üş saǧat, keşke üş saǧat jazǧan Jan Pol Sartr sekıldı belgılı bır rejımge daǧdylanbady. Edgar Po siiaqty jazu üstelınde eşteŋe jazbai, ekı-üş saǧat aq qaǧazǧa telmırıp, şabyt kütıp otyru ädetınde bolǧan joq. Aleksandr Diuma (äkesı) tärızdı kvadrat pışındes qaǧaz bolmasa, qalamy jürmei, jazuyn dereu doǧaratyn, Vladimir Nabokov sekıldı arnaiy jäşıkte tūratyn şaǧyn kartochkalarǧa jazatyn şekten tys kırpiiazdyǧy da bola qoimaǧan siiaqty. Jeldıŋ ūitqyǧanyna qaramastan esıktı aşyp tastap, paraqty kırpışpen bastyryp qoiyp, qalam sılteitın Mark Tvenge, köpke deiın jeke kabinetı, tıptı arnaiy jazu üstelı de bolmaǧan Agata Kristige qaraǧanda Äbış aǧamnyŋ jaǧdaiy jaqsyraq edı. Öitkenı, aiauly anasy Aisäule men jan jary Klaranyŋ arqasynda baby men baǧy bır-bırınen kem tüsken joq.
Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ eŋ önımdı jazuşysy, 86 jyldyq ǧūmyrynda 425 kıtap jazǧan, künı-tünı tapjylmai bır otyrǧanda 80 paraqtan qaiyratyn Jorj Simenondai jankeştı bolmasa da, şyǧarmalary jiyrma tomdy qūraityn Äbış Kekılbaev – qazaqtyŋ eŋ öndıre qalam terbegen jazuşylarynyŋ bırı. Ol özınıŋ būljymas josparyna säikes, künıge 4 bet jazatyn Şyŋǧys Aitmatovqa qaraǧanda äldeqaida önımdırek jūmys ıstedı.
Kekılbaevtyŋ şyǧarmaşylyq laboratoriiasyndaǧy erekşe toqtalatyn tūs – onyŋ «Küi» povesı arqyly «mäŋgürt» ūǧymyn engızuı. Būl – onyŋ suretker retındegı ūly jaŋalyǧy. Arada on ekı jyl ötken soŋ būl termindı Şyŋǧys Aitmatov «Borandy beketınde» qoldanǧany barşaǧa mälım. Bır zamanda mäskeulık ädebiet synşylary būl ūqsastyq jönınde edäuır şu kötergen. Basqa bıreu bolsa, attandap, aiqai salar edı. Al keŋdıgı men kemeldıgı bırdei Kekılbaev mūny bır mäselege är qyrynan kelu dep qaraidy. «Men şeksız kekşıldık şeksız qatıgezdıkke, al şeksız qatıgezdık ruhani mäŋgürttıkke ūryndyratynyn söz etsem, Şyŋǧys Aitmatov ruhani mäŋgürttıktıŋ qaitadan şeksız qatıgezdıktı tırıltetının egjei-tegjeiledı», – dep tüsındıredı mūny. Segızınşı klasynda plagiatty äşkerelegen ol mäŋgürt mäselesıne plagiat dep qaramaidy. Aǧaiyndyqty ardaqtap, dostyqty därıptegendıkı şyǧar.
Qarymdy qalamger şyǧarmany ūzaq tolǧatyp baryp, jazuǧa otyratynyn, şabytpen kırısıp, qaşan bıtırgenşe bas kötermeitının aitady. Jazuşy Kekılbaev şyǧarmany yqylaspen bastaǧanymen aiaqtaǧanda qatty qūlazidy. Öitkenı, keiıpkerlerdıŋ ortasyn öz ortasynan artyq baǧalaidy. Olarmen qimai qoştasady. Qalamgerdıŋ özı: «Tünı boiy basqa bır zamanda däuren keşıp, taŋerteŋ köşege şyqqanda, qapelımde qaida kele jatqanyŋdy bılmei, abdyrap qalatyn kezderıŋ bolady. Suretkerdıŋ eŋ ülken baqyty da – bırneşe ǧasyrda qatarynan bırneşe kısı bop ömır süre alatyndyǧynda ǧoi», – dep tebırenedı. «Jazuşy degen emızulı balasy bar ana siiaqty», «Alysqa jaiylyp ketken, qalaǧan örısıne baryp, bauyry syzdap qaitqan aruana sekıldı», – dep özgeşe oi qorytady. «Men sarylyp jazǧandy emes, saǧynyp jazǧandy ūnatamyn», – dep qalamgerlık kredosyn jariialaidy.
Al bır qalamger ärıptesımızdıŋ: «Sızdıŋ keiıpkerlerıŋız – Şyŋǧyshan, Aqsaq Temır, Äbılqaiyr, Abylailar ūnamdy keiıpkerler me, älde ūnamsyz keiıpkerler me?», – degen tosyn sūraǧyna orai: «Ekeuı de emes. Tarihi keiıpkerler. Şyn ädebiette ūnamdy, ūnamsyz keiıpker degen bolmaidy», – dep tolǧapty.
Ünemı ūlttyŋ sözın aityp, «Qazaqtyŋ taŋdaiy» atanǧan oǧan Alla taǧala talaiǧy tarih syiatyn ǧalamat este saqtau qabıletın bergen. Bügıngınıŋ eŋ auqymdy elektrondy derekter qoimasy – hard dep atalady. Äbekeŋnıŋ altyn basy men keŋ maŋdaiy, qatpary qalyŋ miy men jaŋylmas jady osy hardtyŋ mındetın atqarǧan sekıldı körınedı bızge. Bıraq bügıngı hardtardan görı baiaǧy qarttardyŋ sıŋırgen qazynasy qūndyraq ekenın bärımız de bılemız.
Mäskeulık äigılı ädebiet zertteuşısı Zoia Kedrina «Ünemı jaŋany ızdep tabatyn suretker», – dep baǧalaǧan, venger audarmaşysy Erjebet Katona «Latyn Amerikasynda tusa, älemdık oqyrmanǧa mälım bolar edı», – dep süisıngen, nemıs qalamgerı Ralf Şraider «Men odan Tomas Mannmen köp ūqsastyq köremın», – dep sipattaǧan Äbış Kekılbaevtyŋ şyǧarmaşylyq älemı – tüpsız tūŋǧiyq, qasterlı qūndylyq.
Qazır Ūly Abaidyŋ «Keşegı ötken er Äbış, Elden bır asqan erek-tı» degen joqtau öleŋın qalyŋ qazaq bügıngı Äbışke de arnap aita bastady. Bälkım, Mäŋgılık ǧūmyr degen osy şyǧar...
Bauyrjan Omarūly
Ūqsas jaŋalyqtar
