قۇلانوتپەس جەرى عاسىرلار قويناۋىنان اتا-بابانىڭ ەستەلىگى بولىپ بىزگە جەتتى. جەردىڭ قۇلانوتپەس اتالۋى سوناۋ ءحىىى-عاسىردان نەگىز العان نۇرلى نۇرا ءوڭىرى ەجەلدەن تاريحي مەكەن. قازاق دالاسىن مەكەندەگەن تەكتى تۇرىكتىڭ شۇرايلى، سۋلى ولكەسى نۇرا سارىارقانىڭ كىندىگىندە ورنالاسقان. كوشپەندى بابالارىمىز زاماندارىندا نۇرا ءوڭىرىن نەگىزىنەن كوكتەۋ مەن جايلاۋ رەتىندە پايدالانعان. ەرتەدەن وزەندەرى كوپ ولكەدە قاز-قاتار كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، كول جاعالاي قوڭسى قونىپ، الدىڭعى كەلىپ ورنىققانى، كەيىنگىسىنە ەرۋلىگىن ازىرلەپ وتىراتىن داستۇرگە نەگىزدەلگەن ءتارتىپ ورناتقان. ۇلى دالا دا كوشپەندىلەر مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان. بابالارىمىزدىڭ تابانى ءتيىپ، ءىزى قالعان نۇرادان قۇلانوتپەس وزەنى اعىپ وتەدى. قاراعاندى وبلىسى نۇرا اۋدانىندا قۇلانوتپەس اۋىلدىق وكرۋگى دە بار.
تاريحي جەر-سۋ اتاۋىنىڭ توپونيميكالىق انىقتاماسىن الۋدا حالىق اڭىزدارىنا دا ارقا سۇيەيتىنىمىز انىق. قۇلانوتپەس جەرى عاسىرلار قويناۋىنان اتا-بابانىڭ ەستەلىگى بولىپ بىزگە جەتتى. جەردىڭ قۇلانوتپەس اتالۋى سوناۋ ءحىىى-عاسىردان نەگىز العان
"اڭىزعا سۇيەنسەك، ەرتەدە، شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى – جوشى دەشتى قىپشاقتى تۇگەل جاۋلاپ الىپ، بيلىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان كەزىندە ءبىر كۇنى نوكەرلەرىمەن سەرۋەن قۇرىپ، اڭ اۋلاۋعا شىعادى. كەلە جاتىپ، الدارىنان توپ قۇلانعا كەزدەسەدى دە قۋىپ كەپ بەرەدى. قۋعىننىڭ قىزىعىنا تۇسكەن جوشى، قاسىنداعى نوكەرلەرىنىڭ ىلەسە الماي الىستا قالىپ قويعانىن بايقامايدى. حان بالاسى شاۋىپ كەلە جاتىپ، ساداعىن بۇرا تارتىپ قالىپ، توپ قۇلاننىڭ كوسەمىن اياىنان جارالايدى. اشىنعان اقساق قۇلان اينالىپ كەلىپ جوشىنىڭ وزىنە شاۋىپ شايناپ، تاپتاپ ولتىرەدى. سوڭىنان قۋىپ جەتكەن نوكەرلەرى ءولىپ جاتقان حان بالاسىن كورىپ قاتتى ساسادى، شىڭعىسحانعا كالاي حابارلاۋدى بىلمەيدى. قايتىپ ورالعان نوكەرلەردىڭ ەشقايسىسى حانعا قارالى حاباردى جەتكىزۋگە باتىلى بارمايدى. ءبىر جاماندىقتى سەزگەن شىڭعىسحان «كىمدە-كىم جاماندىق حابار جەتكىزسە، باسى شابىلادى» دەپ قاھارلانادى. سوندا ەل ىشىنەن قارت كۇيشى شىڭعىسحانعا كەلىپ قارالى حاباردى دومبىرامەن «اقساق قۇلان» كۇيىن تارتىپ ەستىرتكەن ەكەن."
باسقا دەرەكتەردە جوشى ءولىمىن شىڭعىسحانعا نايماننان شىققان كەتبۇعى جىرشى جەتكىزەدى. سوندا حان قارت تارتقان كۇيدەن ءبارىن تۇسىنەدى دە، كۇيشىنىڭ باسىن الۋعا ءامىر ەتەدى. سوندا قارت: «تاقسىر، مەن ساعان ەشتەڭە ايتقام جوق، سويلەگەن مىنا مەنىڭ دومبىرام»–دەيدى. شىڭعىسحان دومبىرانىڭ كومەيىنە 38 قورعاسىن قۇيىپ، ءۇنىن وشىرۋگە ءامىر ەتىپتى جانە ساربازدارىنا سول جەردەن ۇزىننان-ۇزاق تەرەڭ ور قازدىرىپ، قازاقتىڭ سارى دالاسىنداعى قۇلان بىتكەندى قازىلعان ورعا ايداپ قۇلاتۋعا جارلىق بەرىپتى. سول كازىلعان ور كەيىن وزەنگە اينالىپ، «قۇلانوتپەس» اتالىپ كەتكەن ەكەن.
ۇلى دالا سارىارقانىڭ تورىنەن اعىپ وتەتىن قۇلانوتپەس وزەنى جوشىنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعان جەر بولۋى دا ىقتيمال. ولكە دە جازىقتان قازىلعان ويپاندار كوپ. جەرگىلىكتى حالىق ورلاردى «توپىراق سۋىرعان» دەپ اتايدى. جوشى دەنەسىن قۇلان تاپتاعاننان كەيىن بارىپ «توپىراق سۋىرعان» دەپ اتالسا كەرەك. وسىعان قوسا، قۇلانعا قاتىستى اڭگىمەلەرگە وزەك بولاتىن جەر اتتارى دا جەتەرلىك. ماسەلەن، تارباعاتايدان ىلە وزەنىنە دەيىن قازىلعان قۇلانوتپەس وردىڭ سورابى بار. ونى كەزىندە شوقان ءۋاليحانوۆ تا جەرىنە جەتكىزە جازعان. سونداي-اق ارقا مەن شۋدىڭ اراسىن جالعايتىن قۇلانعا قاتىستى جەرلەر جەتەرلىك.
شۋ بويىنداعى «بەس قۇلان»، «قابان قۇلا»، «بوكەنسان نۇراسى» دەگەن جەر اتتارى سول كەزەڭدەردەن سىر شەرتەدى. باسىن سوناۋ ۇلىتاۋدان الىپ جاتقان، سولتۇستىككە قاراي ۇمسىنا سوزىلعان «قۇلان وتپەس»، «تەرىساققان» وزەندەرىن كورگەندە اڭىزدىڭ شىندىققا اينالعانىنا كوزىمىز جەتكەندەي بولادى. دەسە دە نۇرلى نۇراداعى قۇلانوتپەس جەرىنىڭ تاريحي شىڭدىققا جاقىندىعى كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەردە ايتىلادى. جەرگىلىكتى حالىقتا جەر-سۋ اتاۋىن شىڭعىسحان داۋىرىنەن باستاپ، جوشى حان تراگەدياسىمەن بايلانىستىرادى.
بۇگىندە نۇرا اۋدانىندا قۇلانوتپەس اۋىلدىق وكرۋگى مەن قۇلانوتپەس اۋىلى بار. اۋدان ورتالىعى كيەۆكا كەنتىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنان – 228 كم، قاراعاندى قالاسىنىڭ باتىسىنان 525 كم جەردە ورنالاسقان. اۋىل ىرگەسى 1981 جىلى قالانعان.
نۇرلى نۇرانىڭ دالاسىندا ون ءۇشىنشى عاسىردان قالعان قۇلانوتپەس تاريحى – ەل، حالىق تاريحىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. بۇگىنگى ۇرپاعىمىزعا وتكەنىمىزدەن حابار بەرىپ تۇرعان قۇلانوتپەس دالاسى تالاي عاسىردىڭ كۋاسى. سوندىقتان كونە اتاۋىن شىڭعىسحان داۋىرىنەن باستايتىن قۇلانوتپەس جەرىنىن تاريحىن، ول تۋرالى دەرەكتەر ۇرپاقتىڭ جەر تاريحىن بىلۋگە قۇمارىن ارتتىراتىنى انىق. ۇلى دالانىڭ تاريحي سىرعا تولى كەرەمەت ولكەلەرى جەتەرلىك. قۇلانوتپەس سولاردىڭ ءبىر پاراسى عانا.
التىنبەك بەكنۇر
