Qūlanötpes jerı ǧasyrlar qoinauynan ata-babanyŋ estelıgı bolyp bızge jettı. Jerdıŋ Qūlanötpes ataluy sonau HIII-ǧasyrdan negız alǧan Nūrly Nūra öŋırı ejelden tarihi meken. Qazaq dalasyn mekendegen tektı türıktıŋ şūraily, suly ölkesı Nūra saryarqanyŋ kındıgınde ornalasqan. Köşpendı babalarymyz zamandarynda Nūra öŋırın negızınen kökteu men jailau retınde paidalanǧan. Erteden özenderı köp ölkede qaz-qatar kiız üiler tıgılıp, köl jaǧalai qoŋsy qonyp, aldyŋǧy kelıp ornyqqany, keiıngısıne erulıgın äzırlep otyratyn dästürge negızdelgen tärtıp ornatqan. Ūly dala da köşpendıler mädenietın qalyptastyrǧan. Babalarymyzdyŋ tabany tiıp, ızı qalǧan Nūradan Qūlanötpes özenı aǧyp ötedı. Qaraǧandy oblysy Nūra audanynda Qūlanötpes auyldyq okrugı de bar.
Tarihi jer-su atauynyŋ toponimikalyq anyqtamasyn aluda halyq aŋyzdaryna da arqa süieitınımız anyq. Qūlanötpes jerı ǧasyrlar qoinauynan ata-babanyŋ estelıgı bolyp bızge jettı. Jerdıŋ Qūlanötpes ataluy sonau HIII-ǧasyrdan negız alǧan
"Aŋyzǧa süiensek, Ertede, Şyŋǧyshannyŋ ülken ūly – Joşy Deştı Qypşaqty tügel jaulap alyp, bilıgın jürgızıp tūrǧan kezınde bır künı nökerlerımen seruen qūryp, aŋ aulauǧa şyǧady. Kele jatyp, aldarynan top qūlanǧa kezdesedı de quyp kep beredı. Quǧynnyŋ qyzyǧyna tüsken Joşy, qasyndaǧy nökerlerınıŋ ılese almai alysta qalyp qoiǧanyn baiqamaidy. Han balasy şauyp kele jatyp, sadaǧyn būra tartyp qalyp, top qūlannyŋ kösemın aiaynan jaralaidy. Aşynǧan aqsaq qūlan ainalyp kelıp Joşynyŋ özıne şauyp şainap, taptap öltıredı. Soŋynan quyp jetken nökerlerı ölıp jatqan han balasyn körıp qatty sasady, Şyŋǧyshanǧa kalai habarlaudy bılmeidı. Qaityp oralǧan nökerlerdıŋ eşqaisysy hanǧa qaraly habardy jetkızuge batyly barmaidy. Bır jamandyqty sezgen Şyŋǧyshan «Kımde-kım jamandyq habar jetkızse, basy şabylady» dep qaharlanady. Sonda el ışınen qart küişı Şyŋǧyshanǧa kelıp qaraly habardy dombyramen «Aqsaq qūlan» küiın tartyp estırtken eken."
Basqa derekterde Joşy ölımın Şyŋǧyshanǧa Naimannan şyqqan Ketbūǧy jyrşy jetkızedı. Sonda han qart tartqan küiden bärın tüsınedı de, küişınıŋ basyn aluǧa ämır etedı. Sonda qart: «Taqsyr, men saǧan eşteŋe aitqam joq, söilegen myna menıŋ dombyram»–deidı. Şyŋǧyshan dombyranyŋ kömeiıne 38 qorǧasyn qūiyp, ünın öşıruge ämır etıptı jäne sarbazdaryna sol jerden ūzynnan-ūzaq tereŋ or qazdyryp, qazaqtyŋ sary dalasyndaǧy qūlan bıtkendı qazylǧan orǧa aidap qūlatuǧa jarlyq berıptı. Sol kazylǧan or keiın özenge ainalyp, «Qūlanötpes» atalyp ketken eken.
Ūly dala Saryarqanyŋ törınen aǧyp ötetın Qūlanötpes özenı Joşynyŋ ölımıne sebepker bolǧan jer boluy da yqtimal. Ölke de jazyqtan qazylǧan oipandar köp. Jergılıktı halyq orlardy «Topyraq suyrǧan» dep ataidy. Joşy denesın qūlan taptaǧannan keiın baryp «Topyraq suyrǧan» dep atalsa kerek. Osyǧan qosa, qūlanǧa qatysty äŋgımelerge özek bolatyn jer attary da jeterlık. Mäselen, Tarbaǧataidan Ile özenıne deiın qazylǧan qūlanötpes ordyŋ soraby bar. Ony kezınde Şoqan Uälihanov ta jerıne jetkıze jazǧan. Sondai-aq arqa men şudyŋ arasyn jalǧaityn qūlanǧa qatysty jerler jeterlık.
Şu boiyndaǧy «Bes qūlan», «Qaban qūla», «Bökensan nūrasy» degen jer attary sol kezeŋderden syr şertedı. Basyn sonau Ūlytaudan alyp jatqan, soltüstıkke qarai ūmsyna sozylǧan «Qūlan ötpes», «Terısaqqan» özenderın körgende aŋyzdyŋ şyndyqqa ainalǧanyna közımız jetkendei bolady. Dese de Nūrly Nūradaǧy Qūlanötpes jerınıŋ tarihi şyŋdyqqa jaqyndyǧy köptegen zertteu eŋbekterde aitylady. Jergılıktı halyqta jer-su atauyn Şyŋǧyshan däuırınen bastap, Joşy han tragediiasymen bailanystyrady.
Bügınde Nūra audanynda Qūlanötpes auyldyq okrugı men Qūlanötpes auyly bar. Audan ortalyǧy Kievka kentınıŋ oŋtüstık-batysynan – 228 km, Qaraǧandy qalasynyŋ batysynan 525 km jerde ornalasqan. Auyl ırgesı 1981 jyly qalanǧan.
Nūrly Nūranyŋ dalasynda on üşınşı ǧasyrdan qalǧan Qūlanötpes tarihy – el, halyq tarihymen ūştasyp jatyr. Bügıngı ūrpaǧymyzǧa ötkenımızden habar berıp tūrǧan Qūlanötpes dalasy talai ǧasyrdyŋ kuäsı. Sondyqtan köne atauyn Şyŋǧyshan däuırınen bastaityn Qūlanötpes jerının tarihyn, ol turaly derekter ūrpaqtyŋ jer tarihyn bıluge qūmaryn arttyratyny anyq. Ūly dalanyŋ tarihi syrǧa toly keremet ölkelerı jeterlık. Qūlanötpes solardyŋ bır parasy ǧana.
Tarihi jer-su atauynyŋ toponimikalyq anyqtamasyn aluda halyq aŋyzdaryna da arqa süieitınımız anyq. Qūlanötpes jerı ǧasyrlar qoinauynan ata-babanyŋ estelıgı bolyp bızge jettı. Jerdıŋ Qūlanötpes ataluy sonau HIII-ǧasyrdan negız alǧan
"Aŋyzǧa süiensek, Ertede, Şyŋǧyshannyŋ ülken ūly – Joşy Deştı Qypşaqty tügel jaulap alyp, bilıgın jürgızıp tūrǧan kezınde bır künı nökerlerımen seruen qūryp, aŋ aulauǧa şyǧady. Kele jatyp, aldarynan top qūlanǧa kezdesedı de quyp kep beredı. Quǧynnyŋ qyzyǧyna tüsken Joşy, qasyndaǧy nökerlerınıŋ ılese almai alysta qalyp qoiǧanyn baiqamaidy. Han balasy şauyp kele jatyp, sadaǧyn būra tartyp qalyp, top qūlannyŋ kösemın aiaynan jaralaidy. Aşynǧan aqsaq qūlan ainalyp kelıp Joşynyŋ özıne şauyp şainap, taptap öltıredı. Soŋynan quyp jetken nökerlerı ölıp jatqan han balasyn körıp qatty sasady, Şyŋǧyshanǧa kalai habarlaudy bılmeidı. Qaityp oralǧan nökerlerdıŋ eşqaisysy hanǧa qaraly habardy jetkızuge batyly barmaidy. Bır jamandyqty sezgen Şyŋǧyshan «Kımde-kım jamandyq habar jetkızse, basy şabylady» dep qaharlanady. Sonda el ışınen qart küişı Şyŋǧyshanǧa kelıp qaraly habardy dombyramen «Aqsaq qūlan» küiın tartyp estırtken eken."
Basqa derekterde Joşy ölımın Şyŋǧyshanǧa Naimannan şyqqan Ketbūǧy jyrşy jetkızedı. Sonda han qart tartqan küiden bärın tüsınedı de, küişınıŋ basyn aluǧa ämır etedı. Sonda qart: «Taqsyr, men saǧan eşteŋe aitqam joq, söilegen myna menıŋ dombyram»–deidı. Şyŋǧyshan dombyranyŋ kömeiıne 38 qorǧasyn qūiyp, ünın öşıruge ämır etıptı jäne sarbazdaryna sol jerden ūzynnan-ūzaq tereŋ or qazdyryp, qazaqtyŋ sary dalasyndaǧy qūlan bıtkendı qazylǧan orǧa aidap qūlatuǧa jarlyq berıptı. Sol kazylǧan or keiın özenge ainalyp, «Qūlanötpes» atalyp ketken eken.
Ūly dala Saryarqanyŋ törınen aǧyp ötetın Qūlanötpes özenı Joşynyŋ ölımıne sebepker bolǧan jer boluy da yqtimal. Ölke de jazyqtan qazylǧan oipandar köp. Jergılıktı halyq orlardy «Topyraq suyrǧan» dep ataidy. Joşy denesın qūlan taptaǧannan keiın baryp «Topyraq suyrǧan» dep atalsa kerek. Osyǧan qosa, qūlanǧa qatysty äŋgımelerge özek bolatyn jer attary da jeterlık. Mäselen, Tarbaǧataidan Ile özenıne deiın qazylǧan qūlanötpes ordyŋ soraby bar. Ony kezınde Şoqan Uälihanov ta jerıne jetkıze jazǧan. Sondai-aq arqa men şudyŋ arasyn jalǧaityn qūlanǧa qatysty jerler jeterlık.
Şu boiyndaǧy «Bes qūlan», «Qaban qūla», «Bökensan nūrasy» degen jer attary sol kezeŋderden syr şertedı. Basyn sonau Ūlytaudan alyp jatqan, soltüstıkke qarai ūmsyna sozylǧan «Qūlan ötpes», «Terısaqqan» özenderın körgende aŋyzdyŋ şyndyqqa ainalǧanyna közımız jetkendei bolady. Dese de Nūrly Nūradaǧy Qūlanötpes jerınıŋ tarihi şyŋdyqqa jaqyndyǧy köptegen zertteu eŋbekterde aitylady. Jergılıktı halyqta jer-su atauyn Şyŋǧyshan däuırınen bastap, Joşy han tragediiasymen bailanystyrady.
Bügınde Nūra audanynda Qūlanötpes auyldyq okrugı men Qūlanötpes auyly bar. Audan ortalyǧy Kievka kentınıŋ oŋtüstık-batysynan – 228 km, Qaraǧandy qalasynyŋ batysynan 525 km jerde ornalasqan. Auyl ırgesı 1981 jyly qalanǧan.
Nūrly Nūranyŋ dalasynda on üşınşı ǧasyrdan qalǧan Qūlanötpes tarihy – el, halyq tarihymen ūştasyp jatyr. Bügıngı ūrpaǧymyzǧa ötkenımızden habar berıp tūrǧan Qūlanötpes dalasy talai ǧasyrdyŋ kuäsı. Sondyqtan köne atauyn Şyŋǧyshan däuırınen bastaityn Qūlanötpes jerının tarihyn, ol turaly derekter ūrpaqtyŋ jer tarihyn bıluge qūmaryn arttyratyny anyq. Ūly dalanyŋ tarihi syrǧa toly keremet ölkelerı jeterlık. Qūlanötpes solardyŋ bır parasy ǧana.
Altynbek BEKNŪR e-history.kz
