ەلحان شىحاليەۆ قايتادان جۇرەگىندە ۇرەيمەن وياندى. 1994 جىلدان بەرى ەلحان شىحاليەۆ عانا ەمەس، ونىمەن بىرگە ءبىر باتالوندا وتان، قاراباح ءۇشىن شايقاسقان جانە امان قالعان بارلىق دوستارى دا وسى ءبىر اياندى كورە بەرەتىن. ەربول ءاردايىم ولاردىڭ تۇستەرىنە كىرىپ ءجۇردى. ولاردىڭ تۇستەرىندە 20 جاستاعى ەربول ولاردان ءوز اتا-اناسىن مەن باۋىرلارىن تۋرالى ۇنەمى سۇراپ جۇرەتىن. نەگە ولار كەلمەي ءجۇر؟ ولار قاشان كەلەدى؟...... دەپ ايتاتىن. سوسىن قايتا قاراسا، ەربول قايتا رەنىشپەن بەت بۇرىپ، بۇلتتارعا قوسىلىپ، جوق بوپ كەتەدى.....
776-شى بارلاۋ باتالونىنىڭ جاۋىنگەرلەرى 1994 جىلعى وتان سوعىسىنان امان-ساۋ قالسا دا، ولارمەن بىرگە ءبىر وكوپتا سوعىسىپ، قازا تاپقان دوستارىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس. سول ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەرىن بارلىعىن شەيىتتەر اللەياسىندا جەرلەنگەن. قازىر زيرات باسىنا ءجيى-ءجيى باراتىن ادامدار دا كوپ، ولاردىڭ ىشىندە جەرلەنگەن 20 جاستاعى بارىنبەتوۆ ەربول تۋرەحانوۆيچ تا بار.
ەربول 1974 جىلى 1شىلدەدە قازاقستاننىڭ جامبىل وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ارمياندار ازەربايجان جەرىن باسىپ الا باستاعاندا، ەربول بارىنبەتوۆ جاڭا عانا مەكتەپتى وتە جاقسى باعاعا بىتىرگەن ەدى. ءوز بىلىمىمەن، ءتالىم-تاربيەسىمەن مەكتەپتىڭ ەڭ ۇزدىك وقۋشىلارىنىڭ ءبىرى ەدى. سونداي-اق، تاريح پەن ادەبيەت پاندەرى بويىنشا پاندىك وليمپيادالاردا جانە كۇرەس جارىستاردا جەنىمپاز اتانعان. الايدا، 1992 جىلى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە قۇجات تاپسىرسا دا، كوزدەگەن ۇپايىن جيناي الماعان.
1992-ءشى جىلدىڭ كۇزىندە جاڭادان ەگەمەندىك العان قازاقستانعا اسكەري بورىشىن وتەۋگە شاقىرىلدى. التى ايدىڭ ىشىندە قاپشاعاي اسكەري دەسانتتىق بازاسىندا اسكەري بورىشىن وتەگەن. الايدا ءبىر كۇنى اسكەري ءبولىمىنىڭ قولباشىلىعى ەربول بارىنبەتوۆ تۋرەحانوۆيچتىڭ اسكەري بولىمىنەن ءوز ەركىمەن كەتكەنىڭ تۋرالى حابارلادى. سول كۇننەن باستاپ، ەربولدى ىزدەي باستاعان اكەسى تۋرەحان ءوز ۇلىن قايدا ەكەنىن بىلە الماي قالدى. ول قازىردىڭ وزىندە قازاقستاندا ءىز-ءتۇزسىز جوعالعاندار رەتىندە تىركەلگەن.
كوپ ۇزاماي، 1993-ءشى جىلدىڭ 7-ءشى مامىر ايىندا ۇيىنە تەلەفون سوعىپ، ءىڭىسى نۇربولمەن سويلەسيپ، ايتادى: «اناما ايت، ۋايىمداماسىن. مەن ازەربايجاننىڭ حانلار رايوننىندامىن. مەن اياعىمنان جارالاندىم. ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن اۋرۋحانادان شىعامىن. ءبارى جاقسى. جاقىندا كەزدەسەمىز».
ول سول جىلدىڭ ماۋىسىم ايىندا سول باياعى ىڭىسىنە تەلەفون سوعىپ، ونى مەكتەپ بىتىرۋىمەن قۇتتىقتاپ: «مەنى ۋايىمداماڭىزدار» دەپ قايتا ايتادى.
سول كۇننەن كەيىن، وتباسى ءوز ۇلىنان ەشقانداي حابار العان ەمەس.
سوندا، ەربول بارىنبەتوۆ ازەربايجانعا قالايشا كەلىپ ءتۇستى؟ بۇل ساۋالدارعا كەشە II-ءشى شاھيدتتەر اللەياسىنداعى ەربول بارىنبەتوۆ بەيىتىنىڭ باسىنا جينالعان دوستارى جاۋاپ بەردى.
ازەربايجان جەرىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جانىن قيىپ، قانىن توككەن ەربول بارىنبەتوۆتىڭ زيرات باسىنا جينالعان سوعىس دوستارى 776-شى ارنايى باتالون كومانديرىنىڭ ورىنباسارى سالەح اليەۆ، شتاب باستىعى ياشار ءناسيبوۆ، تارتار رايونىنىڭ بۇرىنعى اسكەري پروكورور قىزمەت اتقارعان يۋسۋف اعاەۆ، مايور ەسكەندىر اعاەۆ، ءمۇرۆات اليەۆ، كاپيتان ءروۆشان باباەۆ، كاپيتان ەلحان شىحاليەۆ، مەحمان اليەۆ، تەيمۋر يسمايلوۆ، ەلچين ماممەدوۆ، فارزالي پاساراك جانە ءراشيد اليەۆ ول تۋرالى سيپاتتاپ بايانداپ بەردى.
سالەح اليەۆ:
- ەربول 1994 جىلى 13-ءشى اقپان ايىندا ءبىزدىڭ باتالونعا قابىلداندى. ونىڭ ازەربايجان قارۋلى كۇشتەرى قاتارىنا ءوز ەركىمەن الىنعانىن بىلدىك. ۇزىن بويلى، تولىق دەنەلى، 19 جاستاعى قازاق بالاسى العاشقى كۇننەن-اق اسكەريلەردىڭ نازارىن اۋداردى. بەرىلگەن تاپسىرمالاردى وتە جىلدام ءارى شاپشاڭ ورىندادى. مەملەكەتتىك ماڭىزدى وپەراتسيالارىندا جانە جاۋلارگا قارسى اپارعان بارلاۋىندا ءوزىنىڭ كاسىبي شەبەرلىگىن كورسەتتى. ناعىز تۇركى ۇلى ەدى، قازاقتىڭ بالاسىنداي ءبىزدىڭ ادىلەت ءۇشىن كۇرەسىمىزگە شىن جۇرەگىنمەن قوسىلىپ كۇرەستى. بىزگە تۇسكەنگە دەيىن ونى №472 بارلاۋ باتالوننىڭ كىزمەت ەتۋگە الىنعان ەدى. ول تۋرالى بەرىلگەن سيپاتتاماسىندا، 8 رەت ەڭ قيىن جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالاردى ورىنداعانى، گالباجار، گازاح، مۋروۆداع باعىتتاعى جاۋدىڭ سوڭىنان ەرگەنى، 8 رەت شابۋىلعا شىققانى جانە ءوزىنىڭ وپەراتسيالارىنىڭ ارقاسىندا جاۋدىڭ ورداسىنا ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراتۋ تۋرالى جازىلعان. بۇل باتالوندى جويعاننان كەيىن، ونى ءبىزدىڭ باتالونعا جىبەردى.باتالونعا كەلگەن كۇننەن باستاپ، ازەربايجان ۇلتتىق باتىرى، پولكوۆنيك ەلدار اعاەۆ (قازا بولعان) ونى توپتىڭ كومانديرى ەتىپ تاعايىندايدى. ول بارلاۋشىلار توبىنىڭ جەتەكشىسى ەدى. ەڭ قيىن وپەراتسيالاردا دا وعان سەنىم ارتقان. ءتارتار رايوننىڭ قورعاۋ بارىسىندا ول ەرەكشە قىزمەت اتقارعان. ونىڭ اتا-اناسىن مەن تۋعان-تۋىستارىن 28 جىل بويى ىزدەپ كەلەمىز. قازاقستاننىڭ قورعانىس ىستەر مينيسترلىگىنە، ازەربايجان ەلشىلىگىنە بىرنەشە رەت ءوتىنىش بەردىك. تۇسىنگەنىمشە، ونىڭ تۋىستارىن كەش تاپقان سەبەبىمىز، قۇجاتتارىندا قاتەمەن جازىلعان ءارىپتىڭ كەسىرىنەن ەدى. الايدا كەيىن ونىڭ قۇجاتتارىن ءبىز مەملەكەتتىك مۇراعاتىنان الۋعا رۇسات الدىق. سودان كەيىن عانا ىزدەۋ جەدەلدەدى. بۇگىن ونىڭ بولەسى ەرمەك پەن تۋعان ءىڭىسى نۇربول قازا بولعان اعالارىن II-ءشى شەيىتتەر اللەياسىندا اقىرىندا تاپتى.
مەحمان ماممەدوۆ:
- ەربول ءبىزدىڭ بارلاۋ توبىنىڭ كومانديرى ەدى. ءساۋىردىڭ 20-نان 21-نە قاراعان ءتۇنى ءبىزدىڭ سوڭعى شايقاسىمىز بولدى. توعىز ادامنان تۇراتىن بارلاۋ وتريادى جاۋ تىلىنا وتۋگە تۋرالى بىزگە تاپسىرىس بەرىلدى. ارميانداردىڭ ءتارتار رايوننىنا شابۋىل جاساۋ جوسپارىن بۇزۋعا جانە ولاردىڭ قانشالىقتى كۇشتى ەكەندىگى تۋرالى اقپاراتتاردى جيناۋعا كەلگەن ەدىك. ارمياندار ءبىزدىڭ وكوپتارىمىزدى باسىپ الادى. پوستتاردى قايتارۋ ءۇشىن الدىمەن جاۋدىڭ مينوميوت باتارەياسىن زالالسىزداندىرۋ كەرەك ەدى. 50-60 ادامنان تۇراتىن جاۋلارى بىزگە قاراي ىلگەرىلەگەنىن كوردىك. قاراڭعىلانىپ بارا جاتتى. ەربول بارىمبەتوۆتىڭ بۇيرىعى بويىنشا وق جاۋدىرىپ، ارميان اسكەرىنىڭ كوپ بولىگىن جويدىق. ءبىز تەز ارادا ارميانداردان ءوز پوستتارىمىزدى قايتارىپ الدىق. ولاردىڭ ءبىرىنشى باتالونىنىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەردىك. اينالا ارميان مايىتتەرىنە تولى ەدى. جاۋلار مايىتتەردى تاسۋىمەن باستارى قاتىپ جۇرگەندە، ءبىز ولاردىڭ ارقاسىنان ءوتىپ كەتتىك. تاعى دا تەڭ ەمەس شايقاستا ولار كوپ شىعىنعا ۇشىرادى.
قايتىپ كەلگەندە، قاراڭعى باتىپ كەتتى. ءبىز پوستىمىزعا جاقىنداپ قالدىق. ارتىمىزدان ءبىر توپ ارميان بارلاۋشىلارى كەلىپ، ءبىزدىڭ قايتىپ بارا جاتقان توبىمىزدى تۇتقىنعا الىپ جانە مينوميوتتەردەن بىزگە وق جاۋدىردى. وسىلايشا ءبىزدىڭ بارلاۋ توبىمىز ءتارتار مەن اعدار رايوندارىنىڭ ارالىعىندا تۇتقىنعا الىندى. مەن ءتورت وق جاراقاتىن الدىم... مەن ءجيى-ءجيى ەسىنەن تانىپ قالاتىنمىن... ءوز-وزىنە كەلگەندە، اۋرۋحانادا ەكەنىمدى ءتۇسىندىم. وپەراتسيادان امان قالعان 9 ادامنىڭ ىشىندە مەن عانا ەكەنىمدى كەيىن ءبىلدىم. ەربول بارىمبەتوۆ، ۆۋگار ءسافاروۆ، نايل ءماممادوۆ، فۋاد ءناسيروۆ، سەيفاددين يۋنۋسوۆ، ءرۇستام گاسىموۆ، زاۋر ناعيەۆ، حەيراددين اليەۆ بارلاۋ ميسسياسىن ءساتتى ورىنداعاننان كەيىن قازا تاپتى....
تەيمۋر يسمايلوۆ:
ءبىز ونىمەن بىرگە كىزمەت ەتتىك. ءبىز ەڭ اۋىر شايقاستارعا بارعان ەدىك. ول وتە ۇلتجاندى بالا ەدى. وتە ءبىلىمدى ەدى. تۋرا وسى جەردە تۋىلعانداي بولدى. ءبىزدىڭ ارامىزداعى ەڭ كىشكەنتايى بولسا دا، الايدا جاۋىنگەرلىك ونەرى وتە جوعارى دەڭگەيدە بولدى. ول تاريحتى وتە جاقسى بىلگەن. ازەرباجانعا سوعىسۋعا نە سەبەبىمەن كەلدىن دەگەن سۇراعىمىزعا ول: «مەن اتا-بابالارىمىز ءۇشىن كەگىن الىپ جاتىرمىن. 1939 جىلدان كەيىن قازاقستاندى باسقارعان ميرزويان ەڭ ءبىلىمدى قازاق ۇلدارىنىنىڭ ءومىرىن كەستى. ءبىزدىڭ ۇرپاقتارىمىزدى، شەجىلەرىمىزدى تۇك قالدىرماي كوزىن قۇرتتى. مەن ءوز اتا-بابالارىم ءۇشىن ءاربىر ارمياندى ولتىرگەن سايىن كەگىن قايتارىپ جاتىرمىن».
ەلحان ءحاسانوۆ:
- جىلدار ءوتتى. الايدا، 776-شى باتالونىنىڭ بارلاۋ توبىنىڭ جاۋىنگەرلەرى وسى كۇنگە دەيىن ەربولدى ۇمىتقان ەمەس. ءبىز شەيىتتەر اللەياسىنا كەلگەن سايىن ونىڭ بەيىتىنىڭ الدىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ جۇرەمىز. ەربول ازەربايجان بارلاۋشىلارى مەن ارنايى جاساقتارىنىڭ اراسىندا اتى اڭىزعا اينالعان جاۋىنگەر ەدى. 1994 جىلى كوز الدىمىزدا بولعان شايقاستاردا جاۋدى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتىپ، ۇرىس تاعدىرىن شەشكەن باتىردىڭ ءبىرى ەدى. بارلاۋشىلار اراسىنداعى شايقاس تاريحىندا ونىڭ اتى قايتالانباس ءىز قالدىردى. ءبىز ونىڭ تۋعان-تۋىسترىن 28 جىل بويى ىزدەپ كەلەمىز. اتا-اناسى ونىڭ تاعدىرىنا نە بولعانىن جايىن بەيحابار ەكەنىن بىلدىك. ونىڭ ءىڭىسى قازاقستاننان الىپ كەلگەن تۋعان جەرىنىڭ توپىراعى ونىڭ رۋحىن جادىراتاتىنىنا سەنىمدىمىز.
ەلحان شىحاليەۆ، 776-شى بارلاۋ باتالونىنىڭ بولىمشە كومانديرى:
- ەربول ءوز جاسىنا ساي ەمەس، ۇلكەن باتىر ەدى. ونىڭ ەرلىگى تۋرالى ءاردايىم جازۋعا، ايتۋعا، الەمگە تانىتۋعا – ءبىزدىڭ پارىزىمىز. سول شايقاستاردان امان قالعان ارقايسىسىمىز ەربولدىڭ اتا-اناسىن تابۋ ءۇشىن ايانباي تەر توكتىك. ويتكەنى وعان بەرگەن ۋادەمىز دە، ونىڭ الدىندا بورىشىمىز دا بار ەدى. وسىنداي ەرجۇرەك باتىرىمىزداي جانداردىڭ سانى وتە از. مەن ونىمەن بىرگە تالاي رەت بارلاۋعا اتتاندىم. ءبىر رەت ەكەۋمىز 10 كۇن قورشاۋدا قالعان كۇندەرىمىز دە بولدى. اش كۇندەرىمىزدە ءبىر-بىرىمىزگە دەمەۋ بولدىق. ونىڭ ورمان ىشىندە تىرشىلىك ەتۋ داعدىلارىنىڭ ارقاسىندا، ءبىز امان-ەسەن قورشاۋدان شىعىپ، امان قالدىق.
1994 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بارلاۋشىلارمىزدىڭ تاعى ءبىر توبىمىز تۇتقىنعا الىندى. سول توپتى قۇتقارعان كەزدە، ول اياعىنان جارالانعان ەدى. ءبىز ونى سوعىس ءجۇرىپ جاتقان جەردەن ەۆاكۋاتسياعا الىپ، اۋرۋحاناعا جىبەردىك. الايدا ءوز-وزىنە كەلگەن بويدا مايدان دالاسىنا، ءبىزدىڭ ارنايى باتالونعا قايتادان ورالدى. تەك قانا قازىر عانا ءبىزدىڭ جۇرەگىمىز بەن ار-ۇجدانىمىز تىنىشتالدى. ويتكەنى ونىڭ تۋىستارى كەلىپ، قازاق حالقىنىڭ باتىر تۇركى ۇلىننىڭ جەرىن مەن بەيىتىن تاپتى.
ءىڭىسى نۇربول ەربول بارىمبەتوۆتىڭ بەيىتىن كۇشاقتاپ السا دا، الايدا ونىڭ باتىر اعاسى وسىندا جاتقانىنا باسىندا سەنبەگەن ەدى. زيرات باسىنا جاقىنداپ كەلە جاتقان 20-دان استام ونىڭ سوعىس جولداستارىن كورگەندە، ءىڭىسى سەلكىلدەپ جىلاي باستادى. ارقايسىسىن قۇشاقتاپ، ءوز باسىن ولاردىڭ يىقتارىنا سالىپ، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. سوندا، 28 جىل بۇرىن اعاسىنان قالعان ءيىسىن ولاردان ىزدەگەندەي بولدى. جىلدار بويى ساعىنىشى مەن ازابىن كوز جاسىمەن باسقىسى كەلدى.
ودان كەيىن ءشاھيتتىڭ بەيىتى باسىندا قۇران وقىتىلدى. نۇربول جامبىل وبلىسىنىڭ تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانىنداعى قوراعات اۋىلىندا جەرلەنگەن اتا-اناسىنىڭ زيراتىنان اكەلگەن توپىراعىن اعاسىنىڭ بەيىتىنە سەپتى.ول تاس قابىرعاسىندا ءىلۋلى تۇرعان اعاسىنىڭ سۋرەتىن كولىمەن سيپالادى.... قاراپ تۇردى.... مۇمكىن اعاسىنا، ەربول انامىز ساتكۇل سەنى ارقاشان ساعىنىپ جۇرگەن، اناسىنىڭ 2012 جىلى وسى دۇنيەدەن وتكەنىن تۋرالى ايتىپ جاتقان شىعار.... اكەمىز تورەحان دا دۇنيەدەن كوزىن جۇمعاندا، ونىڭ جالعىز ارمانى سەنى كورۋ ەدى.... ونىڭ سوڭعى وسيەتى: «قايدا بولسا دا ەربول ۇلىمنىڭ ءولىم-ءجىتىمىنىڭ حابارىن بىلىڭدەر، ءومىردىڭ سوڭىنا بۇنى ۇزاتپاندار...».
ەربول ءىڭىسىنىڭ تۇسىنە كىرگەندە، ءوز بەتىن كورسەتپەي ءجۇردى. الايدا تۇسىندە ىڭىسىنە: «مەن جايلى جەردەمىن». تەك قانا كەلىندەرشى، مەن سەندەردى كۇتىپ ءجۇرمىن. نەگە كەلمەي جۇرسىندەر؟... مەنىڭ جاتقان جەرىم وتە ادەمى...».
سودان كەيىن نۇربول اعاسىنىڭ بەيىتىنەن توپىراق الىپ، دورباسىنا سالدى. وسى توپىراقتى قوراعات اۋىلىنىڭ زيراتىندا جاتقان اكە-شەشەسىنىڭ بەيىتىنە سەبەتىن بولادى. قازاق حالقىنىڭ قاھارمان پەرزەنتى ەربول بارىمبەتوۆتىڭ سوعىس جولداستارى ازەربايجان پرەزيدەنتىنە، ءارى جوعارعى باس كومانديرى يلحام اليەۆكە ازەربايجان جەرىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جاۋمەن قامىقپاي شايقاسقان، مەملەكەت ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى بار سانسىز ءساتتى وپەراتسيالارعا قاتىسقان، ازەربايجان اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن ءومىرىن مەن قانىن قيعان 20 جاستاعى باتىر قازاق ۇلىنىڭ شەيىت دەگەن ەسىمىن ماڭگىلىككە قالدىرۋ جانە قۇرمەتتى اتاعىن وعان بەرۋدى سۇراۋ تۋرالى ءوتىنىشىن جولدادى. بۇل ۇندەۋ كابىل الىنسا جانە جاقىن ارادا جۇزىگە اسىرىلسا دەپ ءبارىمىز دە سوعان ۇلكەن سەنىم ارتامىز.
ايدا ەيۆازلى،
اۋدارمانى ازەربايجان تىلىنەن قازاق تىلىنە ورىنداعان:
باكۋ سلاۆيان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتى، ءارى جاس عالىم،
تۋكۋمباەۆا التىن داۋلەتكانوۆنا.
