قۇرمانعازى ساعىربايۇلى (1806-1879) – كۇيشى. قازىرگى ورال وبلىسى جاڭاقالا اۋدانىنىڭ جيدەلى جەرىندە تۋعان. جاسىنان əن-كۇيگە əۋەستىگىمەن كوزگە تۇسەدى
العاشقى ۇستازى ەل اراسىنا «حان بازار كۇيشىسى» اتانعان بولدى. ۇزاقتان بايجۇما، سوقىر ەسجان، شەركەش كۇيلەرىن ۇيرەنىپ، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن شىڭدادى.
ەڭبەكشى بۇقارانىڭ باي فەودالدار مەن اۋىل ۇلىقتارىنا قارسى كۇرەسى قۇرمانعازى شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالدى. قۇرمانعازى قازاق اۋىلىنداعى تاپتىق قايشىلىقتاردىڭ جىگىن ەرتە اجىراتىپ، حالقىنىڭ ارمان-تىلەگى مەن مۇڭ-شەرىن ءوز كۇيلەرىندە قوزعاپ وتىردى.
بۇل قىلىعى ءۇشىن ول «اق پاتشانىڭ» قىرداعى يتارشىلارىنان ءومىر بويى قۋعىن كوردى. كۇيشىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، جازىقسىز جالا جاۋىپ كىنəلاپ قۋدالاۋىنا ۇشىرادى. الايدا قۇرمانعازى ەش ءبىر سəت جاۋىنا باس ءيىپ مويىعان ەمەس. قايتا اينالادا بولىپ جاتقان ءومىردىڭ ەڭ وزەكتى ۋاقيعالارى مەن كوكەيتەستى قۇبىلىستارىن ءوز كۇيلەرىندە شىنايى بەينەلەپ وتىردى. قۇرمانعازىنىڭ العاشقى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى – «كىشكەنتاي». بۇل كۇي كوتەرىلىس باسشىسى يساتايعا ارنالعان. ونىڭ شىعارعان «اقباي»، «اقساق كيىك»، «كوبىك شاشقان»، «تۇرمەدەن قاشقان»، «اداي» دەگەن كۇيلەرىندە نۇرلى بولاشاق، حالىق ءۇمىتى، ۇستەم تاپقا دەگەن ىزا-كەك شەبەر سۋرەتتەلەدى. كۇيشى «سارىارقا» كۇيى ارقىلى تۋعان جەردى، كەڭ بايتاق دالانى كوز الدىنا كەلتىرەدى. قۇرمانعازى كۇيلەرى تىڭداۋشىسىن باي سازىمەن، كەربەز ناقىشىمەن، جىگەرلى قۋاتىمەن بورانداتىپ، ۇشقىر ەكپىنىمەن باۋراپ əكەتەدى.
كۇيلەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ تاقىرىبى بار، قۇرىلىمى جاعىنان ءبىر جۇيەگە تۇسكەن اۋقىمدى تۋىندىلار. كۇيشى دومبىرانىڭ ورىنداۋ əدىستەرىن، اسپاپتىڭ دىبىستىق جəنە تەحنيكالىق باي مۇمكىندىكتەرىن مەيلىنشە تولىق قولدانا بىلگەن. قۇرمانعازى كۇيلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە – كۇيدىڭ شارىقتاۋ شەگىنىڭ، ياعني كىشى ساعا مەن ۇلكەن ساعانىڭ جازىلا ءتۇسۋىنىڭ ارقاسىندا دومبىرا دياپازونى تولىق يگەرىلىپ، كۇيدىڭ وزىندىك ولشەمى مەن ىرعاعى شىعارمانىڭ ونە بويىندا اۋىتقىماي ساقتالىپ وتىرادى. «بالبىراۋىن»، «ەرتەڭ جەتەم»، «بۇقتىم-بۇقتىم»، «بالقايماق»، «بوز قاڭعىر»، «نە كريچي نە شۋمي»، «ايجان-اي»، «لاۋشكەن» ت. ب. كوپتەگەن كۇيلەرى جايلى تومەندە تولىق انىقتامالار بەرىلەدى:
«قايران شەشەم» – قۇرمانعازىنىڭ كۇيى. اقبايدىڭ شابارماندارى قۇرمانعازىنى ارباعا بايلاپ جۇرگەلى جاتقاندا شەشەسى اقبالانى كورەدى. Əلپەشتەپ وسىرگەن اناسىنا ءəلى كۇنگە دەيىن قايىرىمدى ءىس ىستەمەگەنىنە وكىنىپ، ەندى تاعى مىنە ايدالىپ بارا جاتقانىن ويلاپ، كوزىنە جاس كەپ، شەشەسىنىڭ قاسىنا كەلەدى. «مەن ۇل تاپتىم دەپ جۇرسەم، جامان، جاسىق نەمەنى تۋعان ەكەم عوي. كىمنىڭ الدىندا كوزىڭنەن جاس شىعارىپ تۇرسىڭ؟» – دەپ، جاعىنا شاپالاقپەن تارتىپ جىبەرەدى. قۇرمانعازى ءوزىنىڭ قاتەلىگىن تۇسىنەدى. ورال تۇرمەسىندە جاتقاندا وسىنىڭ ءبəرىن ويلاپ، شەشەسىنە ارناپ «قايران شەشەم» اتتى كۇيىن شىعارادى. كۇي كۇيشىنىڭ قاپاستاعى ءحالىن بايانداعانداي باياۋ باستالادى دا، بىرتە-بىرتە əسەرلەنىپ، شابىتتانا توگىلەدى.
«قاپى» – قۇرمانعازىنىڭ كۇيى. قۇرمانعازى وشتەسكەن بي ونىڭ سوڭىنا تۇسۋمەن بولادى. ءبىر جيىندا دومبىرا تارتىپ، يساتاي، ماحامبەت تولعاۋىن ايتىپ وتىرعان قۇرمانعازىعا «سەن يساتاي ماحامبەتتىڭ تولعاۋىن ايتتىڭ»، دەپ كىنə تاعىپ كۇيشىنى ۇستاتادى. مىنە، وسى وكىنىشكە بايلانىستى «قاپى» دەگەن كۇيىن شىعارعان ەكەن.
«قوش، امان بول» – قۇرمانعازىنىڭ كۇيى. قۇرمانعازى قاپىلىستا ۇستالىپ وردا تۇرمەسىنە جونەلتىلەيىن دەپ تۇرعاندا «قايتىپ كورىسكەنشە قوش امان بولىڭدار، حالقىم» دەپ، «قوش، امان بول» كۇيىن تارتىپتى.
«قىز دانايدىڭ قىرعىنى» – قۇرمانعازىنىڭ كۇيى. 1850 ج. قۇرمان-عازى جەم وزەنىنىڭ بويىنداعى تورەمۇرات، وتەن، نارىمباي اعالارىمەن بارىپ قىز دانايدى الىپ قايتادى. قىز سوڭىنان شاپقان قۋعىنشىلاردى قۇرمانعازى وتاۋعا جىبەرمەي كەلگەنىن قاعىپ ءتۇسىرىپ، قورعاپ تۇرادى. ونىڭ بۇل باتىرلىعىنا ناعاشىلارى ريزا بولىپ، سىي-قۇرمەت جاسايدى. شابىتى شالقىعان كۇيشى وسى قۋانىشقا ارناپ «قىز دانايدىڭ قىرعىنى» كۇيىن شىعارادى. قۇرمانعازى كۇي ارقىلى ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرىن، قيان-كەسكى ۇرىستى سۋرەتتەيدى. اراسىندا قىز دانايدىڭ سۇلۋلىعىن، سىڭعىرلاعان كۇلكىسىن سازدى داۋىستارمەن بەينەلەي بىلگەن. بۇل كۇيدىڭ شىعۋىنا بايلانىستى تورەمۇرات ەل جيىپ، مال سويىپ ۇلكەن توي جاسايدى.
«قىزىل قايىڭ» – قۇرمانعازى ەن دالادا جالعىز وسكەن قىزىل قايىڭنىڭ بۇتاعىن جامىلىپ وتىرىپ، قۋعىنشىلاردان امان قالىپتى دەيدى. كەيىن: «مەنىڭ ەلىم دە، جەرىم دە، اعاشىم دا پانا ەكەن. اناداي قامقور بولىپ، جاپىراعىمەن جاۋىپ پانا بولعان قىزىل قايىڭعا ارناپ ەدىم»، – دەپ وسى كۇيدى شىعارعان ەكەن.
سابەتقازى اقاتاي، مادەنيەتتانۋشى، پروفەسسور
