Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly (1806-1879) – kúıshi. Qazirgi Oral oblysy Jańaqala aýdanynyń Jıdeli jerinde týǵan. Jasynan ən-kúıge əýestigimen kózge túsedi
Alǵashqy ustazy el arasyna «Han Bazar kúıshisi» atanǵan boldy. Uzaqtan Baıjuma, Soqyr Esjan, Sherkesh kúılerin úırenip, oryndaýshylyq sheberligin shyńdady.
Eńbekshi buqaranyń baı feodaldar men aýyl ulyqtaryna qarsy kúresi Qurmanǵazy shyǵarmashylyǵynyń negizgi ózegine aınaldy. Qurmanǵazy qazaq aýylyndaǵy taptyq qaıshylyqtardyń jigin erte ajyratyp, halqynyń arman-tilegi men muń-sherin óz kúılerinde qozǵap otyrdy.
Bul qylyǵy úshin ol «aq patshanyń» qyrdaǵy ıtarshylarynan ómir boıy qýǵyn kórdi. Kúıshiniń sońyna túsip, jazyqsyz jala jaýyp kinəlap qýdalaýyna ushyrady. Alaıda Qurmanǵazy esh bir sət jaýyna bas ıip moıyǵan emes. Qaıta aınalada bolyp jatqan ómirdiń eń ózekti ýaqıǵalary men kókeıtesti qubylystaryn óz kúılerinde shynaıy beınelep otyrdy. Qurmanǵazynyń alǵashqy shyǵarmalarynyń biri – «Kishkentaı». Bul kúı kóterilis basshysy Isataıǵa arnalǵan. Onyń shyǵarǵan «Aqbaı», «Aqsaq kıik», «Kóbik shashqan», «Túrmeden qashqan», «Adaı» degen kúılerinde nurly bolashaq, halyq úmiti, ústem tapqa degen yza-kek sheber sýretteledi. Kúıshi «Saryarqa» kúıi arqyly týǵan jerdi, keń baıtaq dalany kóz aldyna keltiredi. Qurmanǵazy kúıleri tyńdaýshysyn baı sazymen, kerbez naqyshymen, jigerli qýatymen borandatyp, ushqyr ekpinimen baýrap əketedi.
Kúıleriniń kópshiliginiń taqyryby bar, qurylymy jaǵynan bir júıege túsken aýqymdy týyndylar. Kúıshi dombyranyń oryndaý ədisterin, aspaptyń dybystyq jəne tehnıkalyq baı múmkindikterin meılinshe tolyq qoldana bilgen. Qurmanǵazy kúıleriniń erekshelikterine – kúıdiń sharyqtaý sheginiń, ıaǵnı kishi saǵa men úlken saǵanyń jazyla túsýiniń arqasynda dombyra dıapazony tolyq ıgerilip, kúıdiń ózindik ólshemi men yrǵaǵy shyǵarmanyń óne boıynda aýytqymaı saqtalyp otyrady. «Balbyraýyn», «Erteń jetem», «Buqtym-buqtym», «Balqaımaq», «Boz qańǵyr», «Ne krıchı ne shýmı», «Aıjan-aı», «Laýshken» t. b. kóptegen kúıleri jaıly tómende tolyq anyqtamalar beriledi:
«Qaıran sheshem» – Qurmanǵazynyń kúıi. Aqbaıdyń shabarmandary Qurmanǵazyny arbaǵa baılap júrgeli jatqanda sheshesi Aqbalany kóredi. Əlpeshtep ósirgen anasyna əli kúnge deıin qaıyrymdy is istemegenine ókinip, endi taǵy mine aıdalyp bara jatqanyn oılap, kózine jas kep, sheshesiniń qasyna keledi. «Men ul taptym dep júrsem, jaman, jasyq nemeni týǵan ekem ǵoı. Kimniń aldynda kózińnen jas shyǵaryp tursyń?» – dep, jaǵyna shapalaqpen tartyp jiberedi. Qurmanǵazy óziniń qateligin túsinedi. Oral túrmesinde jatqanda osynyń bərin oılap, sheshesine arnap «Qaıran sheshem» atty kúıin shyǵarady. Kúı kúıshiniń qapastaǵy halin baıandaǵandaı baıaý bastalady da, birte-birte əserlenip, shabyttana tógiledi.
«Qapy» – Qurmanǵazynyń kúıi. Qurmanǵazy óshtesken bı onyń sońyna túsýmen bolady. Bir jıynda dombyra tartyp, Isataı, Mahambet tolǵaýyn aıtyp otyrǵan Qurmanǵazyǵa «Sen Isataı Mahambettiń tolǵaýyn aıttyń», dep kinə taǵyp kúıshini ustatady. Mine, osy ókinishke baılanysty «Qapy» degen kúıin shyǵarǵan eken.
«Qosh, aman bol» – Qurmanǵazynyń kúıi. Qurmanǵazy qapylysta ustalyp Orda túrmesine jóneltileıin dep turǵanda «Qaıtyp kóriskenshe qosh aman bolyńdar, halqym» dep, «Qosh, aman bol» kúıin tartypty.
«Qyz Danaıdyń qyrǵyny» – Qurmanǵazynyń kúıi. 1850 j. Qurman-ǵazy Jem ózeniniń boıyndaǵy Tóremurat, Óten, Narymbaı aǵalarymen baryp qyz Danaıdy alyp qaıtady. Qyz sońynan shapqan qýǵynshylardy Qurmanǵazy otaýǵa jibermeı kelgenin qaǵyp túsirip, qorǵap turady. Onyń bul batyrlyǵyna naǵashylary rıza bolyp, syı-qurmet jasaıdy. Shabyty shalqyǵan kúıshi osy qýanyshqa arnap «Qyz Danaıdyń qyrǵyny» kúıin shyǵarady. Qurmanǵazy kúı arqyly at tuıaǵynyń dúbirin, qııan-keski urysty sýretteıdi. Arasynda qyz Danaıdyń sulýlyǵyn, syńǵyrlaǵan kúlkisin sazdy daýystarmen beıneleı bilgen. Bul kúıdiń shyǵýyna baılanysty Tóremurat el jıyp, mal soıyp úlken toı jasaıdy.
«Qyzyl qaıyń» – Qurmanǵazy en dalada jalǵyz ósken qyzyl qaıyńnyń butaǵyn jamylyp otyryp, qýǵynshylardan aman qalypty deıdi. Keıin: «Meniń elim de, jerim de, aǵashym da pana eken. Anadaı qamqor bolyp, japyraǵymen jaýyp pana bolǵan qyzyl qaıyńǵa arnap edim», – dep osy kúıdi shyǵarǵan eken.
Sábetqazy AQATAI, mádenıettanýshy, professor
