Qūrmanǧazy Saǧyrbaiūly (1806-1879) – küişı. Qazırgı Oral oblysy Jaŋaqala audanynyŋ Jidelı jerınde tuǧan. Jasynan ən-küige əuestıgımen közge tüsedı
Alǧaşqy ūstazy el arasyna «Han Bazar küişısı» atanǧan boldy. Ūzaqtan Baijūma, Soqyr Esjan, Şerkeş küilerın üirenıp, oryndauşylyq şeberlıgın şyŋdady.
Eŋbekşı būqaranyŋ bai feodaldar men auyl ūlyqtaryna qarsy küresı Qūrmanǧazy şyǧarmaşylyǧynyŋ negızgı özegıne ainaldy. Qūrmanǧazy qazaq auylyndaǧy taptyq qaişylyqtardyŋ jıgın erte ajyratyp, halqynyŋ arman-tılegı men mūŋ-şerın öz küilerınde qozǧap otyrdy.
Būl qylyǧy üşın ol «aq patşanyŋ» qyrdaǧy itarşylarynan ömır boiy quǧyn kördı. Küişınıŋ soŋyna tüsıp, jazyqsyz jala jauyp kınəlap qudalauyna ūşyrady. Alaida Qūrmanǧazy eş bır sət jauyna bas iıp moiyǧan emes. Qaita ainalada bolyp jatqan ömırdıŋ eŋ özektı uaqiǧalary men kökeitestı qūbylystaryn öz küilerınde şynaiy beinelep otyrdy. Qūrmanǧazynyŋ alǧaşqy şyǧarmalarynyŋ bırı – «Kışkentai». Būl küi köterılıs basşysy İsataiǧa arnalǧan. Onyŋ şyǧarǧan «Aqbai», «Aqsaq kiık», «Köbık şaşqan», «Türmeden qaşqan», «Adai» degen küilerınde nūrly bolaşaq, halyq ümıtı, üstem tapqa degen yza-kek şeber suretteledı. Küişı «Saryarqa» küiı arqyly tuǧan jerdı, keŋ baitaq dalany köz aldyna keltıredı. Qūrmanǧazy küilerı tyŋdauşysyn bai sazymen, kerbez naqyşymen, jıgerlı quatymen borandatyp, ūşqyr ekpınımen baurap əketedı.
Küilerınıŋ köpşılıgınıŋ taqyryby bar, qūrylymy jaǧynan bır jüiege tüsken auqymdy tuyndylar. Küişı dombyranyŋ oryndau ədısterın, aspaptyŋ dybystyq jəne tehnikalyq bai mümkındıkterın meilınşe tolyq qoldana bılgen. Qūrmanǧazy küilerınıŋ erekşelıkterıne – küidıŋ şaryqtau şegınıŋ, iaǧni kışı saǧa men ülken saǧanyŋ jazyla tüsuınıŋ arqasynda dombyra diapazony tolyq igerılıp, küidıŋ özındık ölşemı men yrǧaǧy şyǧarmanyŋ öne boiynda auytqymai saqtalyp otyrady. «Balbyrauyn», «Erteŋ jetem», «Būqtym-būqtym», «Balqaimaq», «Boz qaŋǧyr», «Ne krichi ne şumi», «Aijan-ai», «Lauşken» t. b. köptegen küilerı jaily tömende tolyq anyqtamalar berıledı:
«Qairan şeşem» – Qūrmanǧazynyŋ küiı. Aqbaidyŋ şabarmandary Qūrmanǧazyny arbaǧa bailap jürgelı jatqanda şeşesı Aqbalany köredı. Əlpeştep ösırgen anasyna əlı künge deiın qaiyrymdy ıs ıstemegenıne ökınıp, endı taǧy mıne aidalyp bara jatqanyn oilap, közıne jas kep, şeşesınıŋ qasyna keledı. «Men ūl taptym dep jürsem, jaman, jasyq nemenı tuǧan ekem ǧoi. Kımnıŋ aldynda közıŋnen jas şyǧaryp tūrsyŋ?» – dep, jaǧyna şapalaqpen tartyp jıberedı. Qūrmanǧazy özınıŋ qatelıgın tüsınedı. Oral türmesınde jatqanda osynyŋ bərın oilap, şeşesıne arnap «Qairan şeşem» atty küiın şyǧarady. Küi küişınıŋ qapastaǧy halın baiandaǧandai baiau bastalady da, bırte-bırte əserlenıp, şabyttana tögıledı.
«Qapy» – Qūrmanǧazynyŋ küiı. Qūrmanǧazy öştesken bi onyŋ soŋyna tüsumen bolady. Bır jiynda dombyra tartyp, İsatai, Mahambet tolǧauyn aityp otyrǧan Qūrmanǧazyǧa «Sen İsatai Mahambettıŋ tolǧauyn aittyŋ», dep kınə taǧyp küişını ūstatady. Mıne, osy ökınışke bailanysty «Qapy» degen küiın şyǧarǧan eken.
«Qoş, aman bol» – Qūrmanǧazynyŋ küiı. Qūrmanǧazy qapylysta ūstalyp Orda türmesıne jöneltıleiın dep tūrǧanda «Qaityp körıskenşe qoş aman bolyŋdar, halqym» dep, «Qoş, aman bol» küiın tartypty.
«Qyz Danaidyŋ qyrǧyny» – Qūrmanǧazynyŋ küiı. 1850 j. Qūrman-ǧazy Jem özenınıŋ boiyndaǧy Töremūrat, Öten, Narymbai aǧalarymen baryp qyz Danaidy alyp qaitady. Qyz soŋynan şapqan quǧynşylardy Qūrmanǧazy otauǧa jıbermei kelgenın qaǧyp tüsırıp, qorǧap tūrady. Onyŋ būl batyrlyǧyna naǧaşylary riza bolyp, syi-qūrmet jasaidy. Şabyty şalqyǧan küişı osy quanyşqa arnap «Qyz Danaidyŋ qyrǧyny» küiın şyǧarady. Qūrmanǧazy küi arqyly at tūiaǧynyŋ dübırın, qiian-keskı ūrysty suretteidı. Arasynda qyz Danaidyŋ sūlulyǧyn, syŋǧyrlaǧan külkısın sazdy dauystarmen beinelei bılgen. Būl küidıŋ şyǧuyna bailanysty Töremūrat el jiyp, mal soiyp ülken toi jasaidy.
«Qyzyl qaiyŋ» – Qūrmanǧazy en dalada jalǧyz ösken qyzyl qaiyŋnyŋ būtaǧyn jamylyp otyryp, quǧynşylardan aman qalypty deidı. Keiın: «Menıŋ elım de, jerım de, aǧaşym da pana eken. Anadai qamqor bolyp, japyraǧymen jauyp pana bolǧan qyzyl qaiyŋǧa arnap edım», – dep osy küidı şyǧarǧan eken.
«Qapy» – Qūrmanǧazynyŋ küiı. Qūrmanǧazy öştesken bi onyŋ soŋyna tüsumen bolady. Bır jiynda dombyra tartyp, İsatai, Mahambet tolǧauyn aityp otyrǧan Qūrmanǧazyǧa «Sen İsatai Mahambettıŋ tolǧauyn aittyŋ», dep kınə taǧyp küişını ūstatady. Mıne, osy ökınışke bailanysty «Qapy» degen küiın şyǧarǧan eken.
«Qoş, aman bol» – Qūrmanǧazynyŋ küiı. Qūrmanǧazy qapylysta ūstalyp Orda türmesıne jöneltıleiın dep tūrǧanda «Qaityp körıskenşe qoş aman bolyŋdar, halqym» dep, «Qoş, aman bol» küiın tartypty.
«Qyz Danaidyŋ qyrǧyny» – Qūrmanǧazynyŋ küiı. 1850 j. Qūrman-ǧazy Jem özenınıŋ boiyndaǧy Töremūrat, Öten, Narymbai aǧalarymen baryp qyz Danaidy alyp qaitady. Qyz soŋynan şapqan quǧynşylardy Qūrmanǧazy otauǧa jıbermei kelgenın qaǧyp tüsırıp, qorǧap tūrady. Onyŋ būl batyrlyǧyna naǧaşylary riza bolyp, syi-qūrmet jasaidy. Şabyty şalqyǧan küişı osy quanyşqa arnap «Qyz Danaidyŋ qyrǧyny» küiın şyǧarady. Qūrmanǧazy küi arqyly at tūiaǧynyŋ dübırın, qiian-keskı ūrysty suretteidı. Arasynda qyz Danaidyŋ sūlulyǧyn, syŋǧyrlaǧan külkısın sazdy dauystarmen beinelei bılgen. Būl küidıŋ şyǧuyna bailanysty Töremūrat el jiyp, mal soiyp ülken toi jasaidy.
«Qyzyl qaiyŋ» – Qūrmanǧazy en dalada jalǧyz ösken qyzyl qaiyŋnyŋ būtaǧyn jamylyp otyryp, quǧynşylardan aman qalypty deidı. Keiın: «Menıŋ elım de, jerım de, aǧaşym da pana eken. Anadai qamqor bolyp, japyraǧymen jauyp pana bolǧan qyzyl qaiyŋǧa arnap edım», – dep osy küidı şyǧarǧan eken.
Säbetqazy AQATAI, mädeniettanuşy, professor e-history.kz
