Bizdiŋ halyq köşpeli ömir süru mädenietin ūstanǧandyqtan aua raiyna qatty män bergen. Jügirgen aŋnyŋ izinen, ūşqan qūstyŋ biiktigine qarap-aq köp dünieni boljaǧan. Sonyŋ işinde qoldaryndaǧy tört tülik malǧa qatysty boljamdary öte köp.
Qazaq halqy jylqy malyna erekşe köŋil bölgen. Januar basqa maldarǧa qaraǧanda sergek bolady. Sondyqtan da jylqynyŋ ärbir qylyǧy men qimylyna qarap aua raiyn aldyn ala boljai alǧan.
Jylqy toptasa şauyp, kisinesip oinaqtai bastasa keşikpei kün suytyp, yzǧar jel, boran soǧyp ne bolmasa jauyn jauady dep eseptegen. Eger, jylqylardyŋ jüni ürpiip, közderi salyŋqy bolyp, jaiyluǧa zauqy bolmasa, onda birazdan keiin kün suytyp, aua-raiynyŋ būzyluyna daiyndala beriŋiz.
Astyŋyzdaǧy atyŋyz älsin–älsin pysqyrsa, jazda jel küşeiip jauyn jauady degen söz, al qysta qar jauyp, qarly borasyn bolady dep boljanady. Jylqy yqqa jaiylsa, özderiŋiz sezip otyrǧandai yzǧyryq jel, nöser jauyn, qarly borasyndar, bolady. Aiǧyr üiirin moiynyn jerge salyp jinasa, aua raiynyŋ būzyluyna daiyndala beriŋiz.
Jylqy maly qysqy künderı nemese köktemde kez-kelgen jaqqa qarap jaiyla berse, alda jaimaşuaq künder kütıp tūr. Sauyndy bienıŋ sütı kenet azaiyp ketse jaŋbyr jauatyndyǧyn bıldırgen. Soǧym soiǧan kezde soiys jylqynyŋ bauyr qylşyǧy ūzyn bolsa, sol jylǧy qysta qar köp jauyp, qalyŋ bolady degendı bıldırgen. Jylqy maly ışın älsın-älsın tarta berse aua raiy būzylady dep eseptelıngen. Qystyŋ künı jylqy oqyranyp, ernın jybyrlatsa köp keşıkpei kün jylyp, qar suyn ışetındıgın bıldıredı desedı.
Qazaq üşın jylqydan keiıngı qolǧa ūstauǧa yŋǧaily maldardyŋ bırı qoi bolyp eseptelıngen. "Mal ösırseŋ qoi ösır, önımı onyŋ köl-kösır" degen sözdı tegın aitpaǧan. Qoiǧa qarap aua raiyn boljau belgılerıne nazar audaraiyq. Qoi mazasyzdanyp, astyndaǧy qiyn tūiaǧymen şūqylai bastasa qarly borasyn bolatyndyǧyn bıldırgen. Taŋerteŋ jeldıŋ baǧytyna qarap, mamyrajai küide küisep jatsa, aua raiynyŋ jaqsy bolatyndyǧynyŋ belgısı. Qoi köp tüşkırınıp-pysqyryna bastasa – būl jauyn-şaşynnyŋ belgısı. Keşkılık mezgılde qoi auzyna şöp tıstep kırse, onda ol jylǧy qystyŋ qatty bolmaǧynyŋ belgısı. Qystyŋ bastapqy künderı qoi qoradan şyǧyp, qora maŋaiynda öz erkımen jatar bolsa, onda ol būl jylǧy qystyŋ jaily boluynyŋ belgısı. Tıptı, ülkender būny jūttyŋ belgısıne de balaǧan. Jaiylymdaǧy qoi tūiaǧymen tösın qasi berse, aldaǧy qysta qardyŋ qalyŋ bolatyndyǧyn bıldırgen. Küzge salym qozylar enelerınen bölınıp, otardan jiı qalǧyştai bastasa qystyŋ qatty bolmaǧy, al, qozylar otar qoidyŋ aldyna şyǧyp, oŋdy-soldy oinaqtai bastasa qystyŋ jaily bolmaǧy degen boljamdar bar.
Qazaq halqy eşkı malyn jaisyz aua raiyna tözımsız mal retınde sanap, eşkılerdıŋ äreketıne qarap ta köp dünienı boljaǧan. Eşkıler ädetınen jaŋylyp, tastyŋ, üiılgen tezektıŋ biıgıne şyǧudyŋ ornyna, yǧyna tūryp alatyn bolsa, köp küttırmei jauyn-şaşynnyŋ bolatyndyǧy dep boljaǧan. Keşkı mezgılde eşkı maly qoraǧa qarai asyqsa, tünnıŋ salqyn boluynyŋ belgısı. Eşkıler qūiryǧyn şybjyŋdatyp, köleŋke ızdese – künnıŋ ystyq ärı şybyndy bolmaǧy.
Bızdıŋ babalarymyz siyrǧa qarap ta boljam jasaǧan. Taŋǧy mezgılde siyrlar jelge betın berıp, maŋǧazdana küisep jatsa sol künı jauyn-şaşynsyz, tymyq kün bolady. Kün būzylardyŋ aldynda siyr maly örısten öz erkımen erte qaitatyn bolǧan. Jaŋbyr jauyp tūrǧan kezde būqa möŋırep, ökırıp jürse köp ūzamai aspannyŋ aşylatyndyǧynyŋ belgısı. Sauyn siyrlar būzaularyna qaraǧyştap, qaita-qaita möŋırese, köp keşıkpei jaŋbyr jauady dep eseptelıngen.
Qazaq üşın tüienıŋ de maŋyzy zor bolǧan. Tüie boiyna senıp jyldan qūr qalǧanymen bızdıŋ halqymyz üşın aua raiyn boljap beru qasietterınen kende emes. Ülkender tüielerdıŋ sezgıştık qasietı aua raiynyŋ qūbyluynan ekı-üş kün erte bılınedı deitın. Tailaq, botalardan bölek ülken tüieler, atandar tairaŋdar bolsa, būl künnıŋ suytatyndyǧyn bıldıredı. «Atan tüie oinaqtasa jūt bolar» degen maqal bızge tegın kelmegendei. Egerde, tüie maly qysta ernın jybyrlata berse, köktemnıŋ erte şyǧatyndyǧynyŋ
belgısı dep bılıŋız. Tüieŋız şi nemese būta tübınde tömen qarap şögıp jatsa, būl jaz bolsa jauyn, qys bolsa boran bolatyndyǧynyŋ belgısı.
Bız keide äldebır kıtapty oqyp otyryp, bolmasa tanymdyq baǧdarlamany körıp otyryp "Ou, mūny bızdıŋ qazekem baiaǧyda bılgen ǧoi" dep kısımsi qalamyz. Adamnyŋ ruhani bolmysy rasymen de tabiǧat qūbylystaryn tanyp-bılu arqyly qalyptasady. Tüz taǧysynyŋ tabiǧatqa qoldaǧy januarlarǧa qaraǧanda jaqyn jüretındıgı belgılı. Ata-babamyz jabaiy jan-januarlardyŋ äreketın zerdelep, sol januarlardyŋ qūpiia syrlaryna män berıp, özderınşe qorytyndy tūjyrym jasaǧan eken.
Bızde "Tasbaqa dauyly" degen ūǧym bar. Qazaq tasbaqany kieli dep eseptep, tasbaqanyŋ kiesinen qatty qoryqqan. Tasbaqa – qysta ūiqyǧa ketetın jaratylys iesı. Köktemde, säuır aiynda tasbaqalar ūiqylarynan oianyp, jer betıne şyǧady. Däl osy aralyqta aua raiy özgeredı. Būl mezgılderde qatty dauyl, yzǧar jel soǧady. "Tasbaqa dauyly" degenımız osy. Mūnyŋ syry mynada eken. Ūzaq ūiqydan oianǧan tasbaqanyŋ boiynan äl ketedı. Tasbaqa sauytynyŋ üstıne üiılgen topyraq, qūmdardy osy dauyl ürlep tüsırıp, tasbaqanyŋ ūiqysynan oianuyna, öz betınşe jüre aluyna septıgın tigızedı dep tūjyrym jasaǧan.
Bızge qys bolǧandyqtan aua raiynyŋ syrmalatuy, boran soǧuy zaŋdylyq sekıldı körınedı ǧoi. Babalarymyz būl tabiǧi qūbylystardyŋ är qaisysyna asa qatty män bergen. Qazaqta "Börı syrǧaq" degen ūǧym bar. 15-17 aqpan aralyǧynda kün būzylyp, syrma jüredı. Däp osy mezgılde qasqyrlar jūptasady eken. Mınekei, osyndai qūbylysty baqylaǧan dana halyq būl mezgıldı "Börı syrǧaq" dep ataǧan.
"Qūmalaq qarǧa batty. Endı, jaz şyǧady" degen sözderdı ülkenderden talai märte estıdık. Söitsem, onyŋ mänı mynada eken. Nauryzdyŋ 14 jūldyzynda (eskışe jyl sanau boiynşa būl bırınşı nauryz bolyp eseptelınedı) qoidyŋ qūmalaǧyn künşuaqtaǧy qardyŋ betıne qoiyp qoiasyz. Eger, keşke qarai älgı qūmalaǧyŋyz qarǧa tereŋdei kırıp ketse, onda qystyŋ aiaqtaluy jaqyn. Al, qūmalaq qarǧa tüspese qys aiaǧynyŋ sozylatyndyǧynyŋ belgısı.
Gazet betterınen, köldei maqalalardan "Qūs qanat ǧūmyr" syndy maqalalardy talai oqydyq. Osy jerdegı "Qūs qanaty" degenımız ne? Ärine, būl jyl qūstarynyŋ jyly jaqtan kelu-ketuın meŋzep tūrǧany anyq. Köktem mezgılındegı "Qūs qanaty" nauryz aiynyŋ soŋǧy aptasyna säikes keledı. Bızdıŋ ölkege eŋ alǧaş keletın qūstar qaratorǧailar. Qūstardyŋ susyldaǧan qanatynyŋ äserınen kün suynyp, qar jauady dep eseptegen. Qazaqtar mūny sol jyldyŋ soŋǧy qary dep eseptegen eken.
Baiaǧyda, bala kezımızde mamyr aiynda kün ysi bastaǧanda özenge tüskımız keletın. Sol kezde ülkender Qūralai älı tuǧan joq. Kün kürkıremei özenge tüsuge bolmaidy" dep tiyp tastap otyratyn. "Qūralai salqyny" degen ūǧymǧa toqtala ketsek. Mamyrdyŋ 17-25 aralyǧynda aq bökenderdıŋ, kiıkterdıŋ jappai laqtaityn mezgılı. Osy aralyqta eptep kün salqyndap, jauyn jauady. Ūşy-qiyry joq maŋ dalada kiıkter qanşa köp bolsa da osy aralyqta barlyǧy jappai laqtap bolady eken. Al, kiık laqtaǧan kezde jaŋbyrdyŋ jauuyn ülkender "Kiık degen januar öte kırpiiaz, täkappar januar. Ol qoi-eşkı sekıldı jaŋa tuǧan laqtaryn jalap, juyndyryp almaidy. Mūny tabiǧat ananyŋ özı rettep beredı" dep tüsındıretın. Ne desek te salqyn mezgılde tuǧan tölder şiryǧyp, qatal tabiǧatqa tözımdı bolyp ösetını anyq.
"Qūralaidyŋ salqyny" jaily aitqannan keiın "Teke būrqylyna" soqpai kete almaimyz. Özderıŋız sezıp otyrǧandaryŋyzdai būl januarlardyŋ jūptasu kezıne bailanysty aitylǧan ūǧym. Būl şamamen jeltoqsan aiynyŋ soŋǧy on kündıgıne keledı.Kei aimaqtarda "Teke būrqaq" dep te ataidy eken. Osy aralyqta da kün raiy būzylyp, at qūlaǧy körınbes boran bolyp tūrady.
Mınekei, bızdıŋ halyqtyŋ jan-januarlardyŋ tırşılıgıne qarap aua raiyn boljauy osyndai bolǧan eken. Köşpendı el būdan bölek, aspan denelerıne qarap ta köp dünienı aiqyndai bılgen desedı. Al, sız osy boljamdardy ömırıŋızde qoldanyp kördıŋız be?
Aqparat Börılı Bairaqtan alyndy
Ūqsas jaŋalyqtar
"Adyrna" ūlttyq portaly
