قايىقتار مەن كەمەلەر
كوكارال ساعىمدانىپ كورىنە مە؟
قاراۋعا ەلدەگىلەر ەرىنە مە؟
كولدايدىڭ اياعىنا ۇيىق ەنىپ،
ءداۋ سازان بۇرىنعىداي سەمىرە مە؟!
(اقىن دابىل ساحيەۆتىڭ
مايداننان ەلگە جازعان حاتىنان)
بۇل اۋىلدىڭ اتى – قاراتەرەڭ. نۋلى جەرگە ەمەس، سۋلى جەرگە ءتان اتاۋ. قاراتەرەڭ – سىرداريانىڭ ارال تەڭىزىنە قۇيار جەرىنە ەڭ جاقىن ورنالاسقان اۋىل. زامانىندا ۇلى تەڭىزدىڭ ارىستان جال تولقىندارى ەلدىڭ ىرگەسىن سابالاپ جاتقان دەسەدى. ءبىز ەس بىلگەندە قاراتەرەڭدى قاپتاعان كول قورشاپ تۇراتىن. باتىسىندا جاعالاۋدان جىلىستاي باستاعان ارال كەرىلىپ جاتار ەدى. وڭتۇستىك-شىعىس جاعىن تۇتاستاي جايلاعان كارىتۇما كولى ايناداي جارقىرايتىن. سولتۇستىك-باتىسىندا – تالايدى جالماعان جارىقكول باتقان كۇننىڭ شۇعىلاسىمەن ارايلانىپ، قىزعىلت ساۋلەنى ايدىنىندا ۇيىتاتىن. سوندا قاراتەرەڭ كوپ تەڭىزدىڭ ورتاسىندا تەربەلگەن بۇگىنگى تۇرىك جۇرتىنداي تۇرلەنىپ تۇرار ەدى. كەز كەلگەن ءۇيدىڭ ماڭىندا تەڭكيگەن قايىق، التى قۇلاش اۋ، ءتورت قۇلاش تاياۋ... دوڭگەلەنىپ، دەستەلەنگەن قابادان... تاڭ سىز بەرە بالىقشى اۋىل تىرشىلىگىنە كىرىسەتىن. كۇللى قاراتەرەڭ كوك تەڭىزدەن نەسىبە تەرۋگە اتتاناتىن.
ىلگەرىدە سىرداريا اۋدانىنىڭ اقىنى، كەيىن بەلگىلى جىر جۇيرىگىنە اينالعان تەمىرشە سارىباەۆ ءبىزدىڭ اۋداننىڭ اقىنى سەرىك سەيىتماعامبەتوۆپەن اۋداندىق «تولقىن» گازەتىنىڭ بەتىندە جازباشا ايتىسقاندا، «بالىقشىلار بالدىر اۋلاپ جاتپاسىن»، – دەپ توسىن تىلەك ايتىپ ەدى. سول تەمىرشە اعام ەسكەرتكەندەي، بالىقشى ءۇشىن بالىق ەمەس، بالدىر اۋلاۋ ولىممەن تەڭ نارسە بولاتىن. ەندى قازىر قاراتەرەڭگە جەلكەسىنەن تونگەن تەڭىز دە جوق، اۋىلدى قورشاعان قاپتاعان كولدەر دە جوق. بالىقتىڭ قاي تۇستان اۋدى قاباتىنىن جەلدىڭ سوعىسىنا قاراپ بىلەتىن ءبىر كەزدەگى كانىگى بالىقشىلار دا كورىنبەيدى. سۋ بەتىندە سەڭدەي سوعىلىسىپ جۇرەتىن باياعى مول بالىقتىڭ قاراسى باتقان. بالىق تۇگىلى بالدىر دا كوزدەن عايىپ بولعان.
جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا تامان قاراتەرەڭ قاتتى قۇلازىدى. سۋ تارتىلدى. تەڭىز بالىقشى اۋىلدى تاستاي قاشتى. جاعالاۋ جىل وتكەن سايىن الىستاي بەردى. الىپ كەمەلەر قايراڭدا قالدى. قايىق بىتكەن تەرىس اۋناپ ءتۇسىپ، ۇلتانىن كۇنگە قاقتاپ، ءۇي-ءۇيدىڭ ىرگەسىندە تەڭكيىپ جاتتى. قارا قايىق قارا مايى كەتكەن سوڭ، جاتا-جاتا وتىنعا، التى قۇلاش اۋ ءشىري-ءشىري شۋداعا اينالدى. ەل-جۇرت جان-جاققا ۇدەرە كوشتى. كورشى اۋىلدارعا كوشىن بۇردى. قىزىلوردانىڭ ىرگەسىنە قونىستاندى. شىعانداپ شىمكەنت استى. الاتاۋدى بەتكە العاندار دا بار. كوبەلەكتەي كول اڭساپ، ەبەلەكتەي ەل اڭساپ، توعاننىڭ بويىن جاعالادىق. بالىقشى جۇرتى و باستان توعايعا ەمەس، توعانعا بەيىم-ءدى.
الدىمەن تەڭىزدى تاستاپ، ايدىننىڭ سانىنە اينالعان كەمەلەر كەتتى. ودان سوڭ كەمە تۇگىلى قايىقتار دا جاعالاۋعا تۇمسىق تىرەمەيتىن بولدى. قايىق دەمەكشى، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ سىرتىندا كەمە تۇرپاتتى ءزاۋلىم قارا قايىق تۇراتىن. قايىق دەۋگە كەلىڭكىرەمەيدى. الىپ كەمەلەردەن گورى كىشىرەك. ۇزىندىعى ون-ون بەس، بيىكتىگى ءۇش-ءتورت مەتردەي بوپ قالار. بالكىم، بالا بولعان سوڭ شىعار، بىزگە ەناپات ۇلكەن كورىنەتىن. ونىڭ توبەسىنە ءمىنىپ، ىشىنە كىرىپ-شىعۋ – بالا بىتكەننىڭ ارمانى. اعاش قايىقتىڭ ىشىندەگى ايقۇش-ايقۇش دۇنيەلەرگە قاراپ، ارالدىڭ ءبىر كەزدە قانداي قۋاتتى بولعانىن بىردەن-اق ۇعاتىن ەدىك. وسىنداي بيىك كەمەدە ەركىن جۇزەتىن زاماندا ومىرگە كەلمەي، تىم كەش تۋعانىمىزعا جاتىپ كەپ وكىنەتىنبىز. ارال تۋرالى دەرەكتى فيلمنەن شۋداباي دەگەن اعامىز بەن ءازيزا دەگەن جەڭگەمىزدىڭ ۇيلەنۋ تويىنىڭ كوك تەڭىزدىڭ بەتىندە، الىپ پاروحودتىڭ ۇستىندە وتكەن ءساتىن قىزىعا كورەتىنبىز.
ادامزاتتىڭ ارالعا جاساعان كوپە-كورنەۋ قاراۋلىعىنىڭ بەلگىسىندەي قارا كەمە قاراتەرەڭنىڭ تۋ سىرتىندا كوپكە دەيىن قوزعالماي جاتتى. جىلدار بويى تۇردى. ورالحاننىڭ «ارىسىن كۇتىپ ءالى وتىر» دەگەن ايگىلى وچەركىندەگى قارا كەمپىر سەكىلدى سول قارا كەمە ارالىن جوقتاپ، ازىناپ تۇرعانداي كورىنەتىن ماعان. ەلگە ءبىر اينالىپ سوققانىمدا قاسىرەتتى قارا كەمە ورنىندا جوق بولىپ شىقتى. بالكىم، كارى مۇڭلىقتىڭ ەندى كەلمەسىنە كوزى جەتكەن شىعار.
راس، كەيىنگى كەزدە قاراتەرەڭنىڭ ءون بويىنا قان جۇگىردى. ەلدىڭ تىرشىلىگى ەداۋىر جاقساردى. ارالمەن ەكى ورتاعا تاقتايداي تەگىس جول سالىندى. بۇرىن التى ساعات بويى ۇلەككە مىنگەندەي يتەڭدەتەتىن يرەلەڭ جول الدەقاشان ۇمىت بولعان. ەندى ەكى-اق ساعاتتا زىر ەتىپ جەتىپ كەلەسىڭ. سوڭعى جىلداردا قايتادان بۇل جولدىڭ بەرەكەسى كەتە باستاعان سىڭايلى... ءبارىبىر جۇرتتىڭ تۇرمىسى ىلگەرىلەدى. قاراتەرەڭنىڭ ۇلاندارى ءزاۋلىم ءۇي سالىپ، ەڭسەلى ماشينە ءمىندى. سەبەبى، كىشى ارالدىڭ ارقاسىندا بۇل اۋىلدىڭ ءوز سۋى ءوز بالىعىن وزىنە بەرە باستادى. ءبىر كەزدە اۋىل بالىقشىسىنىڭ اسقاق بەينەسى دەگەندە كوز الدىمىزعا جوعارعى كەڭەسكە قاتارىنان ەكى رەت سايلانعان دۇيسەنبى قالاباەۆ كەلە قالاتىن. دۇيسەكەڭ الماتىعا سەسسياعا كەلگەندە وزىمەن بىرگە ارالدىڭ سالا قۇلاش بەس-التى اقبالىعى مەن كوكسەركەسىن الا جەتەر ەدى. سونى سالەم بەرە بارعان ءبىز سەكىلدى اشقۇرساق ستۋدەنتتەردىڭ قولىنا ۇستاتىپ جىبەرەتىن. سودان ءبىزدىڭ بەسىنشى جاتاقحانانىڭ بەسىنشى قاباتىنىڭ بالكونىندا سۇلاپ جاتقان كوك تەڭىزدىڭ كوكسەركەسىن كۇللى جۋرفاك كەسەنەدەگى كوسەمدى كورگەندەي كەزەك-كەزەك تاماشالايتىن. ومىرىندە تەڭىز تۇگىلى باسسەينگە بالتىرىن باتىرىپ كورمەسە دە، وقىعان-توقىعانىنا سۇيەنىپ، كەز-كەلگەن تاقىرىپ قوزعالسا دا، ەشقاشان ىركىلىپ قالمايتىن كۋرستاسىم تالعات باتىرحان ءارى گيد بولىپ، ءارى يت بولىپ، كەشكە دەيىن حالىققا بالىقتىڭ جايىن ءتۇسىندىرىپ تۇرار ەدى. ارا-تۇرا: «بۇل – قاراتەرەڭنىڭ بالىعى! دەپۋتات دۇيسەنبى قالاباەۆتىڭ ءوزى اۋلاعان»، – دەپ تىقاقتاپ قويۋدى ۇمىتپايتىن.
ال قاراتەرەڭنىڭ بۇگىنگى بالىقشىسىنىڭ تيپتىك بەينەسى – مەنىڭ كلاستاسىم، جەكە كاسىپكەر اققاسەن كوككوزوۆ. اققاسەننىڭ ءوز نەسىبەسى وزىندە. ول ۇلكەن ماقسات كوزدەمەيدى. دۇيسەنبى قالاباەۆ سەكىلدى دەپۋتات بولۋعا ۇمتىلمايدى. سۋدىڭ بەرەكەسىن تەرەڭنەن ءسۇزىپ الادى. ءوز ۇلەسىن وزىنە قالدىرادى. اۋىسقانىن داريا جاعاسىندا تەلمىرىپ تۇرعان قالالىقتارعا ساتادى. ونىسىنان شىلقىپ بايىپ كەتىپ جاتقان جوق. بىراق ەشكىمگە الاقان جايمايدى. اسىم بالىعى داستارحانىنان كەتپەيدى. ايتەۋىر ۇيدەگى ءىنىسى ۇردەم ەكەۋىنە مول جەتەدى.
ءسويتىپ، بۇگىنگى كۇنى قاراتەرەڭنىڭ قارا قازانى وتتان تۇسپەي تۇر.
اسەرلەر مەن اۋەندەر
اققۇمى قوسارالدىڭ بيىك تۇر ما؟
ىسسىدا وتتاي جانىپ، كۇيىپ تۇر ما؟
وزەككە گۇرىلدەگەن موتور كەلىپ،
فلوتقا بار ادامدى جيىپ تۇر ما؟!
(اقىن دابىل ساحيەۆتىڭ
مايداننان ەلگە جازعان حاتىنان)
جالپى، ارال ايماعىندا «قارا» دەگەن سوزدەن باستالاتىن جەر اتاۋى كوپ. قاراقۇم، قاراشالاڭ، قاراشوقات، قاراباسات... سونىڭ ىشىندە قاراتەرەڭنىڭ شوقتىعى بيىك. بيىك بولاتىنداي نەسى بار ەدى بۇل اۋىلدىڭ؟!
ارينە، قاراتەرەڭدە تاۋ جوق. سوندىقتان بۇل اۋىلدىڭ جاستارى «باسىڭنان قار كەتپەس، شىڭىنا كوز جەتپەس»، – دەپ كەلەتىن ءاندى جۇرەگىنەن توگىلدىرىپ ايتا المايدى. ويتكەنى ولار تاۋ كورمەي وسەدى. تاۋ تۇگىلى توبەسى مەن جوتاسى دا، قىراتى مەن ءدوڭى دە كوپ ەمەس. كۇن ۇزاققا قۇم سۋىرىپ تۇراتىن جازىق دالا. سوندىقتان اركىم الىسقا ۇمتىلىپ، ءوز تاۋىن ىزدەيدى، ءوز شىڭىنا شىعۋعا ۇمتىلادى. ءبىز دە مۇقاعاليدى وقىپ، حان تاڭىرىنە قۇمارتتىق. ورالحاندى وقىپ، التايدى اڭسادىق. مۇزتاۋدىڭ شىڭ-قۇزدارىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتتىك. سوسىن الاتاۋ جاقتى بەتكە الدىق.
بۇل اۋىلدا جايقالعان جاسىل جەلەك جوق. الما مەن المۇرت اعاشتارى وسپەيدى ءبىزدىڭ جاقتا. الما اعاشى بولماعان سوڭ ەشكىمنىڭ باسىنا توپ ەتىپ الما دا تۇسە قالمايدى. نيۋتوننىڭ ايگىلى جاڭالىعى باسىنا الما ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ اشىلعانىن بىلگەننەن كەيىن قاراتەرەڭنىڭ قارا توپىراعىنا تاۋەكەل دەپ، كوشەت ەگىپ كورگەن بالالار بار. بىراق ءبىزدىڭ سورقۇدىقتىڭ باسى سەكىلدى سورتاڭ جەرگە الما دا، پالما دا شىعا قويمادى. ۇلى جاڭالىققا ۇمتىلدىراتىن الما جاعى تاپشى بولعان سوڭ قاراتەرەڭنەن ۇلى فيزيك شىقپادى. بىراق ونىڭ ەسەسىنە اۋىل مەكتەبىنىڭ ماتەماتيكتەرى وتە مىقتى بولدى. ەگەر بۇگىندە قاراتەرەڭ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەن بالالار ەسەپ-قيساپتان نەسىبەسىن ادال تەرىپ جەپ جۇرسە، مۇنى ەلۋباي قۇلدياروۆ، قۋاتباي جاڭايبەكوۆ، جەتكەرگەن بايزاقوۆ سىندى اۋىل مۇعالىمدەرىنىڭ ەرىنبەي-جالىقپاي وقىتقانىنىڭ ارقاسى دەپ ءبىلىڭىز.
ءوز باسىمىز جاسىل جەلەككە ونشا اۋەس بولمادىق. قوجاناسىردىڭ «قىزىل تۇمسىق تاۋىق ءجۇر، جاسىل جاپىراقتاردىڭ اراسىندا» دەپ ءتۇن ىشىندە تۇرىپ الىپ، ولەڭ جازاتىنى سەكىلدى قياليلىقتان دا ادا ەدىك. سوندىقتان جەلەك ىزدەگەنىمىز دە جوق، جەلىك ىزدەگەنىمىز دە جوق. ال ولەڭ قىسىپ بارا جاتسا... اۋىل سىرتىنا الا جازداي پىشەن وسەدى. قالىڭ قوپا... جاۋداي ماسا... بار دا، جاز... كىم كەدەرگى بولادى؟! بالكىم، سىڭسىعان ورمان-توعايى بولماعاندىكى شىعار، بەرتىنگە دەيىن قاراتەرەڭنەن بايگەلەردە اتى وزعان ايگىلى اقىن شىقپادى. كەيىنىرەك قازىنالى قاراتەرەڭنەن تۇلەپ ۇشىپ، ارايلى اقتوبەدەن تۇراق تاپقان ارىندى اقىن تالعات تىلەۋلەسوۆ ولەڭ ولكەسىندە وزگەشە ورنەك سالدى. ال بۇرىن مىقتى اقىندار بولىپتى. سۋىرىپسالما اقىن دابىل ساحيەۆتىڭ ولەڭدەرى وسى كۇنگى پوەزيانىڭ قاتال سۇزگىسىنەن دە ءمىنسىز وتەر ەدى. بىراق تاقۋالىق جولدى قالاعان ول قارا ولەڭدى كاسىپ قىلماپتى. ونىڭ ۇستىنە بالالارى بىرىنەن-سوڭ ءبىرى سۋعا كەتىپ، قايعىدان قان جۇتقان كىسى ەكەن. ۇرپاقتارى اقىندىقتى قۋمادى. ونىڭ ەسەسىنە ءبىر جيەنى الاشقا اتى ءمالىم بالۋان بولدى. سامبودان ازيا چەمپيونى جامال بوزوۆا دابىلدىڭ ماۋىتى دەگەن قىزىنان تۋعان. بۇل اۋىلدا سەرىمبەت ىزىمبەتۇلى دەگەن سۇراپىل اقىن وتكەن. ونىڭ «قالام الىپ، حات جازدىم، قالىڭدىعىم تورقاعا. تايوگىز، قاشار، تاي بەرىپ، ءتۇسىپ ءجۇرمىز ورتاعا. قىز بەرمەيدى تورتقارا، تويىنعاسىن تورتاعا. بەردى قىزىن ماتىعۇل، ول دا مەنەن قورقا ما؟!» دەگەن ايگىلى ولەڭى ءالى كۇنگە دەيىن ەلدىڭ اۋزىندا ءجۇر. قازىر دە اۋىلداعى ەكى كىسىنىڭ ءبىرى ولەڭ قۇراي الادى. ايتپاقشى، اۋىل سىرتىندا، تەڭىز قاشقان بەتكەيدە جال-جال شەگە قۇم جوتالانىپ جاتادى. بۇل قۇمعا سۋ جاڭا كيىممەن قانشا اۋناساڭ دا، ۇستىڭە مىسقالداي شاڭ جۇقپايدى. تۇرەگەلسەڭ، سۋسىلداپ تۇسە قالادى. مۇنىڭ دا سىرت ادامعا اسەرى بولەك.
الايدا تابيعاتتىڭ تىلسىمىن كورۋگە كوز كەرەك ەكەن. ونى قىلقالام شەبەرلەرى عانا انىق بايقاي الاتىن كورىنەدى. مىقتى سۋرەتشىلەر شىقتى ءبىزدىڭ قاراتەرەڭنەن. بىرىنەن-ءبىرى وتەدى. قۋانتاي رشىمبەتوۆ تالانتتى بولعانىمەن الىسقا قۇلاش سەرمەي قويمادى. ونىڭ ەسەسىنە كاسىبي سۋرەتشى جاڭابەرگەن وسىمبەتوۆ ادەمى پەيزاجدار جازدى. سونىڭ ىشىندە «قاراتەرەڭ» دەپ اتالاتىن كارتيناسىنىڭ بوياۋى ەرەكشە قانىق. جانىمەن، جۇرەگىمەن سالعاندىكى شىعار. قۇم قويناۋ، توقال تام، بەيقام ادامدار، بۇيىعى تىرشىلىك.. بىراق كەنەپتە ءومىردىڭ ناعىز ءوز بەينەسى تۇر. بوياماسى جوق الەم. ال وسى اۋىلدىڭ توپىراعىن بورپىلداتىپ باسىپ وسكەن تاعى ءبىر دارىندى سۋرەتشى ءتىپتى الىسقا شاپتى. ول – شىنىباي پىرىمباەۆ. ماسكەۋدەگى تالايدىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن ۆ.ي.سۋريكوۆ اتىنداعى كوركەمسۋرەت اكادەميالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعاردى. قازىر استاناداعى مىقتى سۋرەتشى-ديزاينەرلەردىڭ ءبىرى. ەلورداداعى ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە بولاشاق ماماندارعا ءدارىس وقيدى. ىشكى دۇنيەسى مەن سىرتقى بولمىسى ۇيلەسكەن، جەلكە شاشىن شالقۇيرىقتىڭ جال-قۇيرىعى سەكىلدى شارت تۇيگەن كادىمگى كانىگى قىلقالام شەبەرى. قاراتەرەڭنىڭ تابيعاتى اسەر ەتپەسە، وسى سۋرەتشىلەردىڭ قىلقالامىنا قانات بىتە مە؟!
قاراتەرەڭنەن كاسىبي اكتەر مەن كاسىبي اكتريسا دا شىقتى. ءبىرى كينو ونەرىندە باق سىنادى، ەكىنشىسى تەاترلاردا تالاي تۇلعالاردى سومدادى. گۇلنازيد وماروۆا مەن تولەباي ماحامبەتوۆ... ەكەۋى دە ەشكىمنەن كەم ەمەس. ونەردىڭ بيىك بەلەستەرىن بىرتىندەپ باعىندىرىپ كەلەدى. اۋىلدىڭ توپىراعى قۇنارلى بولماسا، بۇلاردىڭ دا قابىلەتى ۇشتالار ما ەدى؟!
قاراتەرەڭنىڭ توپىراعىن باسقانداردىڭ ىشىندە تاراس شەۆچەنكودان قاتتى اسەرلەنگەن ادام جوق شىعار. ول قوسارال (اۋىلدىڭ بۇرىنعى اتى) تۋرالى بىرنەشە ولەڭ جازىپ، بىرقاتار سۋرەت سالعان. ۇلى كوبزاردىڭ ۇلى اقىن عانا ەمەس، ۇلى سۋرەتشى بولعانى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ كوزىن كورگەندەردىڭ ەسىنەن شىعا قويماسا كەرەك. «تاراس كوكەم يت بايلاسا تۇرمايتىن قاراتەرەڭدە نە عىپ ءجۇر ءوزى؟»، – دەپ سۇرامايسىز با؟ باياعىدا باسىنا كۇن تۋعاندا ول تۋرا ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ىرگەسىندە ايداۋدا بولىپتى. قاراتەرەڭ وعان مايداي جاعىپتى. يت بايلاسا تۇرمايتىن ەمەس، يت باسىنا ىركىت توگىلەتىن جەر ەكەنىنە كوزى جەتىپتى. سودان ول اۋىلدىڭ شەت جاعىنا ادەيىلەپ جيدەتال وتىرعىزىپتى. ونى قاراتەرەڭدىكتەر جىلدار بويى اۋليەاعاشتان بەتەر اسپەتتەپ كەلدى. ال مەكتەبىمىز بەرتىنگە دەيىن شەۆچەنكونىڭ اتىمەن اتالدى. تاراس كوكەمنىڭ رۋحى بىزگە ءجۇدا ريزا شىعار. «جاقسىدان – شاراپات» دەگەن. ءبىزدىڭ سۋرەتشىلەرگە دە قاراتەرەڭنىڭ قۇمىن تالاي تاپتاعان تاكەڭنەن بىردەڭە جۇققان دا...
تاۋ-قۇزى، شىڭ-شىڭىراۋى، جاسىل جەلەگى جوق بولعانىمەن قاراتەرەڭنىڭ ءۆالسى بار ەدى. ءيا، كادىمگى ۆالس. اۋىلدىڭ ءۆالسى. اۋىل جاستارىنىڭ ءۆالسى. سول ۆالس تالاي ۇرپاقتى الديلەپ ءوسىردى. اۋەنى ادەمى ەدى. ءسوزىن جازعان – اقىن سەرىك سەيىتماعامبەتوۆ. ول مىقتى اقىن بولاتىن. ءومىر بويى اۋداندىق «تولقىن» گازەتىندە قىزمەت ىستەدى. ءوزى – قاراتەرەڭنىڭ كۇيەۋ بالاسى. ولەڭ الپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا شىققان دەسەدى. سەكەڭ كۇلاي اپامىزدىڭ تۋعان جەرىنە جىرىمەن شاشۋ شاشىپ، قۇرمەت كورسەتپەك بولعان ءتارىزدى. ونىڭ بۇل قۇرمەتىن ەلگەزەك قاراتەرەڭدىكتەر ءىلىپ اكەتكەن. مەكتەپ مۇعالىمى، تالانتتى مۋزىكانت ورىنباي سەيىتجانوۆ ءاپ-ادەمى ءان جازعان. ەل اراسىندا ول بۇل ءاندى تاعى ءبىر مۋزىكانت جاپپار قۇلمىرزاەۆپەن بىرلەسىپ جازىپتى دەگەن دە پىكىر ايتىلادى. ءۆالستىڭ اۆتورلارى وتە تالانتى جىگىتتەر ەدى. ءبارى دە جاستاي ومىرمەن قوش ايتىستى. ايتپەسە، شىعار شىڭدارى بيىك بولاتىن. بۇل ءان جيىرما-وتىز جىل بويى اۋىل-ايماققا ءار بەردى، جىگىت-جەلەڭ مەن قىز-قىرقىنعا ءنار بەردى، جۇرتتىڭ جادىندا جاپپاي جاتتالدى. الپىسىنشى-جەتپىسىنشى جىلداردىڭ جاستارى «قاراتەرەڭ ءۆالسىن» بەرىلە شىرقادى. ال سەكسەنىنشى-توقسانىنشى جىلداردىڭ ۇرپاقتارى بۇل ءۆالستى ەرىنە شىرقايتىن بولدى. سەبەبى زامان وزگەردى، اۋەن اۋىستى، ءان جاڭعىردى. قازىرگى جاستار بۇل ءاندى مۇلدە بىلمەيدى دەۋگە دە بولادى. بىراق وسى ءۇش-اق شۋماق ولەڭ تالايدىڭ دەلەبەسىن قوزدىرىپ، الىس ارماندارعا ۇمتىلدىرىپ، بيىككە قول سوزدىرعانىن ۇمىتۋعا بولماس. سول ءۆالستىڭ ءماتىنى مىناۋ ەدى:
ىستىق قۇشاق جان انامداي كورەمىن،
وزىڭە ارناپ جىر مارجانىن توگەمىن.
سەن دەپ قانا دۇرسىلدەيدى جۇرەگىم،
و، سۇيىكتى مەنىڭ قاراتەرەڭىم!
تولقىندارداي تىنباي العا كەلەمىن،
كوك تەڭىزدەي تەبىرەنە بەرەمىن.
شاعالا ارمان شارق ۇرادى كەۋدەمدە،
و، سۇيىكتى مەنىڭ قاراتەرەڭىم.
الىسامىن داۋىلدارمەن، جەڭەمىن،
كوڭىلدەرگە شاتتىق گۇلىن ەگەمىن.
گۇل جاينايدى، نۇر جاينايدى الابىڭ،
و، سۇيىكتى مەنىڭ قاراتەرەڭىم!
قاراتەرەڭنىڭ سورتاڭداۋ دالاسىندا «قۇرتقاشاش» دەپ اتالاتىن جالعىز-اق گۇل وسەدى. سونى اسقاقتاتىپ، «گۇل جاينايدى، نۇر جاينايدى» دەپ دارىپتەگەن قايران اقكوڭىل اقىندارىم-اي! تەگىندە، ءبىزدىڭ اۋىلعا جىر ارناعان شايىرلار جەتەرلىك. كەيىن «ارال تاعدىرى – ادام تاعدىرى» دەپ ارپالىسقان تۇستا جالپاق جۇرتقا اتى ءمالىم تالاي اقىن ەلگە كەلدى. ءبارى دە ارالدى، ونىڭ بولىنبەس بولشەگى بولىپ سانالاتىن قاراتەرەڭدى جىرلادى. بىراق ءبارىبىر سولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ولەڭ ورنەگى دە الپىسىنشى جىلداردا جاپ-جاس جىگىتتەر جان جۇرەگىمەن جازعان وسى ءۆالستىڭ رومانتيكالىق اسەرىنە جەتپەيتىن سەكىلدى كورىنەدى ماعان.
ۇشاقتار مەن ۇشقىشتار
شاعالا شالقىپ ۇشىپ، كۇلىپ ءجۇر مە؟
قىس ءوتىپ، جاز كەلگەنىن ءبىلىپ ءجۇر مە؟
جاز بولىپ، جالاڭاياق بالدار ويناپ،
جۋانى، جاڭا شىققان، تەرىپ ءجۇر مە؟!
(اقىن دابىل ساحيەۆتىڭ
مايداننان ەلگە جازعان حاتىنان)
قاراتەرەڭ – وبلىس بويىنشا ۇشقىشتار ەڭ كوپ شىققان اۋىلدىڭ ءبىرى. بۇلاي بولاتىن ءجونى دە بار. ءبىر اقىننىڭ ولەڭى بار ەدى... «كۇندىز-ءتۇنى ءبىر تىنىم جوق قۇلاققا، ءبىزدىڭ پاتەر اۋە جولدىڭ استىندا». سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ اۋىل – اۋە جولدىڭ استىنداعى اۋىل. الىس ساپارعا كەتىپ بارا جاتقان ۇشاقتار قاراتەرەڭنىڭ ۇستىمەن وتەدى. ۇشاق ءوتىپ كەتكەن سوڭ، كوك اسپاندا جال-جال بولىپ، ونىڭ اق جولاق ءىزى قالادى. بالا بىتكەن سول ۇشاق ءبىر نۇكتەگە اينالىپ، كورىنبەي كەتكەنشە كوز الماي، ۇزاق قاراپ تۇرادى. سونىڭ ءبارىن تاماشالاپ وسكەن ۇلاندار ۇشقىش بولۋعا ۇمتىلمايدى عوي دەيسىڭ بە؟
1960 جىلى سۆەردلوۆسك تۇبىندە امەريكالىق بارلاۋشى-ۇشقىش فرەنسيس گەري پاۋەرستىڭ اتىپ تۇسىرىلگەنى بارشاعا بەلگىلى. اۋعانستاننان اۋەگە كوتەرىلگەن ول ارال تەڭىزىنىڭ ۇستىمەن ۇشىپ، سۆەردلوۆ – كيروۆ – ارحانگەلسك – مۋرمانسك باعىتىمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، ساپارىن نورۆەگيانىڭ بۋدا دەپ اتالاتىن اسكەري اۆيابازاسىندا اياقتاۋدى جوسپارلاپتى. جيىرما مىڭ مەتر بيىكتىكتە سامعاعان بارلاۋشى جول بويى كەڭەس ەلىنىڭ اسكەري جانە قورعانىس نىساندارىن شەتىنەن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ كەلە جاتادى. ارال تەڭىزىنىڭ ورتاسىندا باكتەريولوگيالىق قارۋدى سىنايتىن ايگىلى «ۆوزروجدەنيە» ارالى بار ەكەنى ءمالىم. ۇشقىشتىڭ دىتتەگەنى سول ەكەن. الايدا كەڭەستىڭ مۇزداي قۇرسانعان قىراعى كوزدەرى ونى قۇتقارمادى. سول پاۋەرس تۇپ-تۋرا ءبىزدىڭ قاراتەرەڭنىڭ توبەسىمەن ۇشقان كورىنەدى! كىمگە نىسانا بولماعان بۇل قاراتەرەڭ؟! تەڭىزدىڭ قولتىعىنداعى ءبىزدىڭ اۋىل دا پاۋەرستىڭ فوتوۇڭعىسىنىڭ قاراۋىلىنا ءىلىنىپتى. ءتىپتى ونىڭ قورجىنىنان تابىلعان دۇنيەلەردىڭ ىشىنەن تولەباي دەگەن بەدەلدى اعامىزدىڭ ايدالادا مال قاراپ جۇرگەن سۋرەتى شىعا كەلىپتى! اۋىل ادامدارى وسىلايشا گۋىلدەسىپ جاتاتىن. كەيىن اقش-قا بارعان ساپارىمىزدا پەنتاگوننىڭ دالىزدەرى مەن بولمەلەرىن ەركىن ارالاعان كەزىمىزدە وسى جايت ويىمىزعا ورالعان.
1967 جىلعى اقپاندا قاراتەرەڭ ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە ازان-قازان بولدى دا كەتتى. اۋىلعا قۇس تۇمسىق ۇشاقتار مەن جايىنباس تىكۇشاقتار ساعات سايىن قونىپ، اسكەريلەر اعىلىپ كەلىپ، القىن-جۇلقىن الدەقايدا اتتانىپ كەتىپ جاتقانى ەمىس-ەمىس ەسىمىزدە. قۇپيانىڭ كىلتى اسپانداعى زامان. ول كەزدە ەشتەڭە دە بىلگەنىمىز جوق. سويتسەك، ۆلاديمير كوماروۆ عارىشقا ەكىنشى رەت اتتانار الدىندا سىناق ءۇشىن ۇشىرىلعان وزدىگىنەن باسقارىلاتىن «سويۋز» كورابلى قايتىپ ورالىپ كەلە جاتقاندا اپاتقا ۇشىراپ، ءبىزدىڭ قاراتەرەڭنىڭ كۇنباتىسىنداعى كوك تەڭىزگە قۇلاپتى. سودان اۋىلعا ۇشاق پەن تىكۇشاقتىڭ جەتى اتاسى كۇن قۇرعاتپاي كەلدى دە تۇردى. ەلدىڭ ءبارى تەك سونى كورۋ ءۇشىن ورە تۇرەگەلىپ، دالاعا شىعادى. قاراتەرەڭنىڭ كوگىندە قالىقتاعان سول كوپ ۇشاق تالاي بالانىڭ ارمانىن وياتتى.
الپىسىنشى جىلداردا قاراتەرەڭنەن دۋلان دارمەنوۆ دەگەن ەڭ العاشقى ۇشقىش شىقتى. ول سول جىلدارداعى ۇشاقتىڭ سۇڭقارى ياك-40-تى ەرتتەپ ءمىنىپ، حالىقارالىق ساپارلارعا اتتاندى. مىنە، سول قاراتەرەڭنىڭ دۋلان اتتى «ميمينوسى» بۇكىل بالانىڭ يدەالى بولدى. ەلگە كەلسە، ءبارى سونىڭ قاسىنان شىقپايدى، سۇراقتىڭ استىندا قالدىرادى، تاپانشاسىن تاماشالايدى. كەيىن قايبالدى ورىنباەۆ دەگەن تاعى ءبىر ۇشقىشىمىزدىڭ اتاعى جەر جاردى. ەكەۋى دە ناعىز ەرجۇرەك ەكەنىن تالاي رەت تانىتتى. دۋلان مۇزعا ىققان بالىقشىلاردى، اداسقان شوپانداردى قۇتقاردى. كوكارال بوگەتى بۇزىلىپ، ەل ابىرجىعان تۇستا قايبالدى باسىن قاتەرگە تىگىپ، تىكۇشاقپەن توبەدەن ءتونىپ كەلىپ، اۋىلدىڭ تالاي بالاسىن اجالدان امان الىپ قالدى.
قاراتەرەڭدە ۇشقىش بولۋعا ۇمتىلماعان بالا جوق. كەيبىر اكەلەر ۇلدارىنا: «ءاي، اينالايىن، ۇشقىش بولعانشا، شوپىر بولساڭشى. شوپىر بولساڭ، ماشينەڭمەن پىشەن اكەلەمىز، وتىن تاسيمىز. سەنىڭ سامولەتىڭە نەڭدى سىيعىزامىز؟»، – دەپ كەيىپ وتىراتىن. سوعان قاراماستان اۋىل بالالارى شەتىنەن اۆياتسيالىق ۋچيليششەلەرگە اتتاندى. ءبىرى ەكىنشىسىنە ىقپال ەتتى. ۇشقىشتىڭ فورماسىمەن ەلگە كەلگەن كۋرسانتتارعا قىزىقپايتىن جان بولمايتىن. ءسويتىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ اۋىلدان ۇشقىشى بار، اۋە تەحنيگى بار، وتىزعا جۋىق اۆياتور شىعىپتى. بىرقاتارى ماسكەۋدىڭ اۆياتسيا ينستيتۋتىن بىتىرگەن. قاراتەرەڭنىڭ ۇشقىشتارىنان تولىققاندى ءبىر اەرودروم، ءۇش-ءتورت شاعىن ۇشۋ توبىن جاساقتاۋعا بولادى! ءتىپتى بۇكىل اۋلەتىمەن ۇشقىش بولعان قاراتەرەڭدىكتەر دە بار. بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بەلگىلى اۆياقۇرىلىمدارىن اعايىندى اجمولداەۆتار باسقارادى.
اۋىل بالالارىنىڭ ۇشقىش بولۋعا ۇمتىلۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. كەڭەستىك داۋىردە، اۋىزدان اق ماي، كوك ماي اققان زاماننىڭ وزىندە اۋدان ورتالىعىنا قاتىنايتىن جول جايسىز بولدى. بار-جوعى ءجۇز-ءجۇز ەلۋ شاقىرىمعا جۋىق جەرگە ويقى-شويقى جولمەن ارەڭ جەتەسىڭ. ماشينە تىنىمسىز سەلكىلدەگەندە وكپە-باۋىرىڭ ءۇزىلىپ تۇسە جازدايدى. كورشى اۋداننىڭ ورتالىعى – قازالىعا قاتىنايتىن جول دا سولاي. ونىڭ ۇستىنە جاڭبىر سەلدەتىپ وتسە بولدى، ەن دالا يلەنەدى دە قالادى. ەكى ورتادا بەس-التى رەت باتپاقتاپ، كۇن ۇزاققا مىسىقتابانداپ وتىرىپ، اقىرىن جىلجيسىڭ. دىتتەگەن جەرىنە جەتە الماي، جولدا قالعاندار جەتىپ ارتىلادى.
تالاي جىل بويى بۇل اۋىلدىڭ نەگىزگى كولىگى ان-2 ۇشاعى بولىپ كەلدى. ون ەكى ادام عانا سيادى. ىشىنە ادام دا مىنەدى، قوي دا مىنەدى. ساۋ دا مىنەدى، ماس تا مىنەدى. ۇشىپ كەلە جاتىپ، ءبىر-ءبىرىن جەكپە-جەككە شاقىرىپ، «شىق، دالاعا!»، – دەگەن اقكوز اعالارىمىزدى دا كورگەنبىز. شاعىن ۇشاق يتەرىپ وت الدىراتىن موتوتسيكل سەكىلدى، بىرت-بىرت ەتىپ، ىسكە قوسىلادى دا، قاقالىپ-جوتەلىپ، بابىنا كەلىپ، قىزدىرىنىپ العان سوڭ، كوككە سامعاي جونەلەدى. ارالدان قاراتەرەڭگە دەيىن تەڭىز جاعالاپ، تۇپ-تۋرا قىرىق بەس مينۋت قالت-قۇلت ەتىپ ۇشادى. بىراق كولىكتىڭ تورەسى ءوزى. وتە سەنىمدى. اسپاندا قالىقتاپ كەلە جاتقاندا جەڭىل-جەلپى اقاۋ-ماقاۋى تابىلا قالسا، ەكى ۇشقىشتىڭ ءبىرى بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ، قولىنا قۇرال-سايمانىن الىپ، سەنىڭ كوزىڭشە جوندەي سالادى. ءتۇسىپ كەتكەن بولتى مەن بۇرانداسىن الىپ بەرىپ، كومەكتەسكەن بولامىز.
وسى ۇشاق ارال مەن قازالىعا كۇنىگە ەكى-ءۇش رەت قاتىنايدى. ان-2-ءنىڭ قاراتەرەڭگە تابانى تيگەن ساتتە اۋىلدىڭ كارى-جاسى موتوتسيكلىن تىرىلداتىپ، اۋەجايدان تابىلادى. بۇگىن ۇشاقتان كىمدەر ءتۇستى؟ قاراتەرەڭنىڭ باستى جاڭالىعى وسى. اسىرەسە سىرتتان كەلگەن ادامدى كۇللى اۋىل جاۋدىرەگەن جانارىمەن قارسى الادى. سول جانارىمەن تۇسكەن ۇيىنە دەيىن ۇزاتىپ سالادى. كەيدە ۇشاقتى قاراتەرەڭنىڭ جىگىتتەرى ايداپ كەلەدى. وندايدا ولار اۋىلدىڭ توبەسىنە تونگەندە ۇشاقتى بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتكىزەدى.
قاراتەرەڭ اۋەجايىنىڭ باستىعى سۇلتان اعامنىڭ ابىروي-بەدەلى كەز-كەلگەن اۆياتسيا كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ مارتەبەسىنەن كەم ەمەس. بۇل – ۇشقىشقا جارىعان اۋىل. سول اۋىلدىڭ اۋەجايىنا كومەندانت بولۋ دەگەنىڭىز... قاراتەرەڭ اەروپورتى دەگەنىمىز – شاعىن عانا ەكى بولمەلى ۇيشىك. بۇرىن ۇشاق قوناتىن ايتاقىردا ۇيشىك تۇگىلى سايتان دا جوق ەدى. جۇرت كۇنۇزاققا كۇنگە قاقتالىپ تۇراتىن. سوعان قاراماستان جولعا جينالعان اۋىل اقساقالدارى: «قوي، باسىنا بارىپ، وتىرا بەرەيىك»، – دەپ، وسى ايتاقىرعا ءۇش-ءتورت ساعات ەرتە كەلىپ، ءيىرىلىپ تۇراتىن. اۋەجايدىڭ ءبىر بولمەسىنە جولعا جينالعاندار جايعاسادى. ەكىنشى شاعىنداۋ بولمە – سۇلتەكەڭنىڭ «ءوفيسى». وندا راتسيا ورنالاسقان. سۇلتەكەڭ ورىس تىلىندەگى سوزدىك قورى اسا باي بولماسا دا، اۋدان ورتالىعىمەن دامىلسىز سويلەسىپ جاتادى. «مەرەشكا!»، «مەرەشكا!»، يا – «ەشەلون!»، يا – «ەشەلون!». ءسىرا، «ەشەلون» – قاراتەرەڭنىڭ اۆياتسياداعى بۇركەنشەك اتى بولۋى كەرەك. سۇلتەكەڭ سول سەلدىرلەۋ ورىسشاسىمەن جەلدىڭ قايدان، قانداي جىلدامدىقپەن سوعىپ تۇرعانىن، ۇشاقتىڭ اۋىلدىڭ قاي بەتىنەن كەلىپ قونعانى ىڭعايلى ەكەنىن جۇقالاپ جەتكىزەدى. ءوزى – اۋەجايدىڭ باستىعى، ءوزى – ديسپەتچەر، ءوزى – بايلانىسشى، ءوزى – كاسسير. ءوز باعاسىن جاقسى بىلەدى. ۇشاق كەلگەنگە دەيىن بيلەتتىڭ بار-جوعىن جان بالاسىنا ايتپايدى. جالىنىپ-جالپايساڭ دا، كۇن ىلگەرى قولىڭا بەرمەيدى. جىميىپ كۇلىپ قويىپ، وتىرا بەرەدى. جۇيكەسى تەمىردەي بەرىك. سەنىڭ كۇيىپ-پىسكەنىڭە پىسقىرمايدى دا. ءسويتىپ وتىرىپ، ءبارىن دە رەتتەيدى. ازعانتاي بيلەتتى جولاۋشىلاردىڭ بارىنە دە جەتكىزەدى. ءولىم-جىتىمگە بارا جاتقانداردى دا ەسكەرەدى. ساباعىنان قالىپ قويۋى مۇمكىن ستۋدەنتتى دە ۇمىت قالدىرمايدى. كەشەدەن بەرى سارىلىپ كۇتىپ جۇرگەندەردى دە جادىنان شىعارمايدى. اۋىلدىڭ اتقامىنەرلەرى اياق استىنان جولعا شىعىپ قالا ما دەپ سارى مايداي ساقتاپ وتىرعان ءبىر-ەكى بيلەتىن دە سوڭعى ساتتە جىپ ەتكىزىپ، جۇرتقا ۇسىنا قويادى. قىسقاسى، جولاۋشىنىڭ ءبارى قاراتەرەڭنىڭ «كولىك جانە كوممۋنيكاتسيالار ءمينيسترى» سۇلتەكەڭە رازى بوپ تاراسادى.
قاراتەرەڭدىكتەر ءوز اەروپورتىن ەشتەڭەگە دە ايىرباستامايتىن. ءبىزدىڭ «حيتروۋىمىز» دا، «اتاتۇركىمىز» دە وسى ەدى. قازىر، ارينە، ان-2-ءنىڭ كۇنى وتكەن. اۋە قاتىناسى الدەقاشان توقتاعان. بىراق قاراتەرەڭدىكتەردىڭ ءتاتتى ارمانىن تەربەتكەن ۇشاقتار مەن ۇشقىشتاردى ەشكىم دە ەستەن شىعارعان ەمەس.
ايتپاقشى، ارالدىڭ تۇلەگى، ايگىلى ءارتىس قۇدايبەرگەن سۇلتانباەۆ تا مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ۇشقىشتار ۋچيليششەسىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ ەدى... بىراق ۇشقىش بولۋدى اعامىزدىڭ ماڭدايىنا جازباپتى. ءبارىبىر ول بيىككە سامعاي الاتىنىن كورسەتىپ كەتتى.
ءيا، ءسويتىپ، تالاي ۇشقىشتى تۇلەتىپ ۇشىرعان تەڭىز قولتىعىنداعى «تەلاۆيگە» ۇشاق قونباعالى قاي زامان؟!
ماماندار مەن ادامدار
اي، اپا، ىسلام اعا، ەلدەمىسىڭ؟
سەيىتنياز، سەن قۇدايعا پەندەمىسىڭ؟
ساباتقا كوك ەسەكتى بايلاپ تاستاپ،
اۋكيىپ، مىلتىق الىپ، كولدەمىسىڭ؟!
(اقىن دابىل ساحيەۆتىڭ
مايداننان ەلگە جازعان حاتىنان)
قاراتەرەڭنىڭ سۇلتەكەڭ سياقتى «كولىك ءمينيسترى» عانا ەمەس، «ەنەرگەتيكا ءمينيسترى» دە بار ەدى. ول – اۋىلدىڭ قىرىق جىلعى ۇزدىكسىز ەلەكتريگى قايىرباي اعام. ءوزى ۇنەمى كوڭىلدى جۇرەدى. ەپتەپ جۇتقىنشاعىن جىبىتەتىنى دە جوق ەمەس. سوندا دا شىرماتىلعان سىمعا ءبىر ۇرىنبايدى، ءاپ-ساتتە شامىڭدى جارقىراتىپ جاعىپ بەرەدى. ءوز ءۇيى قاراڭعىلىق قۇشاعىندا قالۋى مۇمكىن. بىراق شاقىرعان ۇيگە لەزدە جەتىپ بارادى. بۇل كەزدە: «شامىن باسقا ءۇيدىڭ، جاقتىڭ اياۋلىم»، – دەپ قاراڭعى ۇيدە اپامىز ىڭىلداپ، اندەتىپ وتىرادى. وندا قايرەكەڭنىڭ شارۋاسى شامالى. جۇرتتىڭ جۇمىسى دەسە، ولەدى. «مەن سەندەردىڭ شامشىراقتارىڭمىن»، – دەپ مەيىرلەنەتىن سول قاراتەرەڭنىڭ «كەGوC»-ءىنىڭ باستىعى قايىرباي اعام ۇنەمى اق ولەڭمەن جىر ءورىپ جۇرەتىن. ولەڭدەرى ارينە، ءتورت اياعىن تەڭ باسا بەرمەيدى. ەلەكتر قۋاتىنىڭ كىلتى قولىندا بولعانىمەن پوەزياسىنىڭ قۋاتى نارسىزدەۋ. وعان قايىرباي اعام قىڭبايدى. «مەن – ەلەكتريك، ورتاسى – كەلەكتريك»، – دەپ سىرىسىنەن باسا سالادى. «كەلەكتريك» دەگەن نە؟ ول نەنىڭ ورتاسى بولادى؟»، – دەپ سۇراساق، جارىعىمىزدى جالپ ەتكىزە مە دەپ قورقامىز. ال قايرەكەڭ بولسا، شۇبىرتىپ ۇرا بەرەدى:
جاپپاسباەۆ بوگەننەن كەلگەن ەكەن،
ورىنبەت راديونى قيعان ەكەن،
قايىرباي سۆەتتى سوندىرگەن ەكەن،
ونى جۇرت ءبىلىپ قالىپ، شۋلاعان ەكەن.
شىندىعىندا، ونىڭ «ولەڭدەرى» ولەڭگە كەلىڭكىرەمەيدى دەمەسەڭ، دەرەكتىك نەگىزدەرى وتە مىقتى بولادى. مىسالى، مولداجان جاپپاسباەۆ – قاراتەرەڭدەگى قۋاڭداريا بالىق اۋلاۋ بازاسىنىڭ ديرەكتورى، بوگەن – ونىڭ بۇعان دەيىن ديرەكتور بولعان اۋىلى. ورىنبەت كارىباەۆ – اۋىلدىڭ ماڭدايىنا باسقان جالعىز راديوتورابىنىڭ جالعىز مامانى. ال سۆەتتى ءسوندىرۋشى – ءوزى. ءسويتىپ، ونىڭ «ولەڭدەرىندە» «ءومىر شىندىعى» دەگەنىڭ ءورىپ جۇرەدى. شاعىن اۋىلدىڭ شيراق تىرشىلىگى كورىنىس تابادى.
ال ەندى بار عوي، اۋىلداعى مەنىڭ كەز-كەلگەن جەڭەشەم «اقپارات ءمينيسترىنىڭ» مىندەتىن مۇلتىكسىز اتقارا بەرەدى. جەر تۇبىندەگى اڭگىمە بۇل اۋىلعا لەزدە جەتىپ، قىزۋ تالقىعا اينالىپ جاتادى. ولاردىڭ بولجامى قالت كەتپەيدى. ءبىر جەڭەشەم ايتقانداي، ءبىزدىڭ اۋىل شۋلاسا، جاقسىلاپ شۋلايدى، ءبىلىپ شۋلايدى.
قاراتەرەڭ – عىلىمي كەڭەس قۇرا الاتىن اۋىل. قاراتەرەڭ ورتا مەكتەبىن بىتىرگەندەردىڭ ىشىندە عىلىم دوكتورلارى دا، عىلىم كانديداتتارى دا جەتكىلىكتى. بۇعان سولاردىڭ عىلىممەن اينالىسقان بالالارىن قوسىڭىز. اۋىلدىڭ جۋرناليستەرى دە جۇيرىك شىقتى. و باستا قاراتەرەڭنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ەكى مىقتى ءجۋرناليسى بار ەدى. ولار – اعايىندى شاكىرات جانە شاكىزات دارماعامبەتوۆتەر. رەسپۋبليكاعا تانىمال وسى اعالارىمىزدىڭ سوڭىنان ءوز سوقپاعىن سالعان بەگىمباي ۇزاقباەۆ تا الىسقا شاپتى. ءجالاڭتوس ءباھادۇر تۋرالى تاريحي رومان جازدى. وسى ۇشەۋىنىڭ سوڭىن الا ءبىز دە قارا كورسەتتىك. ال قازىر قاراتەرەڭدىك جۋرناليستەردىڭ سانىنان جاڭىلاسىڭ. ولار «حابار» اگەنتتىگىندە، «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراتسياسىندا، «ايقىن»، «الماتى اقشامى»، «سىر بويى» گازەتتەرىندە، وبلىستىق تەلەارنادا، «قوعام» تەلەارناسىندا قىزمەت ىستەيدى. ءتىپتى شەت ەلدە جۋرناليستىك قىزمەتپەن اينالىسىپ جۇرگەندەرى دە بار. قاراتەرەڭنىڭ قاتتى قىسقان جۇدىرىقتاي شيراق ءبىر ۇلانى، جۇيرىك جۋرناليست نۇربەك ءاميشا ۇلىبريتانياعا بارىپ، سول ەلدىڭ ىرگەلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ءبىرىن ءبىتىرىپ كەلدى.
اعىلشىنشا اقپاراتتىڭ الىپ تەڭىزىندە بالىقشا جۇزەدى قازىر بۇل ءىنىمىز. سولاردىڭ ءبىرازىنىڭ جازۋ ونەرىنە بەيىمدەلۋىنە الدىڭعى لەكتەگى تورتەۋمىز ازدى-كوپتى ىقپال ەتە الدىق-اۋ دەيمىن.
باياعىدا جول ازابىن ابدەن تارتقاندىكى شىعار، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ پەرزەنتتەرى تەمىر جولعا دا تۇرەن سالدى. ءبىر كەزدە دالا كەزىپ، ادىراسپاننىڭ تۇينەگىمەن «اتىسىپ»، قاراكەنەي قازىپ، كوسىك جەپ وسكەن قاراتەرەڭنىڭ قارا سيراق بالالارى – بايدان شۇيىنىشباەۆ پەن جۇلدىزباي مۇساەۆ قازىر وسى سالاداعى ءىرىلى-ۇساقتى ايماقتىق قۇرىلىمداردىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىر.
قاراتەرەڭ ۇلانى ەلدىڭ قورعانىس كۇزەتىنەن دە شەت قالمادى. استانا ايماقتىق اسكەري وكرۋگى قولباسشىسىنىڭ ورىنباسارى بولعان دارحان اجمولداەۆ دەگەن جاپ-جاس پولكوۆنيك وسى اۋىلداعى ورتا مەكتەپتىڭ تۇلەگى. ءسويتىپ، مامانى مول قاراتەرەڭ كۇللى قازاق جۇرتىنا قان تاراتىپ تۇر.
ول از دەسەڭىز، بۇل اۋىلدان شىققان جەتەس جولداسباەۆ دەگەن اتاقتى اسابا بار. بۇكىل قىزىلوردا بىلەدى ونى. قولىنا ميكروفون تيسە بولدى، بۇلبۇلداي سايراي جونەلەدى. تويعا كەلگەن مەيماننىڭ ءبارى سونىڭ اۋزىنا قاراپ، قوعاداي جاپىرىلىپ وتىرادى. تاپپايتىنى جوق. كەز-كەلگەن تىعىرىقتان شىعىپ كەتەدى. ءبىر كۇنى سول اساباعا بىلاي دەپ سۇراق قويدىم:
– جەتەس، كەيدە قىزىپ قالعان قوناقتاردىڭ تويدان قايتپاي ءجۇرىپ الاتىن ادەتى بار عوي. سونداي كەزدە ولاردى قايتىپ تاراتاسىڭ؟
– مەن ونىڭ دا جولىن تاپتىم عوي، اعا. تويدى اياقتاپ بولعان سوڭ، بىلاي دەپ سۇڭقىلداي جونەلەم: «جىگىتتەر، سەندەرگە ازعانتاي عانا ءوتىنىشىمىز بار. قازىر بىردەن كەتىپ قالماڭدارشى. قىزىق بولعاندا، جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ جاساۋى قوسا كەلىپ جاتىر. سونىڭ توسەك-ورنىن، بەس-التى مەبەل-سەبەلىن كولىكتەن ءتۇسىرىپ، ۇيگە ورنالاستىرۋعا كومەكتەرىڭ كەرەك!». وسىدان كەيىن توي سوڭىندا ءبىر ادام قالسا، مەنىڭ اتىمدى جەتەس ەمەس، باسقا قويىڭىز!
قاراتەرەڭنىڭ عاسىردان ۇزاق جاساعان قاينازار دەگەن قارتى بار ەدى. نايزاداي ءتىپ-تىك بولىپ جۇرەتىن. سويلەگەندە ءسوزىنىڭ ءار ءارپى قيسايماي، ورنىندا تۇراتىن. ساياساتتى جىلىكشە شاعاتىن. «جۇزدەن كەيىن جاڭادان ءتىس شىعادى دەۋشى ەدى، ال ەندى سول تىستەرىم ءالى كورىنبەيدى»، – دەپ كۇلەتىن. ءجۇز التىعا قاراعان شاعىندا دۇنيە سالدى. قاينازار كوكەممەن قاراتەرەڭنىڭ عاسىرلىق تاريحى بىرگە كەتتى. ارالدىڭ ارداق تۇتار اقساقالىنىڭ ءبىرى سول ەدى.
اۋىل اقساقالدارى ارا-تۇرا اقپارات مەكەنى – پوشتانىڭ الدىندا باس قوسادى. انا ءبىر جىلدارى ەلدى نارىقتىڭ داۋىلى سوعىپ، جۇرت داعدارىسقا ۇشىراعاندا ۇلكەندەر ءوزارا اقىلداسۋ ءۇشىن ۇنەمى وسىندا جيىلاتىن. اڭگىمەلەسەدى. شەر تارقاتادى. تەلى مەن تەنتەكتى تەزگە سالادى. ۇلكەندەر پوشتانىڭ الدىنا كوبىرەك توپتالسا، اۋىلدا الەۋمەتتىك ماسەلەلەر كوپ جيناقتالىپ قالدى دەگەن ءسوز. قازىر پوشتانىڭ الدىنا باراتىن شالدار دا سيرەگەن سەكىلدى. ءبىز الىسقا شىعانداپ، تاۋ ىزدەپ جۇرسەك، تاۋ تۇلعالى قارتتاردىڭ ءبارى ءوز اۋلىمىزدا ەكەن عوي!
تارتىلىپ كەتكەن تەڭىزدىڭ تابانىنان ەجەلگى قالانىڭ ورنى تابىلدى. قاراتەرەڭدە ارحەولوگتار ايلاپ جاتتى. تەڭىز ۇلتانىنداعى كونە شاھاردان قازىپ الىنعان بۇيىمدار ورتا عاسىرلارداعى مادەنيەتىمىزدىڭ ەرەكشە دامىعانىن ايعاقتايدى. باسە، نەگە شەتىمىزدەن شاھار ىزدەپ، شارق ۇرامىز دەسەك، قاراتەرەڭنىڭ جەلكە تۇسىنان تابىلعان ءبىر كەزدەگى كەردەرى قالاسىن مەكەن ەتكەن ورتا عاسىر زيالىلارىنىڭ ۇرپاقتارى ەكەنبىز عوي... كونە قالا ءالى دە تالاي قۇپياسىن اشىپ قالار.
كەزىندە اۋىل ادامدارى ۇدەرە كوشىپ، ەلدىڭ ءتۇتىنى تاۋسىلاتىنداي كورىنگەندە ءبىر اعامىزدىڭ: «ءوي، اكەڭنىڭ... وسى قاراتەرەڭدە جالعىز ءۇي قالعانشا كەتپەيمىن!»، – دەپ تىستەنگەنىن كوزىمىز كورىپ ەدى. تىلەگى وڭعارىلدى. اۋىلدىڭ تالقانى تاۋسىلمادى، ءتۇتىنى جىعىلمادى. قازانى وتقا قوندى، ۇلدارى اتقا قوندى.
قىسقاسى، قاراتەرەڭنىڭ الىستا قالعان ءۆالسى قايتا شىرقالاتىن ءتۇرى بار...
باۋىرجان ومارۇلى
