Qaiyqtar men kemeler
Kökaral saǧymdanyp körıne me?
Qarauǧa eldegıler erıne me?
Köldaidyŋ aiaǧyna ūiyq enıp,
Däu sazan būrynǧydai semıre me?!
(Aqyn Dabyl Sahievtıŋ
maidannan elge jazǧan hatynan)
Būl auyldyŋ aty – Qaratereŋ. Nuly jerge emes, suly jerge tän atau. Qaratereŋ – Syrdariianyŋ Aral teŋızıne qūiar jerıne eŋ jaqyn ornalasqan auyl. Zamanynda ūly teŋızdıŋ arystan jal tolqyndary eldıŋ ırgesın sabalap jatqan desedı. Bız es bılgende Qaratereŋdı qaptaǧan köl qorşap tūratyn. Batysynda jaǧalaudan jylystai bastaǧan Aral kerılıp jatar edı. Oŋtüstık-şyǧys jaǧyn tūtastai jailaǧan Kärıtūma kölı ainadai jarqyraityn. Soltüstık-batysynda – talaidy jalmaǧan Jaryqköl batqan künnıŋ şūǧylasymen arailanyp, qyzǧylt säulenı aidynynda ūiytatyn. Sonda Qaratereŋ köp teŋızdıŋ ortasynda terbelgen bügıngı türık jūrtyndai türlenıp tūrar edı. Kez kelgen üidıŋ maŋynda teŋkigen qaiyq, alty qūlaş au, tört qūlaş taiau... Döŋgelenıp, destelengen qabadan... Taŋ syz bere balyqşy auyl tırşılıgıne kırısetın. Küllı Qaratereŋ kök teŋızden nesıbe teruge attanatyn.
Ilgerıde Syrdariia audanynyŋ aqyny, keiın belgılı jyr jüirıgıne ainalǧan Temırşe Sarybaev bızdıŋ audannyŋ aqyny Serık Seiıtmaǧambetovpen audandyq «Tolqyn» gazetınıŋ betınde jazbaşa aitysqanda, «Balyqşylar baldyr aulap jatpasyn», – dep tosyn tılek aityp edı. Sol Temırşe aǧam eskertkendei, balyqşy üşın balyq emes, baldyr aulau ölımmen teŋ närse bolatyn. Endı qazır Qaratereŋge jelkesınen töngen teŋız de joq, auyldy qorşaǧan qaptaǧan kölder de joq. Balyqtyŋ qai tūstan audy qabatynyn jeldıŋ soǧysyna qarap bıletın bır kezdegı känıgı balyqşylar da körınbeidı. Su betınde seŋdei soǧylysyp jüretın baiaǧy mol balyqtyŋ qarasy batqan. Balyq tügılı baldyr da közden ǧaiyp bolǧan.

Jetpısınşı jyldardyŋ ortasyna taman Qaratereŋ qatty qūlazydy. Su tartyldy. Teŋız balyqşy auyldy tastai qaşty. Jaǧalau jyl ötken saiyn alystai berdı. Alyp kemeler qairaŋda qaldy. Qaiyq bıtken terıs aunap tüsıp, ūltanyn künge qaqtap, üi-üidıŋ ırgesınde teŋkiıp jatty. Qara qaiyq qara maiy ketken soŋ, jata-jata otynǧa, alty qūlaş au şıri-şıri şudaǧa ainaldy. El-jūrt jan-jaqqa üdere köştı. Körşı auyldarǧa köşın būrdy. Qyzylordanyŋ ırgesıne qonystandy. Şyǧandap Şymkent asty. Alataudy betke alǧandar da bar. Köbelektei köl aŋsap, ebelektei el aŋsap, toǧannyŋ boiyn jaǧaladyq. Balyqşy jūrty o bastan toǧaiǧa emes, toǧanǧa beiım-dı.
Aldymen teŋızdı tastap, aidynnyŋ sänıne ainalǧan kemeler kettı. Odan soŋ keme tügılı qaiyqtar da jaǧalauǧa tūmsyq tıremeitın boldy. Qaiyq demekşı, bızdıŋ auyldyŋ syrtynda keme tūrpatty zäulım qara qaiyq tūratyn. Qaiyq deuge kelıŋkıremeidı. Alyp kemelerden görı kışırek. Ūzyndyǧy on-on bes, biıktıgı üş-tört metrdei bop qalar. Bälkım, bala bolǧan soŋ şyǧar, bızge enapat ülken körınetın. Onyŋ töbesıne mınıp, ışıne kırıp-şyǧu – bala bıtkennıŋ armany. Aǧaş qaiyqtyŋ ışındegı aiqūş-aiqūş dünielerge qarap, Araldyŋ bır kezde qandai quatty bolǧanyn bırden-aq ūǧatyn edık. Osyndai biık kemede erkın jüzetın zamanda ömırge kelmei, tym keş tuǧanymyzǧa jatyp kep ökınetınbız. Aral turaly derektı filmnen Şudabai degen aǧamyz ben Äziza degen jeŋgemızdıŋ üilenu toiynyŋ kök teŋızdıŋ betınde, alyp parohodtyŋ üstınde ötken sätın qyzyǧa köretınbız.
Adamzattyŋ Aralǧa jasaǧan köpe-körneu qaraulyǧynyŋ belgısındei qara keme Qaratereŋnıŋ tu syrtynda köpke deiın qozǧalmai jatty. Jyldar boiy tūrdy. Oralhannyŋ «Arysyn kütıp älı otyr» degen äigılı ocherkındegı qara kempır sekıldı sol qara keme Aralyn joqtap, azynap tūrǧandai körınetın maǧan. Elge bır ainalyp soqqanymda qasırettı qara keme ornynda joq bolyp şyqty. Bälkım, kärı mūŋlyqtyŋ endı kelmesıne közı jetken şyǧar.
Ras, keiıngı kezde Qaratereŋnıŋ ön boiyna qan jügırdı. Eldıŋ tırşılıgı edäuır jaqsardy. Aralmen ekı ortaǧa taqtaidai tegıs jol salyndy. Būryn alty saǧat boiy ülekke mıngendei iteŋdetetın ireleŋ jol äldeqaşan ūmyt bolǧan. Endı ekı-aq saǧatta zyr etıp jetıp kelesıŋ. Soŋǧy jyldarda qaitadan būl joldyŋ berekesı kete bastaǧan syŋaily... Bärıbır jūrttyŋ tūrmysy ılgerıledı. Qaratereŋnıŋ ūlandary zäulım üi salyp, eŋselı mäşine mındı. Sebebı, kışı Araldyŋ arqasynda būl auyldyŋ öz suy öz balyǧyn özıne bere bastady. Bır kezde auyl balyqşysynyŋ asqaq beinesı degende köz aldymyzǧa Joǧarǧy Keŋeske qatarynan ekı ret sailanǧan Düisenbı Qalabaev kele qalatyn. Düisekeŋ Almatyǧa sessiiaǧa kelgende özımen bırge Araldyŋ sala qūlaş bes-alty aqbalyǧy men kökserkesın ala jeter edı. Sony sälem bere barǧan bız sekıldı aşqūrsaq studentterdıŋ qolyna ūstatyp jıberetın. Sodan bızdıŋ besınşı jataqhananyŋ besınşı qabatynyŋ balkonynda sūlap jatqan kök teŋızdıŋ kökserkesın küllı jurfak kesenedegı kösemdı körgendei kezek-kezek tamaşalaityn. Ömırınde teŋız tügılı basseinge baltyryn batyryp körmese de, oqyǧan-toqyǧanyna süienıp, kez-kelgen taqyryp qozǧalsa da, eşqaşan ırkılıp qalmaityn kurstasym Talǧat Batyrhan ärı gid bolyp, ärı it bolyp, keşke deiın halyqqa balyqtyŋ jaiyn tüsındırıp tūrar edı. Ara-tūra: «Būl – Qaratereŋnıŋ balyǧy! Deputat Düisenbı Qalabaevtyŋ özı aulaǧan», – dep tyqaqtap qoiudy ūmytpaityn.

Al Qaratereŋnıŋ bügıngı balyqşysynyŋ tiptık beinesı – menıŋ klastasym, jeke käsıpker Aqqasen Kökközov. Aqqasennıŋ öz nesıbesı özınde. Ol ülken maqsat közdemeidı. Düisenbı Qalabaev sekıldı deputat boluǧa ūmtylmaidy. Sudyŋ berekesın tereŋnen süzıp alady. Öz ülesın özıne qaldyrady. Auysqanyn dariia jaǧasynda telmırıp tūrǧan qalalyqtarǧa satady. Onysynan şylqyp baiyp ketıp jatqan joq. Bıraq eşkımge alaqan jaimaidy. Asym balyǧy dastarhanynan ketpeidı. Äiteuır üidegı ınısı Ürdem ekeuıne mol jetedı.
Söitıp, bügıngı künı Qaratereŋnıŋ qara qazany ottan tüspei tūr.
Äserler men äuender
Aqqūmy Qosaraldyŋ biık tūr ma?
Yssyda ottai janyp, küiıp tūr ma?
Özekke gürıldegen motor kelıp,
Flotqa bar adamdy jiyp tūr ma?!
(Aqyn Dabyl Sahievtıŋ
maidannan elge jazǧan hatynan)
Jalpy, Aral aimaǧynda «qara» degen sözden bastalatyn jer atauy köp. Qaraqūm, Qaraşalaŋ, Qaraşoqat, Qarabasat... Sonyŋ ışınde Qaratereŋnıŋ şoqtyǧy biık. Biık bolatyndai nesı bar edı būl auyldyŋ?!
Ärine, Qaratereŋde tau joq. Sondyqtan būl auyldyŋ jastary «Basyŋnan qar ketpes, Şyŋyna köz jetpes», – dep keletın ändı jüregınen tögıldırıp aita almaidy. Öitkenı olar tau körmei ösedı. Tau tügılı töbesı men jotasy da, qyraty men döŋı de köp emes. Kün ūzaqqa qūm suyryp tūratyn jazyq dala. Sondyqtan ärkım alysqa ūmtylyp, öz tauyn ızdeidı, öz şyŋyna şyǧuǧa ūmtylady. Bız de Mūqaǧalidy oqyp, Han Täŋırıne qūmarttyq. Oralhandy oqyp, Altaidy aŋsadyq. Mūztaudyŋ şyŋ-qūzdaryn köz aldymyzǧa elestettık. Sosyn Alatau jaqty betke aldyq.
Būl auylda jaiqalǧan jasyl jelek joq. Alma men almūrt aǧaştary öspeidı bızdıŋ jaqta. Alma aǧaşy bolmaǧan soŋ eşkımnıŋ basyna top etıp alma da tüse qalmaidy. Niutonnyŋ äigılı jaŋalyǧy basyna alma tüsıp ketken soŋ aşylǧanyn bılgennen keiın Qaratereŋnıŋ qara topyraǧyna täuekel dep, köşet egıp körgen balalar bar. Bıraq bızdıŋ Sorqūdyqtyŋ basy sekıldı sortaŋ jerge alma da, palma da şyǧa qoimady. Ūly jaŋalyqqa ūmtyldyratyn alma jaǧy tapşy bolǧan soŋ Qaratereŋnen ūly fizik şyqpady. Bıraq onyŋ esesıne auyl mektebınıŋ matematikterı öte myqty boldy. Eger bügınde Qaratereŋ orta mektebın bıtırgen balalar esep-qisaptan nesıbesın adal terıp jep jürse, mūny Elubai Qūldiiarov, Quatbai Jaŋaibekov, Jetkergen Baizaqov syndy auyl mūǧalımderınıŋ erınbei-jalyqpai oqytqanynyŋ arqasy dep bılıŋız.
Öz basymyz jasyl jelekke onşa äues bolmadyq. Qojanasyrdyŋ «Qyzyl tūmsyq tauyq jür, Jasyl japyraqtardyŋ arasynda» dep tün ışınde tūryp alyp, öleŋ jazatyny sekıldı qiialilyqtan da ada edık. Sondyqtan jelek ızdegenımız de joq, jelık ızdegenımız de joq. Al öleŋ qysyp bara jatsa... Auyl syrtyna ala jazdai pışen ösedı. Qalyŋ qopa... Jaudai masa... Bar da, jaz... Kım kedergı bolady?! Bälkım, syŋsyǧan orman-toǧaiy bolmaǧandykı şyǧar, bertınge deiın Qaratereŋnen bäigelerde aty ozǧan äigılı aqyn şyqpady. Keiınırek qazynaly Qaratereŋnen tülep ūşyp, araily Aqtöbeden tūraq tapqan aryndy aqyn Talǧat Tıleulesov öleŋ ölkesınde özgeşe örnek saldy. Al būryn myqty aqyndar bolypty. Suyrypsalma aqyn Dabyl Sahievtıŋ öleŋderı osy küngı poeziianyŋ qatal süzgısınen de mınsız öter edı. Bıraq taqualyq joldy qalaǧan ol qara öleŋdı käsıp qylmapty. Onyŋ üstıne balalary bırınen-soŋ bırı suǧa ketıp, qaiǧydan qan jūtqan kısı eken. Ūrpaqtary aqyndyqty qumady. Onyŋ esesıne bır jienı alaşqa aty mälım baluan boldy. Sambodan Aziia chempiony Jamal Bozova Dabyldyŋ Mauyty degen qyzynan tuǧan. Būl auylda Serımbet Izımbetūly degen sūrapyl aqyn ötken. Onyŋ «Qalam alyp, hat jazdym, Qalyŋdyǧym Torqaǧa. Taiögız, qaşar, tai berıp, Tüsıp jürmız ortaǧa. Qyz bermeidı Törtqara, Toiynǧasyn tortaǧa. Berdı qyzyn Matyǧūl, Ol da menen qorqa ma?!» degen äigılı öleŋı älı künge deiın eldıŋ auzynda jür. Qazır de auyldaǧy ekı kısınıŋ bırı öleŋ qūrai alady. Aitpaqşy, auyl syrtynda, teŋız qaşqan betkeide jal-jal şege qūm jotalanyp jatady. Būl qūmǧa su jaŋa kiımmen qanşa aunasaŋ da, üstıŋe mysqaldai şaŋ jūqpaidy. Türegelseŋ, susyldap tüse qalady. Mūnyŋ da syrt adamǧa äserı bölek.

Alaida tabiǧattyŋ tylsymyn köruge köz kerek eken. Ony qylqalam şeberlerı ǧana anyq baiqai alatyn körınedı. Myqty suretşıler şyqty bızdıŋ Qaratereŋnen. Bırınen-bırı ötedı. Quantai Rşymbetov talantty bolǧanymen alysqa qūlaş sermei qoimady. Onyŋ esesıne käsıbi suretşı Jaŋabergen Osymbetov ädemı peizajdar jazdy. Sonyŋ ışınde «Qaratereŋ» dep atalatyn kartinasynyŋ boiauy erekşe qanyq. Janymen, jüregımen salǧandykı şyǧar. Qūm qoinau, toqal tam, beiqam adamdar, būiyǧy tırşılık.. Bıraq kenepte ömırdıŋ naǧyz öz beinesı tūr. Boiamasy joq älem. Al osy auyldyŋ topyraǧyn borpyldatyp basyp ösken taǧy bır daryndy suretşı tıptı alysqa şapty. Ol – Şynybai Pırımbaev. Mäskeudegı talaidyŋ qoly jete bermeitın V.İ.Surikov atyndaǧy körkemsuret akademiialyq institutyn bıtırıp, aidy aspanǧa bır-aq şyǧardy. Qazır Astanadaǧy myqty suretşı-dizainerlerdıŋ bırı. Elordadaǧy ūlttyq öner universitetınde bolaşaq mamandarǧa därıs oqidy. Işkı düniesı men syrtqy bolmysy üilesken, jelke şaşyn Şalqūiryqtyŋ jal-qūiryǧy sekıldı şart tüigen kädımgı känıgı qylqalam şeberı. Qaratereŋnıŋ tabiǧaty äser etpese, osy suretşılerdıŋ qylqalamyna qanat bıte me?!
Qaratereŋnen käsıbi akter men käsıbi aktrisa da şyqty. Bırı kino önerınde baq synady, ekınşısı teatrlarda talai tūlǧalardy somdady. Gülnäzid Omarova men Tölebai Mahambetov... Ekeuı de eşkımnen kem emes. Önerdıŋ biık belesterın bırtındep baǧyndyryp keledı. Auyldyŋ topyraǧy qūnarly bolmasa, būlardyŋ da qabıletı ūştalar ma edı?!
Qaratereŋnıŋ topyraǧyn basqandardyŋ ışınde Taras Şevchenkodan qatty äserlengen adam joq şyǧar. Ol Qosaral (auyldyŋ būrynǧy aty) turaly bırneşe öleŋ jazyp, bırqatar suret salǧan. Ūly Kobzardyŋ ūly aqyn ǧana emes, ūly suretşı bolǧany keŋestık däuırdıŋ közın körgenderdıŋ esınen şyǧa qoimasa kerek. «Taras kökem it bailasa tūrmaityn Qaratereŋde ne ǧyp jür özı?», – dep sūramaisyz ba? Baiaǧyda basyna kün tuǧanda ol tura bızdıŋ auyldyŋ ırgesınde aidauda bolypty. Qaratereŋ oǧan maidai jaǧypty. İt bailasa tūrmaityn emes, it basyna ırkıt tögıletın jer ekenıne közı jetıptı. Sodan ol auyldyŋ şet jaǧyna ädeiılep jidetal otyrǧyzypty. Ony qaratereŋdıkter jyldar boiy Äulieaǧaştan beter äspettep keldı. Al mektebımız bertınge deiın Şevchenkonyŋ atymen ataldy. Taras kökemnıŋ ruhy bızge jüdä riza şyǧar. «Jaqsydan – şarapat» degen. Bızdıŋ suretşılerge de Qaratereŋnıŋ qūmyn talai taptaǧan Täkeŋnen bırdeŋe jūqqan da...

Tau-qūzy, şyŋ-şyŋyrauy, jasyl jelegı joq bolǧanymen Qaratereŋnıŋ valsı bar edı. İä, kädımgı vals. Auyldyŋ valsı. Auyl jastarynyŋ valsı. Sol vals talai ūrpaqty äldilep ösırdı. Äuenı ädemı edı. Sözın jazǧan – aqyn Serık Seiıtmaǧambetov. Ol myqty aqyn bolatyn. Ömır boiy audandyq «Tolqyn» gazetınde qyzmet ıstedı. Özı – Qaratereŋnıŋ küieu balasy. Öleŋ alpysynşy jyldardyŋ aiaǧynda şyqqan desedı. Sekeŋ Küläi apamyzdyŋ tuǧan jerıne jyrymen şaşu şaşyp, qūrmet körsetpek bolǧan tärızdı. Onyŋ būl qūrmetın elgezek qaratereŋdıkter ılıp äketken. Mektep mūǧalımı, talantty muzykant Orynbai Seiıtjanov äp-ädemı än jazǧan. El arasynda ol būl ändı taǧy bır muzykant Jappar Qūlmyrzaevpen bırlesıp jazypty degen de pıkır aitylady. Valstıŋ avtorlary öte talanty jıgıtter edı. Bärı de jastai ömırmen qoş aitysty. Äitpese, şyǧar şyŋdary biık bolatyn. Būl än jiyrma-otyz jyl boiy auyl-aimaqqa är berdı, jıgıt-jeleŋ men qyz-qyrqynǧa när berdı, jūrttyŋ jadynda jappai jattaldy. Alpysynşy-jetpısınşı jyldardyŋ jastary «Qaratereŋ valsın» berıle şyrqady. Al seksenınşı-toqsanynşy jyldardyŋ ūrpaqtary būl valstı erıne şyrqaityn boldy. Sebebı zaman özgerdı, äuen auysty, än jaŋǧyrdy. Qazırgı jastar būl ändı mülde bılmeidı deuge de bolady. Bıraq osy üş-aq şumaq öleŋ talaidyŋ delebesın qozdyryp, alys armandarǧa ūmtyldyryp, biıkke qol sozdyrǧanyn ūmytuǧa bolmas. Sol valstıŋ mätını mynau edı:
Ystyq qūşaq jan anamdai köremın,
Özıŋe arnap jyr marjanyn tögemın.
Sen dep qana dürsıldeidı jüregım,
O, süiıktı menıŋ Qaratereŋım!
Tolqyndardai tynbai alǧa kelemın,
Kök teŋızdei tebırene beremın.
Şaǧala arman şarq ūrady keudemde,
O, süiıktı menıŋ Qaratereŋım.
Alysamyn dauyldarmen, jeŋemın,
Köŋılderge şattyq gülın egemın.
Gül jainaidy, nūr jainaidy alabyŋ,
O, süiıktı menıŋ Qaratereŋım!

Qaratereŋnıŋ sortaŋdau dalasynda «qūrtqaşaş» dep atalatyn jalǧyz-aq gül ösedı. Sony asqaqtatyp, «gül jainaidy, nūr jainaidy» dep därıptegen qairan aqköŋıl aqyndarym-ai! Tegınde, bızdıŋ auylǧa jyr arnaǧan şaiyrlar jeterlık. Keiın «Aral taǧdyry – adam taǧdyry» dep arpalysqan tūsta jalpaq jūrtqa aty mälım talai aqyn elge keldı. Bärı de Araldy, onyŋ bölınbes bölşegı bolyp sanalatyn Qaratereŋdı jyrlady. Bıraq bärıbır solardyŋ eşqaisysynyŋ öleŋ örnegı de alpysynşy jyldarda jap-jas jıgıtter jan jüregımen jazǧan osy valstıŋ romantikalyq äserıne jetpeitın sekıldı körınedı maǧan.
Ūşaqtar men ūşqyştar
Şaǧala şalqyp ūşyp, külıp jür me?
Qys ötıp, jaz kelgenın bılıp jür me?
Jaz bolyp, jalaŋaiaq baldar oinap,
Juany, jaŋa şyqqan, terıp jür me?!
(Aqyn Dabyl Sahievtıŋ
maidannan elge jazǧan hatynan)
Qaratereŋ – oblys boiynşa ūşqyştar eŋ köp şyqqan auyldyŋ bırı. Būlai bolatyn jönı de bar. Bır aqynnyŋ öleŋı bar edı... «Kündız-tünı bır tynym joq qūlaqqa, Bızdıŋ päter äue joldyŋ astynda». Sol aitqandai, bızdıŋ auyl – äue joldyŋ astyndaǧy auyl. Alys saparǧa ketıp bara jatqan ūşaqtar Qaratereŋnıŋ üstımen ötedı. Ūşaq ötıp ketken soŋ, kök aspanda jal-jal bolyp, onyŋ aq jolaq ızı qalady. Bala bıtken sol ūşaq bır nüktege ainalyp, körınbei ketkenşe köz almai, ūzaq qarap tūrady. Sonyŋ bärın tamaşalap ösken ūlandar ūşqyş boluǧa ūmtylmaidy ǧoi deisıŋ be?
1960 jyly Sverdlovsk tübınde amerikalyq barlauşy-ūşqyş Frensis Geri Pauerstıŋ atyp tüsırılgenı barşaǧa belgılı. Auǧanstannan äuege köterılgen ol Aral teŋızınıŋ üstımen ūşyp, Sverdlov – Kirov – Arhangelsk – Murmansk baǧytymen jürıp ötıp, saparyn Norvegiianyŋ Buda dep atalatyn äskeri aviabazasynda aiaqtaudy josparlapty. Jiyrma myŋ metr biıktıkte samǧaǧan barlauşy jol boiy Keŋes elınıŋ äskeri jäne qorǧanys nysandaryn şetınen suretke tüsırıp kele jatady. Aral teŋızınıŋ ortasynda bakteriologiialyq qarudy synaityn äigılı «Vozrojdenie» araly bar ekenı mälım. Ūşqyştyŋ dıttegenı sol eken. Alaida keŋestıŋ mūzdai qūrsanǧan qyraǧy közderı ony qūtqarmady. Sol Pauers tūp-tura bızdıŋ Qaratereŋnıŋ töbesımen ūşqan körınedı! Kımge nysana bolmaǧan būl Qaratereŋ?! Teŋızdıŋ qoltyǧyndaǧy bızdıŋ auyl da Pauerstıŋ fotoūŋǧysynyŋ qarauylyna ılınıptı. Tıptı onyŋ qorjynynan tabylǧan dünielerdıŋ ışınen Tölebai degen bedeldı aǧamyzdyŋ aidalada mal qarap jürgen suretı şyǧa kelıptı! Auyl adamdary osylaişa guıldesıp jatatyn. Keiın AQŞ-qa barǧan saparymyzda Pentagonnyŋ dälızderı men bölmelerın erkın aralaǧan kezımızde osy jait oiymyzǧa oralǧan.

1967 jylǧy aqpanda Qaratereŋ bır-aq künnıŋ ışınde azan-qazan boldy da kettı. Auylǧa qūs tūmsyq ūşaqtar men jaiynbas tıkūşaqtar saǧat saiyn qonyp, äskeriler aǧylyp kelıp, alqyn-jūlqyn äldeqaida attanyp ketıp jatqany emıs-emıs esımızde. Qūpiianyŋ kıltı aspandaǧy zaman. Ol kezde eşteŋe de bılgenımız joq. Söitsek, Vladimir Komarov ǧaryşqa ekınşı ret attanar aldynda synaq üşın ūşyrylǧan özdıgınen basqarylatyn «Soiuz» korablı qaityp oralyp kele jatqanda apatqa ūşyrap, bızdıŋ Qaratereŋnıŋ künbatysyndaǧy kök teŋızge qūlapty. Sodan auylǧa ūşaq pen tıkūşaqtyŋ jetı atasy kün qūrǧatpai keldı de tūrdy. Eldıŋ bärı tek sony köru üşın öre türegelıp, dalaǧa şyǧady. Qaratereŋnıŋ kögınde qalyqtaǧan sol köp ūşaq talai balanyŋ armanyn oiatty.
Alpysynşy jyldarda Qaratereŋnen Dulan Därmenov degen eŋ alǧaşqy ūşqyş şyqty. Ol sol jyldardaǧy ūşaqtyŋ sūŋqary IаK-40-ty erttep mınıp, halyqaralyq saparlarǧa attandy. Mıne, sol Qaratereŋnıŋ Dulan atty «Miminosy» bükıl balanyŋ idealy boldy. Elge kelse, bärı sonyŋ qasynan şyqpaidy, sūraqtyŋ astynda qaldyrady, tapanşasyn tamaşalaidy. Keiın Qaibaldy Orynbaev degen taǧy bır ūşqyşymyzdyŋ ataǧy jer jardy. Ekeuı de naǧyz erjürek ekenın talai ret tanytty. Dulan mūzǧa yqqan balyqşylardy, adasqan şopandardy qūtqardy. Kökaral bögetı būzylyp, el abyrjyǧan tūsta Qaibaldy basyn qaterge tıgıp, tıkūşaqpen töbeden tönıp kelıp, auyldyŋ talai balasyn ajaldan aman alyp qaldy.

Qaratereŋde ūşqyş boluǧa ūmtylmaǧan bala joq. Keibır äkeler ūldaryna: «Äi, ainalaiyn, ūşqyş bolǧanşa, şopyr bolsaŋşy. Şopyr bolsaŋ, mäşineŋmen pışen äkelemız, otyn tasimyz. Senıŋ samoletıŋe neŋdı syiǧyzamyz?», – dep keiıp otyratyn. Soǧan qaramastan auyl balalary şetınen aviasiialyq uchilişelerge attandy. Bırı ekınşısıne yqpal ettı. Ūşqyştyŋ formasymen elge kelgen kursanttarǧa qyzyqpaityn jan bolmaityn. Söitıp, künı bügınge deiın bızdıŋ auyldan ūşqyşy bar, äue tehnigı bar, otyzǧa juyq aviator şyǧypty. Bırqatary Mäskeudıŋ aviasiia institutyn bıtırgen. Qaratereŋnıŋ ūşqyştarynan tolyqqandy bır aerodrom, üş-tört şaǧyn ūşu tobyn jasaqtauǧa bolady! Tıptı bükıl äuletımen ūşqyş bolǧan qaratereŋdıkter de bar. Bügınde elımızdıŋ belgılı aviaqūrylymdaryn aǧaiyndy Äjmoldaevtar basqarady.
Auyl balalarynyŋ ūşqyş boluǧa ūmtyluynyŋ taǧy bır sebebı bar. Keŋestık däuırde, auyzdan aq mai, kök mai aqqan zamannyŋ özınde audan ortalyǧyna qatynaityn jol jaisyz boldy. Bar-joǧy jüz-jüz elu şaqyrymǧa juyq jerge oiqy-şoiqy jolmen äreŋ jetesıŋ. Mäşine tynymsyz selkıldegende ökpe-bauyryŋ üzılıp tüse jazdaidy. Körşı audannyŋ ortalyǧy – Qazalyǧa qatynaityn jol da solai. Onyŋ üstıne jaŋbyr seldetıp ötse boldy, en dala ilenedı de qalady. Ekı ortada bes-alty ret batpaqtap, kün ūzaqqa mysyqtabandap otyryp, aqyryn jyljisyŋ. Dıttegen jerıne jete almai, jolda qalǧandar jetıp artylady.

Talai jyl boiy būl auyldyŋ negızgı kölıgı AN-2 ūşaǧy bolyp keldı. On ekı adam ǧana siiady. Işıne adam da mınedı, qoi da mınedı. Sau da mınedı, mas ta mınedı. Ūşyp kele jatyp, bır-bırın jekpe-jekke şaqyryp, «Şyq, dalaǧa!», – degen aqköz aǧalarymyzdy da körgenbız. Şaǧyn ūşaq iterıp ot aldyratyn motosikl sekıldı, byrt-byrt etıp, ıske qosylady da, qaqalyp-jötelıp, babyna kelıp, qyzdyrynyp alǧan soŋ, kökke samǧai jöneledı. Araldan Qaratereŋge deiın teŋız jaǧalap, tūp-tura qyryq bes minut qalt-qūlt etıp ūşady. Bıraq kölıktıŋ töresı özı. Öte senımdı. Aspanda qalyqtap kele jatqanda jeŋıl-jelpı aqau-maqauy tabyla qalsa, ekı ūşqyştyŋ bırı bılegın sybanyp jıberıp, qolyna qūral-saimanyn alyp, senıŋ közıŋşe jöndei salady. Tüsıp ketken bolty men būrandasyn alyp berıp, kömektesken bolamyz.
Osy ūşaq Aral men Qazalyǧa künıge ekı-üş ret qatynaidy. AN-2-nıŋ Qaratereŋge tabany tigen sätte auyldyŋ kärı-jasy motosiklın tyryldatyp, äuejaidan tabylady. Bügın ūşaqtan kımder tüstı? Qaratereŋnıŋ basty jaŋalyǧy osy. Äsırese syrttan kelgen adamdy küllı auyl jäudıregen janarymen qarsy alady. Sol janarymen tüsken üiıne deiın ūzatyp salady. Keide ūşaqty Qaratereŋnıŋ jıgıtterı aidap keledı. Ondaida olar auyldyŋ töbesıne töngende ūşaqty būlǧaŋ-būlǧaŋ etkızedı.

Qaratereŋ äuejaiynyŋ bastyǧy Sūltan aǧamnyŋ abyroi-bedelı kez-kelgen Aviasiia komitetınıŋ töraǧasynyŋ märtebesınen kem emes. Būl – ūşqyşqa jaryǧan auyl. Sol auyldyŋ äuejaiyna komendant bolu degenıŋız... Qaratereŋ aeroporty degenımız – şaǧyn ǧana ekı bölmelı üişık. Būryn ūşaq qonatyn aitaqyrda üişık tügılı saitan da joq edı. Jūrt künūzaqqa künge qaqtalyp tūratyn. Soǧan qaramastan jolǧa jinalǧan auyl aqsaqaldary: «Qoi, basyna baryp, otyra bereiık», – dep, osy aitaqyrǧa üş-tört saǧat erte kelıp, iırılıp tūratyn. Äuejaidyŋ bır bölmesıne jolǧa jinalǧandar jaiǧasady. Ekınşı şaǧyndau bölme – Sūltekeŋnıŋ «ofisı». Onda rasiia ornalasqan. Sūltekeŋ orys tılındegı sözdık qory asa bai bolmasa da, audan ortalyǧymen damylsyz söilesıp jatady. «Mereşka!», «Mereşka!», ia – «Eşelon!», ia – «Eşelon!». Sırä, «Eşelon» – Qaratereŋnıŋ aviasiiadaǧy bürkenşek aty boluy kerek. Sūltekeŋ sol seldırleu orysşasymen jeldıŋ qaidan, qandai jyldamdyqpen soǧyp tūrǧanyn, ūşaqtyŋ auyldyŋ qai betınen kelıp qonǧany yŋǧaily ekenın jūqalap jetkızedı. Özı – äuejaidyŋ bastyǧy, özı – dispetcher, özı – bailanysşy, özı – kassir. Öz baǧasyn jaqsy bıledı. Ūşaq kelgenge deiın bilettıŋ bar-joǧyn jan balasyna aitpaidy. Jalynyp-jalpaisaŋ da, kün ılgerı qolyŋa bermeidı. Jymiyp külıp qoiyp, otyra beredı. Jüikesı temırdei berık. Senıŋ küiıp-pıskenıŋe pysqyrmaidy da. Söitıp otyryp, bärın de retteidı. Azǧantai bilettı jolauşylardyŋ bärıne de jetkızedı. Ölım-jıtımge bara jatqandardy da eskeredı. Sabaǧynan qalyp qoiuy mümkın studenttı de ūmyt qaldyrmaidy. Keşeden berı sarylyp kütıp jürgenderdı de jadynan şyǧarmaidy. Auyldyŋ atqamınerlerı aiaq astynan jolǧa şyǧyp qala ma dep sary maidai saqtap otyrǧan bır-ekı biletın de soŋǧy sätte jyp etkızıp, jūrtqa ūsyna qoiady. Qysqasy, jolauşynyŋ bärı Qaratereŋnıŋ «kölık jäne kommunikasiialar ministrı» Sūltekeŋe razy bop tarasady.
Qaratereŋdıkter öz aeroportyn eşteŋege de aiyrbastamaityn. Bızdıŋ «Hitrouymyz» da, «Atatürkımız» de osy edı. Qazır, ärine, AN-2-nıŋ künı ötken. Äue qatynasy äldeqaşan toqtaǧan. Bıraq qaratereŋdıkterdıŋ tättı armanyn terbetken ūşaqtar men ūşqyştardy eşkım de esten şyǧarǧan emes.

Aitpaqşy, Araldyŋ tülegı, äigılı ärtıs Qūdaibergen Sūltanbaev ta mektep bıtırgen soŋ ūşqyştar uchilişesınıŋ tabaldyryǧyn attap edı... Bıraq ūşqyş boludy aǧamyzdyŋ maŋdaiyna jazbapty. Bärıbır ol biıkke samǧai alatynyn körsetıp kettı.
İä, söitıp, talai ūşqyşty tületıp ūşyrǧan teŋız qoltyǧyndaǧy «Telavige» ūşaq qonbaǧaly qai zaman?!
Mamandar men adamdar
Ai, apa, Yslam aǧa, eldemısıŋ?
Seiıtniiaz, sen Qūdaiǧa pendemısıŋ?
Sabatqa kök esektı bailap tastap,
Äukiıp, myltyq alyp, köldemısıŋ?!
(Aqyn Dabyl Sahievtıŋ
maidannan elge jazǧan hatynan)
Qaratereŋnıŋ Sūltekeŋ siiaqty «kölık ministrı» ǧana emes, «energetika ministrı» de bar edı. Ol – auyldyŋ qyryq jylǧy üzdıksız elektrigı Qaiyrbai aǧam. Özı ünemı köŋıldı jüredı. Eptep jūtqynşaǧyn jıbıtetını de joq emes. Sonda da şyrmatylǧan symǧa bır ūrynbaidy, äp-sätte şamyŋdy jarqyratyp jaǧyp beredı. Öz üiı qaraŋǧylyq qūşaǧynda qaluy mümkın. Bıraq şaqyrǧan üige lezde jetıp barady. Būl kezde: «Şamyn basqa üidıŋ, Jaqtyŋ aiaulym», – dep qaraŋǧy üide apamyz yŋyldap, ändetıp otyrady. Onda Qairekeŋnıŋ şaruasy şamaly. Jūrttyŋ jūmysy dese, öledı. «Men senderdıŋ şamşyraqtaryŋmyn», – dep meiırlenetın sol Qaratereŋnıŋ «KEGOC»-ınıŋ bastyǧy Qaiyrbai aǧam ünemı aq öleŋmen jyr örıp jüretın. Öleŋderı ärine, tört aiaǧyn teŋ basa bermeidı. Elektr quatynyŋ kıltı qolynda bolǧanymen poeziiasynyŋ quaty närsızdeu. Oǧan Qaiyrbai aǧam qyŋbaidy. «Men – elektrik, Ortasy – kelektrik», – dep sırısınen basa salady. «Kelektrik» degen ne? Ol nenıŋ ortasy bolady?», – dep sūrasaq, jaryǧymyzdy jalp etkıze me dep qorqamyz. Al Qairekeŋ bolsa, şūbyrtyp ūra beredı:
Jappasbaev Bögennen kelgen eken,
Orynbet radiony qiǧan eken,
Qaiyrbai svettı söndırgen eken,
Ony jūrt bılıp qalyp, şulaǧan eken.

Şyndyǧynda, onyŋ «öleŋderı» öleŋge kelıŋkıremeidı demeseŋ, derektık negızderı öte myqty bolady. Mysaly, Moldajan Jappasbaev – Qaratereŋdegı Quaŋdariia balyq aulau bazasynyŋ direktory, Bögen – onyŋ būǧan deiın direktor bolǧan auyly. Orynbet Kärıbaev – auyldyŋ maŋdaiyna basqan jalǧyz radiotorabynyŋ jalǧyz mamany. Al svettı söndıruşı – özı. Söitıp, onyŋ «öleŋderınde» «ömır şyndyǧy» degenıŋ örıp jüredı. Şaǧyn auyldyŋ şiraq tırşılıgı körınıs tabady.
Al endı bar ǧoi, auyldaǧy menıŋ kez-kelgen jeŋeşem «aqparat ministrınıŋ» mındetın mültıksız atqara beredı. Jer tübındegı äŋgıme būl auylǧa lezde jetıp, qyzu talqyǧa ainalyp jatady. Olardyŋ boljamy qalt ketpeidı. Bır jeŋeşem aitqandai, bızdıŋ auyl şulasa, jaqsylap şulaidy, bılıp şulaidy.
Qaratereŋ – ǧylymi keŋes qūra alatyn auyl. Qaratereŋ orta mektebın bıtırgenderdıŋ ışınde ǧylym doktorlary da, ǧylym kandidattary da jetkılıktı. Būǧan solardyŋ ǧylymmen ainalysqan balalaryn qosyŋyz. Auyldyŋ jurnalisterı de jüirık şyqty. O basta Qaratereŋnıŋ maŋdaiyna bıtken ekı myqty jurnalisı bar edı. Olar – aǧaiyndy Şäkırat jäne Şäkızat Därmaǧambetovter. Respublikaǧa tanymal osy aǧalarymyzdyŋ soŋynan öz soqpaǧyn salǧan Begımbai Ūzaqbaev ta alysqa şapty. Jalaŋtös bahadür turaly tarihi roman jazdy. Osy üşeuınıŋ soŋyn ala bız de qara körsettık. Al qazır qaratereŋdık jurnalisterdıŋ sanynan jaŋylasyŋ. Olar «Habar» agenttıgınde, «Qazaqstan» teleradiokorporasiiasynda, «Aiqyn», «Almaty aqşamy», «Syr boiy» gazetterınde, oblystyq telearnada, «Qoǧam» telearnasynda qyzmet ısteidı. Tıptı şet elde jurnalistık qyzmetpen ainalysyp jürgenderı de bar. Qaratereŋnıŋ qatty qysqan jūdyryqtai şiraq bır ūlany, jüirık jurnalist Nūrbek Ämişa Ūlybritaniiaǧa baryp, sol eldıŋ ırgelı universitetterınıŋ bırın bıtırıp keldı.

Aǧylşynşa aqparattyŋ alyp teŋızınde balyqşa jüzedı qazır būl ınımız. Solardyŋ bırazynyŋ jazu önerıne beiımdeluıne aldyŋǧy lektegı törteumız azdy-köptı yqpal ete aldyq-au deimın.
Baiaǧyda jol azabyn äbden tartqandykı şyǧar, bızdıŋ auyldyŋ perzentterı temır jolǧa da türen saldy. Bır kezde dala kezıp, adyraspannyŋ tüinegımen «atysyp», qarakenei qazyp, kösık jep ösken Qaratereŋnıŋ qara siraq balalary – Baidan Şüiınışbaev pen Jūldyzbai Mūsaev qazır osy saladaǧy ırılı-ūsaqty aimaqtyq qūrylymdardyŋ tızgının ūstap otyr.
Qaratereŋ ūlany eldıŋ qorǧanys küzetınen de şet qalmady. Astana aimaqtyq äskeri okrugı qolbasşysynyŋ orynbasary bolǧan Darhan Äjmoldaev degen jap-jas polkovnik osy auyldaǧy orta mekteptıŋ tülegı. Söitıp, mamany mol Qaratereŋ küllı qazaq jūrtyna qan taratyp tūr.
Ol az deseŋız, būl auyldan şyqqan Jetes Joldasbaev degen ataqty asaba bar. Bükıl Qyzylorda bıledı ony. Qolyna mikrofon tise boldy, būlbūldai sairai jöneledı. Toiǧa kelgen meimannyŋ bärı sonyŋ auzyna qarap, qoǧadai japyrylyp otyrady. Tappaityny joq. Kez-kelgen tyǧyryqtan şyǧyp ketedı. Bır künı sol asabaǧa bylai dep sūraq qoidym:
– Jetes, keide qyzyp qalǧan qonaqtardyŋ toidan qaitpai jürıp alatyn ädetı bar ǧoi. Sondai kezde olardy qaitıp taratasyŋ?
– Men onyŋ da jolyn taptym ǧoi, aǧa. Toidy aiaqtap bolǧan soŋ, bylai dep sūŋqyldai jönelem: «Jıgıtter, senderge azǧantai ǧana ötınışımız bar. Qazır bırden ketıp qalmaŋdarşy. Qyzyq bolǧanda, jaŋa tüsken kelınnıŋ jasauy qosa kelıp jatyr. Sonyŋ tösek-ornyn, bes-alty mebel-sebelın kölıkten tüsırıp, üige ornalastyruǧa kömekterıŋ kerek!». Osydan keiın toi soŋynda bır adam qalsa, menıŋ atymdy Jetes emes, basqa qoiyŋyz!

Qaratereŋnıŋ ǧasyrdan ūzaq jasaǧan Qainazar degen qarty bar edı. Naizadai tıp-tık bolyp jüretın. Söilegende sözınıŋ är ärpı qisaimai, ornynda tūratyn. Saiasatty jılıkşe şaǧatyn. «Jüzden keiın jaŋadan tıs şyǧady deuşı edı, al endı sol tısterım älı körınbeidı», – dep kületın. Jüz altyǧa qaraǧan şaǧynda dünie saldy. Qainazar kökemmen Qaratereŋnıŋ ǧasyrlyq tarihy bırge kettı. Araldyŋ ardaq tūtar aqsaqalynyŋ bırı sol edı.
Auyl aqsaqaldary ara-tūra aqparat mekenı – poştanyŋ aldynda bas qosady. Ana bır jyldary eldı naryqtyŋ dauyly soǧyp, jūrt daǧdarysqa ūşyraǧanda ülkender özara aqyldasu üşın ünemı osynda jiylatyn. Äŋgımelesedı. Şer tarqatady. Telı men tentektı tezge salady. Ülkender poştanyŋ aldyna köbırek toptalsa, auylda äleumettık mäseleler köp jinaqtalyp qaldy degen söz. Qazır poştanyŋ aldyna baratyn şaldar da siregen sekıldı. Bız alysqa şyǧandap, tau ızdep jürsek, tau tūlǧaly qarttardyŋ bärı öz aulymyzda eken ǧoi!
Tartylyp ketken teŋızdıŋ tabanynan ejelgı qalanyŋ orny tabyldy. Qaratereŋde arheologtar ailap jatty. Teŋız ūltanyndaǧy köne şahardan qazyp alynǧan būiymdar orta ǧasyrlardaǧy mädenietımızdıŋ erekşe damyǧanyn aiǧaqtaidy. Bäse, nege şetımızden şahar ızdep, şarq ūramyz desek, Qaratereŋnıŋ jelke tūsynan tabylǧan bır kezdegı Kerderı qalasyn meken etken orta ǧasyr ziialylarynyŋ ūrpaqtary ekenbız ǧoi... Köne qala älı de talai qūpiiasyn aşyp qalar.
Kezınde auyl adamdary üdere köşıp, eldıŋ tütını tausylatyndai körıngende bır aǧamyzdyŋ: «Öi, äkeŋnıŋ... Osy Qaratereŋde jalǧyz üi qalǧanşa ketpeimın!», – dep tıstengenın közımız körıp edı. Tılegı oŋǧaryldy. Auyldyŋ talqany tausylmady, tütını jyǧylmady. Qazany otqa qondy, ūldary atqa qondy.
Qysqasy, Qaratereŋnıŋ alysta qalǧan valsı qaita şyrqalatyn türı bar...
Bauyrjan OMARŪLY