Alaş, «Arys» jäne Ǧarifolla

Taǧy bır qairatty qazaq ömırden öttı. Ūlttyq koloritı mol, ziiatty ziialy. Küllı eŋbegın qūndylyqtardy qasterleuge, jädıgerlıkterdı jaŋǧyrtuǧa arnaǧan zerdelı zertteuşı. Ǧarifolla Änes... Keşeden berı äleumettık jelı ony egıle joqtap jatyr. Joqtaityndai bar... Ūlt ruhaniiatynda airyqşa ız qaldyrǧan, örısı men önegesı köp Ǧarifollalar barşylyq. Qai-qaisysy da eldık mäselelerge barynşa atsalysty. Bırı önerımızdı örlettı. Taǧy bırı ǧylymymyzdy törlettı. Sondai-aq ūlt mūrasyn jinauǧa, zertteuge, jariialauǧa janyn salyp, tynbai ter tökken taǧy bır Ǧarifollamyz bar edı. Ol – Ǧarifolla Änes. Bır özı bır instituttyŋ jūmysyn jasaǧan ǧibratty ǧalym. Bır özı bır arhivtıŋ ısın jürgızgen märtebelı mūraǧatşy. Bır özı bır baspalar üiınıŋ şaruasyn atqarǧan bılıktı baspager. Bır özı bükıl arystyŋ jiǧan-tergenın jalyqpai saralaǧan abyroily alaştanuşy. Jalpy, özımızge ülgı bolǧan Ǧarifolla Änes, Amanqos Mektep, Maqsat Täjımūratov, Marat Äbsemetov syndy aǧalarymyz Alaş arystarynyŋ mūrasyn zertteudı tym erte bastap jıbergen-dı. Ardaqtylarymyzdyŋ tūlǧasy men tuyndysyna älı de tolyq baǧa berılmei jatqan tūsta olar būl ıske tas-tüiın daiyn tūrdy. Jylymyq jyldardyŋ jaily lebı sezıle tüsken şaqta Tıl bılımı institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı Ǧarifolla Änes Qazan, Taşkent, Mäskeu, Orynbor jäne basqa tarihi mūraǧa bai qalalardyŋ arhivterınen baǧa jetpes qūndy dünieler tapty. «Elın süigen erlerdıŋ ardaqty esımderın resmi oryndardan būryn äruaqqa syiynyp, aldymen özımız-aq aqtap jıbergendei edık», – dep eske alatyn ol. Būl ras edı. Zamannyŋ tüzeler syŋaiyn kün ılgerı barlaǧan ǧylymdaǧy aǧa buynnyŋ ökılderı jas perılerdı tomaǧasyn alyp, topqa saluǧa äzırlep jatty. Būl köştı sol kezdegı saryuyz zertteuşıler, bügıngı azuly alaştanuşylar Dihan Qamzabekūly men Sūltanhan Aqqūlyūly bastady. Elımızdegı bıldei bır ǧylymi-zertteu institutynda jūmysyn jap-jaqsy atqaryp, aldaǧy jyldarǧa arnalǧan josparlaryn tüzıp, öz auanymen tırlık keşıp jürgen Ǧarekeŋ bır künı şūǧyl şeşımge bel budy. Ol Qazaqstannyŋ repressiiaǧa ūşyraǧan ziialylarynyŋ mūrasyn zertteitın «Arys» qoryn qūrdy. Täuelsızdık alǧanymyzǧa bır-aq jyl ötken-dı. Būl qor sodan berı üzdıksız jūmys ıstedı. Būl qordyŋ basşysy sodan berı bır kün de damyl körgen joq. Qanşama tūlǧany şyŋyraudan şyǧardy. Qanşama kıtap basty. Qanşama ensiklopediia tüzdı. Qanşama tarihi mūrany qatarǧa qosty. Qanşama arhivtıŋ esıgın qazaq jūrtyna aiqara aşyp berdı. Qanşama qazaq basylymynyŋ kıtabi nūsqasyn äzırlep, oqyrmanǧa ūsyndy. Endı kım jalǧastyrady ony? Jalǧastyrǧan künde de däl özındei bola ala ma?! Ǧarifolla äigılı qoryn qūrǧan soŋ köp uaqyt ötpei-aq men odan sūhbat aldym. Būl kezde ol qalyŋ qara şaşy jelkesın japqan, tıptı onysyn Oralhan aǧanyŋ ülgısımen iyǧyna qarai jıbere salǧan, otyz bes jastaǧy oily jıgıt edı. Közı ötkır, qairaty mol. Qaiyspas Qaradöŋ batyrdyŋ qara küşı mol qajyrly ūrpaqtary sekıldı qai ıske de qūlşynyp, saqadai sai tūrdy. Ekeumızdıŋ osy sūhbatymyz «Jas alaş» gazetınıŋ 1992 jylǧy 3 qyrküiektegı sanynda jariialandy. Sol sūhbatta ol özınıŋ «Arys» qoryn qūru jönındegı maqsat-mındetın bylaişa täpsırlegen-dı: «Halqymyz saŋlaqtardyŋ mūrasymen qaita tabysyp jatyr ǧoi. Jön-aq. Al endı esımderı de, eŋbekterı de jalpaq jūrtqa keŋınen tanymal emes, şyn mänınde ūlan-ǧaiyr mūra qaldyrǧan, bıraq jyldardyŋ qaltarysyna myqtap jasyrylǧan bozdaqtarymyz qanşama?! Olardyŋ mūrasyn kım ızdemek? Oqyrmany on myŋdap sanalatyn, müiızı qaraǧaidai közı tırı qalamgerlerdıŋ özı qaǧaz joqtyǧynan kıtaptaryn şyǧara almai jürgende jarty ǧasyrdyŋ jamylǧysyn jamylyp, jer qoinynda jatqan arystardyŋ asyl dünielerın bastyruǧa kım ūsynady? Osyndai ärqaisysy atan tüiege jük bolarlyq mındet arqalaǧan sansyz saualdar Qazaqstannyŋ repressiiaǧa ūşyraǧan ziialylarynyŋ mūrasyn zertteitın «Arys» qoryn qūruǧa degen nietımızdı oiatty». Ol osy baǧdarlamalyq tūjyrymdamasyna ärdaiym adal boldy. Kün-tün demei tynbai eŋbek ettı. Ärine, «Arysty» Ǧarekeŋ jalǧyz özı ǧana jeke-jara jetektep, bükıl beinettıŋ basy-qasynda tau kötergen Tausoǧardai jalǧyz özı ǧana jürdı desek, artyǧyraq bolar edı. Onyŋ janynda ärkez qazaqtyŋ myqty zertteuşı jıgıtterı boldy. Qai-qaisysy da jan aiamai, ynta-yqylasymen üles qosty. Degenmen bar salmaqtyŋ bärıbır basşyǧa tüsetını barşaǧa aian. Mūny qor jetekşısı de ünemı atap körsetıp otyrǧanyn aituǧa tiıspız. Mäselen, jaŋaǧy sūhbatymyzda Ǧarekeŋ qaşannan boiyna bıtken qarapaiymdylyǧyna basyp, ädepkı tūjyrymyn odan ärı sabaqtap, «Būl – osynau maŋyzdy ıspen tek bızdıŋ ūjym ǧana ainalysady degen söz emes. Mūny jūrtymyz bolyp jūmylatyn qasiettı paryzymyzdy atqaruǧa üles qosqymyz kelgenı dep baǧalau kerek», – dep tiianaqtai tüsken edı. Üles bolǧanda qandai! Taudai üles. Altyn qor. Asyl qazyna. Qazaq jūrtyndaǧy barlyq kıtaphanalardyŋ ajaryn aşyp tūrǧan dünielerdıŋ bırsypyrasy – Ǧarifolla Änes şyǧarǧan kıtaptar. Onyŋ baspasynan jaryq körgen jädıgerlıkter ūlt ziialylarynyŋ jeke kıtaphanalarynyŋ da qūndylyǧyn arttyra tüsedı. Obrazdy türde aitsaq, Ǧarifola aǧamyz daiyndap, bastyrǧan kıtaptardan kışıgırım bır kıtaphana jasaqtauǧa bolatyn şyǧar... Ǧarekeŋmen üzeŋgıles jürgelı qaşan. Ol bärımızge ülgı-önege körsettı. Onyŋ qabılet qarymy şyǧarmaşylyqtyŋ qai-salasyn da aişyqtap tūrar edı. Osydan otyz ekı jyl būryn alǧan älgı sūhbatymyzda oǧan «Kezınde körkem dünieler jazyp jürgenıŋızdı de bıletın edık...», – dep oi tastap, taǧy bır saualǧa jeteleppız. Al onyŋ jauaby bylai boldy: «Asqar taudai arystarymyzdyŋ marjandai asyl ärı süiektı dünielerın oqyǧannan keiın özımnıŋ şimai-şatpaqtarymdy jazuǧa qalamym jorǧalamai-aq qoidy. Äuelı solardyŋ baǧa jetpes mūralaryn şyǧaryp alaiyq, özımızdıkı qaida qaşar deisıŋ...». Solai! Ol maqsat-mūratyn oryndau üşın özınıŋ jeke şyǧarmaşylyǧyn ekınşı kezekke yǧystyrdy. Būdan ädebiet te, ǧylym da ūtyla qoidy dep oilamaimyz. Sonymen, ömırde öte qarapaiym bolsa da, ündemei jürıp-aq adam aitqysyz ūşan-teŋız ıs tyndyrǧan Ǧarifolla Änestıŋ bolmys-bıtımınıŋ erekşelıgı nede? Bırınşıden, ol Alaş mūrasyn şaşau şyǧarmai zertteuge ölşeusız eŋbek sıŋırdı. Būǧan onyŋ ışkı ruhani daiyndyǧy mol boldy. Qazaqtyŋ asa tanymal, öte äleuettı azamattarymen bırge Tıl bılımı institutynda qyzmet ıstep, ǧylymi mektepten öttı. Odan soŋ täuelsızdıktıŋ alǧaşqy qarlyǧaşy ıspettı, qazaqy qūnary bai «Ana tılı» gazetınıŋ Tıltanu bölımın basqardy. Būl basylymnyŋ bılıktı basşysy, ūlaǧat ūstahanasynyŋ bas körıkşısı Jarylqap Beisenbaiūly ırıktegen saidyŋ tasyndai asa talantty sarbazdardyŋ sapynda jürdı. Kielı şaŋyraqtyŋ ǧylymi deŋgeiın köteru üşın aianbai ıs qyldy. Mūnyŋ bärı Alaş mūrasyn asqan ūqyptylyqpen zerttep-zerdeleuıne zor paidasyn tigızdı. Ekınşıden, Ǧarekeŋ arystardyŋ şyǧarmalaryn ǧylymi tūrǧydan jüielep, kürıştı kürmekten aiyryp, jıktep-jılıktep baryp ūsyndy. Ol qūrastyrǧan jinaqtarǧa öte sauatty, joǧary deŋgeidegı ǧylymi tüsınıktemeler jazyldy. Qolǧa alǧan düniesın jürdım-bardym jäne şalama-şekkı daiyndauǧa jol bergen joq. Būl şaruaǧa meilınşe falş engızbeuge tyrysty. Qoljazba qabyldanǧannan bastap, baspahanadan şyqqanşa jūmys üderısınıŋ bärın tıkelei özı qadaǧalap otyrdy. Asyǧystyq degendı asa ūnata qoimady. Üşınşıden, Ǧarifollanyŋ sensasiia degenge jany qūmar emes-tı. Jūrttan bırden süiınşı sūrap, jarty älemge jar salatyn ädetten aulaq boldy. Tapqan düniesınıŋ özın segız saraptaudan, toǧyz tekseruden ötkızgen soŋ ǧana ǧylymi ortanyŋ talqysyna ūsyndy. Kıtap şyǧaru barysynda osyndai ūstanymdy serık ettı. Bügıngı zamanda sabyr saqtaityn sauyty bar mūndai kısılerdıŋ öte sirek ekenı ras. Törtınşıden, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda tabylǧan qanatqaqty jädıgerlıktıŋ bırazyn Ǧarekeŋ ärıptesterımen bırlesıp, baspaǧa äzırledı. Äsırese, Halel Dosmūhamedūlynyŋ «Alaman» atty kıtabyn jaryqqa şyǧaryp, jūrtşylyqty ruhani oljaǧa keneltuı öz zamanyndaǧy eleulı jaŋalyq edı. Būdan soŋ jyl saiyn bırneşe jinaq äzırlep, oqyrmannyŋ qazynasyn molaityp otyrdy. Besınşıden, ol – naryqqa köşken jyldarymyzda säl tejelıŋkırep qalǧan ensiklopediialyq ädebiettıŋ klassikalyq dästürın qaita jaŋǧyrtqandardyŋ bırı. Tūlǧalyq jäne mekendık ensiklopediialardy bırınen soŋ bırın şyǧaryp, oqyrmannyŋ kıtap söresın qasterlı düniege toltyrdy. Sol arqyly mūndai jinaq daiyndaudyŋ özındık ülgısın de qalyptastyrdy. Altynşydan, ūlt müddesın ūlyqtaǧan alǧaşqy qazaq gazetterınıŋ bırazyn arhivten ızdep tauyp, mätının qaita süzıp, jalyqpai jüielep, saraptamadan ötkızıp, tūtas jinaq retınde toptastyryp, jūrtşylyqtyŋ kädesıne jaratty. Qazır būl kıtaptar ırgelı oqu oryndarynyŋ jurnalistika fakultetterı studentterınıŋ qoldan-qolǧa tüsırmei oqityn qūndy jädıgerlıkterıne ainaldy. Jetınşıden, qazaq jyrynyŋ tabiǧatyn jaqsy tüsınetın tiianaqty tekstolog ǧalym boldy. Ol būl tūrǧyda qazaq ädebietın zertteuge bükıl ǧūmyryn arnaǧan äleuettı ärıptesı, teŋdessız ǧalym Qabibolla Sydiyqovtyŋ ülgısın ūstandy. Ǧarekeŋ ūsynǧan jinaqtardyŋ mätındık mazmūnyna osy uaqytqa deiın eşqandai syn pıkır aitylǧan emes. Segızınşıden, ol äzırlegen kıtaptarynyŋ korrekturasyna basa män berdı. Mümkındıgınşe qate jıbermeuge tyrysty. Qate ketıp bara jatqan dünielerdı baspahanadan toqtatyp qoiyp, qaita basqan kezı de boldy. Özınıŋ maŋdai terın tögıp, qajyr-qairatyn salǧan eŋbegınıŋ oqyrmanǧa sapaly küiınde jetuı üşın jan alysyp, jan berdı. * * * Mıne, bız osyndai adamdy joǧalttyq. Endı toǧyspas joldar torabyn qosyp, bır özı bırneşe mındet atqarǧan onyŋ orny qalai tolmaq?! Ruhyŋyz şat bolsyn, Ǧareke! Bekem bolyŋyz, Baǧdan jeŋeşe! * * * Ǧarekeŋ ǧaryşqa jol tartty...  

Bauyrjan Omarūly