قازاق قىزدارى وتكەن عاسىرلاردا وتە سانقوي بولعان

3488
Adyrna.kz Telegram
ۋكراين عالىمىنىڭ سەنساتسياسى. ۋكراينالىق ارحەولوگ، تاريحشى، رەستاۆراتور تاتيانا نيكولاەۆنا قازاقستاندىقتاردىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن پاۆلودار وبلىسىنداعى ارحەولوگيالىق قازبالاردان تابىلعان، قيماق-قىپشاق پەن التىن وردا كەزەڭىندە كەزدەسەتىن ماتا بولىكتەرىن زەرتتەۋ ءۇشىن كەلگەن. ول ۇسىنىلعان بارلىق ماتەريالدى (100-دەن استام ۇلگى) تولىعىمەن زەرتتەپ، عىلىمي-تاريحي جاڭالىق اشۋعا بولاتىندىعىن ايتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، عاسىرلار بويى جەر بەتىندە ساقتالعان جىبەكتىڭ ەلەمەنتتەرىن تالداپ، زەرتتەپ، سونىمەن قاتار، ناتيجەسى ونى قۋانتىپ قانا قويماي، تاڭعالدىرعان. قازىرگى پاۆلودار اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەرتە زامانداعى قازاق ايەلدەرى تالعامپاز ءساندى جانە بىرەگەي تەحنولوگيامەن جاسالعان جىبەك جانە التىن ماتالاردان تىگىلگەن كيىم كيگەن. بۇل تۋرالى تولعىراق تاتيانا نيكولاەۆنا ءتىلشىمىز رەنات تاشقىنباەۆقا باياندادى.
بۇل كۇندەرى تاتيانا نيكولاەۆنا پاۆلودار مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مارعۇلان ورتالىعىندا تاڭنىڭ اتىسىمەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە تابىلعان ماتالاردىڭ ۇزىندىلەرىن زەرتتەۋگە بىردەن كىرىسەدى. ال كومپيۋتەرىنىڭ مونيتورىنان باعا جەتپەس ارحەولوگيالىق قازبالاردىڭ سۋرەتتەرىن كورۋگە بولادى. ول بىزگە ميكروسكوپتا كورسەتىلگەن قازبا ۇلگىلەرىن ارنايى باعدارلاما ارقىلى قازىرگى ۋاقىتپەن شامالاپ كورسەتىپ، ۋكراينادا زەرتتەلگەن ۇلگىلەرىمەن دە سالىستىرۋدا. "بۇل قيماق-قىپشاق جانە التىن وردا كەزەڭىنە جاتادى. وسى فراگمەنتتى جەتى ەسە ۇلعايتىپ قاراعانىمدا جاي قاراپايىم ماتا ەدى، بىراق ماتا بەتىنە تۇسكەن سارعىلت ءتۇستى 30 ەسە ۇلعايتىپ قاراۋدى شەشتىم سوندا مۇنىڭ التىن جىپتەردىڭ قالدىعى ەكەندىگى انىقتالدى. اۋزىم اشىلدى دا قالدى", - دەيدى ول. پاۆلودارلىق ارحەولوگتاردىڭ تاپقان التىن وردا داۋىرىندەگى التىن ماتاسى. جەتى رەت ۇلكەيتىلگەن پاۆلودارلىق ارحەولوگتاردىڭ تاپقان التىن وردا داۋىرىندەگى التىن ماتاسى. 30 رەت ۇلكەيتىلگەن ۋكراينانىڭ ارحەولوگيالىق ۋچاسكەلەرىندەگى ۇقساس ماتەريالمەن جۇمىس ىستەپ، سكانەردەن وتەتىن ەلەكتروندى ميكروسكوپتىڭ كومەگىمەن 4000 ەسە ۇلعايتىپ، مەتالدىڭ بىركەلكىلىگىن كوردىم، قالىڭدىعىنا قاراي، فولگا دەپ اتاۋ قيىن، سونشالىقتى كىشكەنتاي قۇندىلىقتار، بۇل التىندى ءتىپتى رەنتگەن ساۋلەلەرى ارقىلى كورۋ دە مۇمكىن ەمەس. پاۆلودار ارحەولوگتارى تاپقان ماتا بولىكتەرىنىڭ توزىعى جەتكەن، بالكىم تىم قىمبات باعالانعاندىقتان ۇزاق كيىلگەن. مەتاللدىڭ قالىڭدىعى، ۋكراينادا تابىلعان ۇلگىلەرگە ۇقساس، ورگانيكالىق نەگىزدە ورالعان - جارتى ميكرون (ميكرون مىڭ ميلليمەتردەن استام). جانە بۇل XIII عاسىر، سەنەسىز بە؟!
مۇنىڭ ءبارىن كورگەندە، مەن تاڭعاجايىپ كۇيگە ءتۇستىم، سەبەبى بۇل سيرەك كەزدەسەتىن زاتتار، وتە قىمبات ۇلگىلەر! وكىنىشكە قاراي، بۇل ماتالار مەن جوعارىتەحنولوگيالى جىپتەردىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ەلەكتروندى ميكروسكوپيا جاساي المايمىز. بىراق ولار ەۋرازيا ايماعىندا بەلگىلى", - دەيدى تاريحشى. 400 رەت ۇلكەيتىلگەن نۇسقا "بۇل تەحنولوگيا جوعالىپ كەتكەن، بىراق ۇقساس، كۇمىس تە تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە بۇرىنعى جەرلەۋ راسىمىندە قولدانىلعان. "مەن ولاردى ەرتەرەكتە زەرتتەگەنمىن", - دەيدى تاتيانا كرۋپا. رەستاۆراتور بۇل ماتالاردى زەرتتەۋگە كىرىسىپ، ۋاقىتتى ۇمىتىپ كەتكەنىن مويىندايدى. "مەن كەيدە ءتىپتى مۇندا بىرنەشە كۇن بولامىن. مىنە 20 ەسە ۇلعايتىلعان جىبەك، قانداي كەرەمەت جۇمىس ەكەنىن كورىڭىز!" بۇل ادامداردىڭ قولىمەن جاسالعان XI-XIII عاسىرلارداعى نانوتەحنولوگيا", - دەيدى ول. "وسىنداي ماتەريالداردان كيىم كيۋ ادەمى كورىنگەن. ارينە، بۇل ادەتتەگى جوقشىلىق ەمەس، كەرىسىنشە بايلىق", - اتاپ ءوتتى تاريحشى. ونىڭ ويىنشا، تابىلعان ۇلگىلەردى عىلىمي-تاريحي جاڭالىق دەۋگە بولادى. "مەنىڭ جانە ارىپتەستەرىمنىڭ تۇجىرىمدارى بويىنشا بۇل ەرەكشە جاڭالىق. مۇنداعى ماتەريال وتە باي، ماتالاردان ورنەك كورۋگە بولادى، مەش سەكىلدى ماتالار كەزدەسەدى. بۇل سول كەزدەگى ادامداردىڭ ءساندى كيىنۋگە قۇمار بولعاندىعىن بىلدىرەدى. ساياسات، ەكونوميكا ءۇشىن ادەتتە قاراپايىم ادام ءوز ءومىرىن جوعالتادى، بىراق بۇل ەڭ قىزىقتىسى: ول نەمەن تاماقتاندى، نە كيدى، قانداي بولدى؟ ەگەر ءسىز وسى باي ماتەريالدى الىپ زەرتتەمەسەڭىز، ارحەولوگتار جەرلەنگەن جەرلەردەن تەك قىلقان جاپىراقتاردى، توت باسقان پىشاقتاردى نەمەسە سول سياقتى نارسەلەردى تابادى. ناتيجەسىندە، ءبىز سەكىلدى، ۋكراينادا ايتقانداي، ولار ناشار جانە قيىن ءومىر ءسۇردى دەيسىزدەر. بىراق شىن مانىندە، ارحەولوگيالىق قازبالاۋ ءادىسىن وزگەرتەتىن بولساق (مەنىڭ ارىپتەستەرىم - پاۆلوداردارلىق ارحەولوگتار سياقتى), ءبىز كەز كەلگەن جەرلەنگەن جەردەن وسىنداي نەمەسە ۇقساس ماتا ۇزىندىلەرىن تابا الامىز. سوندا ەجەلگى ادامزات ءومىرىن باسقا قىرىنان كورەمىز. مۇندا ەرتىس دالاسىندا، XI-XIII عاسىرلاردا كوشپەندىلەر ءومىر ءسۇردى. ال بۇل تابىلعانداردىڭ نەگىزىندە كوشپەندىلەردىڭ ەستەتيكادان جۇرداي بولماعاندىعىن كورەمىز", - دەيدى عالىم. بارلىق ماتەريالدى زەرتتەپ بولعان سوڭ، ول ارىپتەستەرىمەن بىرگە كىتاپ جازباقشى جانە ءتىپتى، تابىلعان ەكسپوناتتارمەن سول داۋىردەگى ايەلدەر كيىمىن بەينەلەۋگە تىرىسادى. بىراق تابىلعان ۇزىندىلەردى، مىسالى، عالىمدار ءوز تاريحىنان سىر شەرتۋى ءۇشىن ولاردى "جانداندىرۋى" قاجەت. الدىمەن، بولىكتەردى ارنايى ەرتىتىندىگە مالىپ الۋ كەرەك، تازارتىپ الىپ، سودان كەيىن تۇزەيدى. "بۇل فراگمەنتتەرمەن ءبىر عانا ەمەس، كوپ ادام جۇمىس جاساۋى كەرەك، ياعني بۇل مەكتەپ بولۋى ءتيىس، مۇنداي نارسەلەر ەرەكشە كوزقاراستى تالاپ ەتەدى، ال ەڭ باستىسى - قارجىلىق كومەك قاجەت. قازاقستاندا وسىنداي بىلگىر ماماندار ساناۋلى. سولاردىڭ ءبىرى - قىرىم التىنبەكوۆ (رەستوۆراتور). كوپ ۇزاماي ول دا وسىندا كەلۋى كەرەك. بىراق ءسىزدىڭ ەلىڭىزدەگى وسىنداي ارحەولوگيالىق ماتەريالدىڭ زەرتتەۋگە قاجەتتى ماماندار جەتكىلىكسىز. مەن، ساراپشى رەتىندە، 2009 جىلدان باستاپ قازاقستاننىڭ كونە زاتتارىن زەرتتەۋمەن اينالىسامىن. تۇركىستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيمىن. ءبىز اسكەري تاقىرىپتى حاركوۆ پىكىرلەستەرىمەن بىرگە زەرتتەيمىز. بۇل جۇمىس ءۇشىن پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2013 جىلى قابىلداعان شەشىمى بويىنشا ماقكا قاراجانوۆا مەن لەونيد كارتسەۆ "بىرلىك" التىن مەدالىمەن ماراپاتتالدى. سوندىقتان، مەن ءۇشىن پاۆلودارلىق ارىپتەستەرىمە كومەكتەسۋ وتە ماڭىزدى", - دەيدى ءبىزدىڭ اڭگىمەلەسۋشى. ارحەولوگيالىق ۇلگىلەردى زەرتتەۋ اراسىندا پوتانين اتىنداعى پاۆلودار وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ ەكسپوناتتارىمەن دە تانىسىپ ۇلگەردى. بۇل جەردە دە، ول جاڭالىق اشتى. "قازىر سىزدەردىڭ قاراپ تۇرعاندارىڭىز وتە سيرەك كەزدەسەتىن ۇلگى، سەبەبى ونىڭ ءوندىرىسى ءۇشىن ءتۇرلى ماتالار پايدالانىلدى. قاراڭىزشى، بۇل قولمەن تىگىلىپ، تۇگەلدەي قولمەن وڭدەلگەن، مۇنداي تاماشا جۇمىستى مۇقيات قاراستىرعان ءجون. بۇل وتە ساپالى جۇمىس، سوندىقتان قاۋىپسىز ورتادا ساقتالۋى كەرەك", - دەيدى رەستاۆراتور بىزگە ايەل شاپاندارى مەن باسقا دا ەكسپوناتتار كورسەتە وتىرىپ وتىر. "كورىپ وتىرسىزدار، كۇندەلىكتى توقىما جۇمىسىنا ء(تىپتى قىمبات) ءاردايىم از كوڭىل بولىنگەن: ونى كيىپ، توزدىرىپ تاستايتىن بولعان. مۇنداي زاتتار از قالعان. ال مىنا زاۋىتتا وندىرىلگەن قىتايدىڭ ناعىز جىبەگى", - دەيدى ول. "بۇل ايەلدىڭ شاپانى، ونىڭ قۇندى بولعانى سونشالىق، ۇرپاقاتان ۇرپاققا بەرىلگەن". قىزىل جىبەك - ءاردايىم قىمبات باعالانعان: "مۇمكىن بۇل قازىرگى كەزدە ونداي كورنەكى ەمەس شىعار، بىراق قانشا جىل وتكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇل كەز كەلگەن مۇراجاي ءۇشىن وتە قۇندى جادىگەر", - دەپ اتاپ ءوتتى عالىم. بۇل ايەل شاپانى - XIX عاسىردىڭ اياعىندا تىگىلدى. "XIX عاسىرداعى كيمەشەك، قاراڭدارشى، قانداي سۇلۋلىق. مۇندا التىن كەستە بەينەلەنگەن (مارعۇلان ورتالىعىندا تاتيانا كرۋپا زەرتتەگەن ماتا فراگمەنتتەرى سياقتى - اۆتوردىڭ تۇسىنىكتەمەسى). بىراق جۇمىس وتە نازىك", - دەپ تۇسىندىرەدى تاريحشى كيىز ءۇيدىڭ كۇردەلى دەكوراتسياسىنا نازار اۋدارا وتىرىپ. "بۇل ءبىزدىڭ ايماق، سولتۇستىك - باياناۋىل", - دەپ ءتۇسىندىردى مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى. "بۇل تەحنيكاداعى ەڭ سيرەك دۇنيە", - دەپ تولىقتىردى تاتيانا كرۋپا. تاتيانا نيكولاەۆنامەن اڭگىمەلەسكەندە قازاقستاندىقتى تىڭداعانداي اسەر الاسىز. قازاقتىڭ ەجەلگى تاريحىن ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن ايتادى. الايدا ونىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى حاركوۆ ەكەنى انىقتالدى. سوعان قاراماستان، ول قازاقستاننىڭ تاريحىمەن جانە تۇتاستاي تۇرىكتەرمەن بايلانىسى بارى انىق. بىرىنشىدەن، حاركوۆ قالالىق قازاقستاندىق "بىرلىك" قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى. ەكىنشىدەن، اتا-بابالارىن كوشپەندىلەر دەپ سانايدى. "اتامىز ءبىزدىڭ بويىمىزدا سارى-قىپشاق قانى بار ەكەنىن ايتقان، مەن بۇعان سەنەمىن".
سلوبوجانششينادا (ۋكراينانىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندەگى) ءجيى تەگى تۇرىك جانداردى كەزدەستىرەمىن. ماسەلەن، مەندە تەگى كەرەمەت سەكىلدى وقۋشىلار. جانە بۇل وتە قيسىندى. ويتكەنى بۇگىنگى قازاقستان سولتۇستىك-شىعىس شەكاراسى كەزىندە دەشتى قىپشاقتىڭ بولعان، ءبىز (سلوبوجانششينا مەن بۇكىل ۋكراينا سياقتى) دەشتى قىپشاقتىڭ سولتۇستىك-باتىس شەكاراسى بولعان ەدىك", - دەپ اڭگىمەسىن اياقتادى تاتيانا نيكولاەۆنا. سونىمەن قاتار، مارعۇلان ورتالىعىندا تاتيانا نيكولاەۆنا كرۋپامەن قاتار باسقا شەتەلدىك عالىمدار دا جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ ىشىندە ءنوۆوسىبىر قالاسىنىڭ انتروپولوگى پاۆلودار وبلىسى كونە كوگالدا تابىلعان ادامداردىڭ قالدىقتارىن زەرتتەيتىن دميتري ۆلاديميروۆيچ پوزنياكوۆ بار. عالىم وسى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا بولاشاقتا جاڭالىقتار اشىلارىن جوققا شىعارمايدى. سونىمەن قاتار، جەرلەۋ راسىمىنە قاراعاندا، عالىمدار بۇل ادامدار زيالى قاۋىمعا تيەسىلى بولۋى مۇمكىن دەپ ويلايدى. سۋرەت: تۇرار قازانعاپوۆ ءماتىن: رەنات تاشقىنباەۆ. Kaz.tengrinews.kz
پىكىرلەر