Ýkraın ǵalymynyń sensaııasy. Ýkraınalyq arheolog, tarıhshy, restavrator Tatıana Nıkolaevna qazaqstandyqtardyń arnaıy shaqyrýymen Pavlodar oblysyndaǵy arheologııalyq qazbalardan tabylǵan, Qımaq-Qypshaq pen Altyn Orda kezeńinde kezdesetin mata bólikterin zertteý úshin kelgen. Ol usynylǵan barlyq materıaldy (100-den astam úlgi) tolyǵymen zerttep, ǵylymı-tarıhı jańalyq ashýǵa bolatyndyǵyn aıtty. Onyń aıtýynsha, ǵasyrlar boıy jer betinde saqtalǵan jibektiń elementterin taldap, zerttep, sonymen qatar, nátıjesi ony qýantyp qana qoımaı, tańǵaldyrǵan. Qazirgi Pavlodar aýmaǵynda ómir súrgen erte zamandaǵy qazaq áıelderi talǵampaz sándi jáne biregeı tehnologııamen jasalǵan jibek jáne altyn matalardan tigilgen kıim kıgen. Bul týraly tolǵyraq Tatıana Nıkolaevna tilshimiz Renat Tashqynbaevqa baıandady. 
Bul kúnderi Tatıana Nıkolaevna Pavlodar memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń Marǵulan ortalyǵynda tańnyń atysymen qazba jumystary kezinde tabylǵan matalardyń úzindilerin zertteýge birden kirisedi. Al kompıýteriniń monıtorynan baǵa jetpes arheologııalyq qazbalardyń sýretterin kórýge bolady. Ol bizge mıkroskopta kórsetilgen qazba úlgilerin arnaıy baǵdarlama arqyly qazirgi ýaqytpen shamalap kórsetip, Ýkraınada zerttelgen úlgilerimen de salystyrýda. "Bul Qımaq-Qypshaq jáne Altyn Orda kezeńine jatady. Osy fragmentti jeti ese ulǵaıtyp qaraǵanymda jaı qarapaıym mata edi, biraq mata betine túsken sarǵylt tústi 30 ese ulǵaıtyp qaraýdy sheshtim sonda munyń altyn jipterdiń qaldyǵy ekendigi anyqtaldy. Aýzym ashyldy da qaldy", - deıdi ol. Pavlodarlyq arheologtardyń tapqan Altyn Orda dáýirindegi altyn matasy. Jeti ret úlkeıtilgen Pavlodarlyq arheologtardyń tapqan Altyn Orda dáýirindegi altyn matasy. 30 ret úlkeıtilgen Ýkraınanyń arheologııalyq ýchaskelerindegi uqsas materıalmen jumys istep, skanerden ótetin elektrondy mıkroskoptyń kómegimen 4000 ese ulǵaıtyp, metaldyń birkelkiligin kórdim, qalyńdyǵyna qaraı, folga dep ataý qıyn, sonshalyqty kishkentaı qundylyqtar, bul altyndy tipti rentgen sáýleleri arqyly kórý de múmkin emes. Pavlodar arheologtary tapqan mata bólikteriniń tozyǵy jetken, bálkim tym qymbat baǵalanǵandyqtan uzaq kıilgen. Metalldyń qalyńdyǵy, Ýkraınada tabylǵan úlgilerge uqsas, organıkalyq negizde oralǵan - jarty mıkron (mıkron myń mıllımetrden astam). Jáne bul XIII ǵasyr, senesiz be?!
Munyń bárin kórgende, men tańǵajaıyp kúıge tústim, sebebi bul sırek kezdesetin zattar, óte qymbat úlgiler! Ókinishke qaraı, bul matalar men joǵarytehnologııaly jipterdiń qaýipsizdigi úshin elektrondy mıkroskopııa jasaı almaımyz. Biraq olar Eýrazııa aımaǵynda belgili", - deıdi tarıhshy. 400 ret úlkeıtilgen nusqa "Bul tehnologııa joǵalyp ketken, biraq uqsas, kúmis te Túrkistandaǵy Qoja Ahmet Iassaýı kesenesinde burynǵy jerleý rásiminde qoldanylǵan. "Men olardy erterekte zerttegenmin", - deıdi Tatıana Krýpa. Restavrator bul matalardy zertteýge kirisip, ýaqytty umytyp ketkenin moıyndaıdy. "Men keıde tipti munda birneshe kún bolamyn. Mine 20 ese ulǵaıtylǵan jibek, qandaı keremet jumys ekenin kórińiz!" Bul adamdardyń qolymen jasalǵan XI-XIII ǵasyrlardaǵy nanotehnologııa", - deıdi ol. "Osyndaı materıaldardan kıim kııý ádemi kóringen. Árıne, bul ádettegi joqshylyq emes, kerisinshe baılyq", - atap ótti tarıhshy. Onyń oıynsha, tabylǵan úlgilerdi ǵylymı-tarıhı jańalyq deýge bolady. "Meniń jáne áriptesterimniń tujyrymdary boıynsha bul erekshe jańalyq. Mundaǵy materıal óte baı, matalardan órnek kórýge bolady, mesh sekildi matalar kezdesedi. Bul sol kezdegi adamdardyń sándi kıinýge qumar bolǵandyǵyn bildiredi. Saıasat, ekonomıka úshin ádette qarapaıym adam óz ómirin joǵaltady, biraq bul eń qyzyqtysy: ol nemen tamaqtandy, ne kıdi, qandaı boldy? Eger siz osy baı materıaldy alyp zerttemeseńiz, arheologtar jerlengen jerlerden tek qylqan japyraqtardy, tot basqan pyshaqtardy nemese sol sııaqty nárselerdi tabady. Nátıjesinde, biz sekildi, Ýkraınada aıtqandaı, olar nashar jáne qıyn ómir súrdi deısizder. Biraq shyn máninde, arheologııalyq qazbalaý ádisin ózgertetin bolsaq (meniń áriptesterim - Pavlodardarlyq arheologtar sııaqty), biz kez kelgen jerlengen jerden osyndaı nemese uqsas mata úzindilerin taba alamyz. Sonda ejelgi adamzat ómirin basqa qyrynan kóremiz. Munda Ertis dalasynda, XI-XIII ǵasyrlarda kóshpendiler ómir súrdi. Al bul tabylǵandardyń negizinde kóshpendilerdiń estetıkadan jurdaı bolmaǵandyǵyn kóremiz", - deıdi ǵalym. Barlyq materıaldy zerttep bolǵan soń, ol áriptesterimen birge kitap jazbaqshy jáne tipti, tabylǵan eksponattarmen sol dáýirdegi áıelder kıimin beıneleýge tyrysady. Biraq tabylǵan úzindilerdi, mysaly, ǵalymdar óz tarıhynan syr shertýi úshin olardy "jandandyrýy" qajet. Aldymen, bólikterdi arnaıy ertitindige malyp alý kerek, tazartyp alyp, sodan keıin túzeıdi. "Bul fragmenttermen bir ǵana emes, kóp adam jumys jasaýy kerek, ıaǵnı bul mektep bolýy tıis, mundaı nárseler erekshe kózqarasty talap etedi, al eń bastysy - qarjylyq kómek qajet. Qazaqstanda osyndaı bilgir mamandar sanaýly. Solardyń biri - Qyrym Altynbekov (restovrator). Kóp uzamaı ol da osynda kelýi kerek. Biraq sizdiń elińizdegi osyndaı arheologııalyq materıaldyń zertteýge qajetti mamandar jetkiliksiz. Men, sarapshy retinde, 2009 jyldan bastap Qazaqstannyń kóne zattaryn zertteýmen aınalysamyn. Túrkistan arheologııalyq ekspedıııasymen birge jumys isteımin. Biz áskerı taqyrypty Harkov pikirlesterimen birge zertteımiz. Bul jumys úshin Prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń 2013 jyly qabyldaǵan sheshimi boıynsha Maqka Qarajanova men Leonıd Kartsev "Birlik" altyn medalimen marapattaldy. Sondyqtan, men úshin pavlodarlyq áriptesterime kómektesý óte mańyzdy", - deıdi bizdiń áńgimelesýshi. Arheologııalyq úlgilerdi zertteý arasynda Potanın atyndaǵy Pavlodar oblystyq ólketaný murajaıynyń eksponattarymen de tanysyp úlgerdi. Bul jerde de, ol jańalyq ashty. "Qazir sizderdiń qarap turǵandaryńyz óte sırek kezdesetin úlgi, sebebi onyń óndirisi úshin túrli matalar paıdalanyldy. Qarańyzshy, bul qolmen tigilip, túgeldeı qolmen óńdelgen, mundaı tamasha jumysty muqııat qarastyrǵan jón. Bul óte sapaly jumys, sondyqtan qaýipsiz ortada saqtalýy kerek", - deıdi restavrator bizge áıel shapandary men basqa da eksponattar kórsete otyryp otyr. "Kórip otyrsyzdar, kúndelikti toqyma jumysyna (tipti qymbat) árdaıym az kóńil bólingen: ony kıip, tozdyryp tastaıtyn bolǵan. Mundaı zattar az qalǵan. Al myna zaýytta óndirilgen qytaıdyń naǵyz jibegi", - deıdi ol. "Bul áıeldiń shapany, onyń qundy bolǵany sonshalyq, urpaqatan urpaqqa berilgen". Qyzyl jibek - árdaıym qymbat baǵalanǵan: "Múmkin bul qazirgi kezde ondaı kórneki emes shyǵar, biraq qansha jyl ótkenin eskerý kerek. Bul kez kelgen murajaı úshin óte qundy jádiger", - dep atap ótti ǵalym. Bul áıel shapany - XIX ǵasyrdyń aıaǵynda tigildi. "XIX ǵasyrdaǵy kımeshek, qarańdarshy, qandaı sulýlyq. Munda altyn keste beınelengen (Marǵulan ortalyǵynda Tatıana Krýpa zerttegen mata fragmentteri sııaqty - avtordyń túsiniktemesi). Biraq jumys óte názik", - dep túsindiredi tarıhshy kıiz úıdiń kúrdeli dekoraııasyna nazar aýdara otyryp. "Bul bizdiń aımaq, soltústik - Baıanaýyl", - dep túsindirdi murajaı qyzmetkerleri. "Bul tehnıkadaǵy eń sırek dúnıe", - dep tolyqtyrdy Tatıana Krýpa. Tatıana Nıkolaevnamen áńgimeleskende qazaqstandyqty tyńdaǵandaı áser alasyz. Qazaqtyń ejelgi tarıhyn erekshe qyzyǵýshylyqpen aıtady. Alaıda onyń týyp-ósken jeri Harkov ekeni anyqtaldy. Soǵan qaramastan, ol Qazaqstannyń tarıhymen jáne tutastaı túriktermen baılanysy bary anyq. Birinshiden, Harkov qalalyq qazaqstandyq "Birlik" qoǵamdyq birlestiginiń basshysynyń orynbasary. Ekinshiden, ata-babalaryn kóshpendiler dep sanaıdy. "Atamyz bizdiń boıymyzda sary-qypshaq qany bar ekenin aıtqan, men buǵan senemin". 
Slobojanınada (Ýkraınanyń soltústik-shyǵys bóligindegi) jıi tegi túrik jandardy kezdestiremin. Máselen, mende tegi Keremet sekildi oqýshylar. Jáne bul óte qısyndy. Óıtkeni búgingi Qazaqstan soltústik-shyǵys shekarasy kezinde Deshti Qypshaqtyń bolǵan, biz (Slobojanına men búkil Ýkraına sııaqty) Deshti Qypshaqtyń soltústik-batys shekarasy bolǵan edik", - dep áńgimesin aıaqtady tatıana Nıkolaevna. Sonymen qatar, Marǵulan ortalyǵynda Tatıana Nıkolaevna Krýpamen qatar basqa sheteldik ǵalymdar da jumys isteıdi. Olardyń ishinde Novosibir qalasynyń antropology Pavlodar oblysy kóne kógalda tabylǵan adamdardyń qaldyqtaryn zertteıtin Dmıtrıı Vladımırovıch Poznıakov bar. Ǵalym osy zertteý nátıjeleri boıynsha bolashaqta jańalyqtar ashylaryn joqqa shyǵarmaıdy. Sonymen qatar, jerleý rásimine qaraǵanda, ǵalymdar bul adamdar zııaly qaýymǵa tıesili bolýy múmkin dep oılaıdy. Sýret: Turar Qazanǵapov Mátin: Renat Tashqynbaev. Kaz.tengrinews.kz
