(جاكىم قوڭقايۇلىنىڭ رۋحىنا)
اسقار تاۋ اكە، ارداقتى اتا، ەل ىقىلاسىنا بولەنگەن قۇرمەتتى ازامات، ومىردەن تۇيگەنى مول اقىلگوي اقساقال، ءبىلىمدار ءارى ىزدەنىمپاز تۇلعا، ءومىرىنىڭ 40 جىلدان استام ۋاقىتىن شاكىرت تاربيەسىنە ارناعان ۇلاعاتتى ۇستاز، وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، ادامگەرشىلىك پەن ىزگىلىكتىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلە بىلگەن اسىل جان، جاكىم قوڭقايۇلىنىڭ دۇنيەدەن وزعانىنا ءبىر جىل بولىپ قالىپتى... بۇل جىل ونىڭ جاقىندارى ءۇشىن وڭايعا تۇسپەدى... وتباسىنىڭ تىرەگى، ءبارىمىزدىڭ قورعانىمىز، قامقورشىمىز بولعان جاناشىر اكەنى ءالى دە قيمايمىز، ساعىنامىز... اكەمىزدىڭ سۋرەتتەگى جارقىن بەينەسىنە كوز سالىپ، كوز جاسىمىزدى تىيا الماي قالاتىن ساتتەرىمىز از ەمەس.. ونىڭ اسىل بەينەسى الىستاعان سايىن كۇننەن-كۇنگە ىرىلەنە تۇسكەندەي...
ءبىر تۇسىنگەنىمىز: جۇرەگىڭ قانشا قان جىلاپ، ساعىنىشتان وزەگىڭ ورتەنسە دە، ءومىر – وزەن ءوز اعىسىمەن توقتاۋسىز جىلجي بەرەدى ەكەن... «ۋاقىت – ەمشى» دەيدى عوي... قانسىراپ، سىزداعان اۋىر جارا دا ۋاقىت وتە تارتىلادى، بىراق ونىڭ ورنىندا ماڭگىگە ورنى تولماس قايعىنى ەسكە سالاتىن تىرتىق قالادى... بىراق ەڭ باستىسى – اكەمىزدىڭ جارقىن بەينەسى ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە، جادىمىزدا ماڭگىگە ساقتالارى ءسوزسىز. اكەمىز بىزگە ۇلگى كورسەتىپ، ءتالىم-تاربيە بەرىپ، ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتىپ، عىلىمعا باۋلىپ، قاناتتاندىرىپ، شابىتتاندىرىپ، ىزدەنىس پەن جاڭاشىلدىققا باۋلىپ، جان-دۇنيەمىزدى ىزگىلىككە تولتىرىپ كەتتى... ونىڭ ىزگى قاسيەتتەرىنىڭ ءبارى-ءبارىن ءبىر ەستەلىككە سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن، وقىرمانعا وي سالاتىنداي مىنەزىنىڭ ءبىر-ەكى قىرى جونىندە وسى ورايدا اڭگىمەلەپ كەتۋ ءجون بولار دەپ ويلايمىن...
اكەمىز ءوز وتباسى مەن جاقىندارى عانا ەمەس، كوپشىلىككە قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن اياماي، كومەك قولىن سوزۋدى، قامقور بولۋدى ءوزىنىڭ پارىزى دەپ بىلەتىن. انامىز ەكەۋلەرىنىڭ ارقاسىندا ءبىز بىرلىگى مەن ىنتىماعى جاراسقان بەرەكەلى دە مەرەيلى وتباسىندا باقىتتى بالالىق شاقتىڭ كۋاگەرى بولدىق. بالالارىن «مىناۋ – ۇل، مىناۋ – قىز» دەپ بولمەي، بارىنە بىردەي كوڭىل ءبولىپ، التىن ۋاقىتىن ارناپ وتىردى. ءار بالاسىمەن تىعىز رۋحاني بالانىس ورناتىپ، اكە قامقورلىعى مەن مەيىرىمىنە بولەپ ءوسىردى.
اكەمىز – اقىلشىمىز ەدى... كەز كەلگەن جاعدايدا بايىپتى دا سابىرلى كۇيدە اقىلىن ايتىپ، باعىت نۇسقاپ وتىرۋشى ەدى. قانداي ساۋال بولماسىن، ونى اقىل تارازىسىنا سالىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، جان-جاقتى باعدارلاپ بارىپ ءوز اقىل-كەڭەسىن ايتاتىن. ايتايىن دەگەن ويىن ماقال-ماتەل نەمەسە افوريزممەن كەلىستى ۇيلەستىرىپ، دالەلدەرمەن سويلەۋشى ەدى. بۇگىندە «وسىنداي جاعدايدا اكەم نە دەر ەدى؟ بىزگە قانداي اقىل-كەڭەسىن بەرەر ەدى؟» دەگەن ساۋالداردى وزىمىزگە-ءوزىمىز ءجيى قويامىز...
ءبىز ءۇشىن اكەمىز ۇلگى... اشۋ شاقىرۋ، داۋىستى ءسال دە بولسا كوتەرۋ ول كىسىنىڭ تابيعاتىنا جات ەدى. مىنەزىمىزدە ءبىر ءمىن كورسە، ول جونىندە جايلاپ قانا ەسكەرتەتىن جانە بولاشاقتا ونداي قاتەلىكتى بولدىرماۋ قاجەتتىگىن مىقتاپ تۇسىندىرەتىن. ءبىر اۋىز ءسوز، كەيدە ءبىر عانا كوزقاراسپەن كوپ نارسەنى ۇعىندىراتىن ەدى. كوڭىل-كۇيىڭ قۇلازىپ تۇرعانىن دا ءبىر قاراعاننان سەزەتىن اكە، جايلاپ قانا ءمان-جايدى سۇراپ، ءاردايىم قولداۋ كورسەتىپ وتىراتىن ەدى.
اكەمىزدىڭ تاعى ءبىر اسىل قاسيەتى –بالالارمەن كىشكەنە كەزدەن باستاپ ۇلكەن ادامدارشا سويلەسىپ، پىكىرلەرىنە قۇلاق اساتىندىعى. ول كىسىنىڭ نەمەرەلەرىمەن جۇرگىزگەن سۇحباتتارىن تىڭداپ وتىرىپ تامساناتىنبىز. جاسىراتىنى جوق، جۇمىس پەن كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ سوڭىندا ءجۇرىپ، كىشكەنتايلاردىڭ ايتقاندارىنا ات ءۇستى قاراپ، ءمان بەرمەگەن ساتتەرىمىز دە بولدى... ال اكەمىز ءار نەمەرەسىنىڭ ايتقان ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ، قويعان ساۋالدارىنا تولىققاندى جاۋاپ بەرەتىن ەدى. ونداي ساتتەردە بار شارۋاسىن جيناپ قويىپ، بار زەيىن-ىقىلاسىن تەك بۇلدىرشىندەرگە ارنايتىن. بالانىڭ بويىندا ىزدەنىمپازدىقتى دامىتىپ، قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى وسى ەكەندىگىن اكەمىز جاقسى بىلەتىن. «اتا، ەرتەگى ايتىپ بەرشى» دەپ نەمەرەلەرى قولقالاعاندا، كوركەم سوزبەن كەلىستى كومكەرىلگەن ديداكتيكالىق ەرتەگىلەر مەن اڭگىمەلەردى بۇلدىرشىندەر قىزىعاتىنداي ەتىپ مايىن تامىزىپ ايتىپ بەرەتىن ەدى. ەرتەگىنى ايتىپ بولعان سوڭ، ەرتەگى جونىندە بۇلدىرشىندەردىڭ پىكىرىن سۇراپ، ولاردى ءوز ويلارىن ەركىن جەتكىزە بىلۋگە، ەرتەگىنىڭ استارىنداعى جاتقان ماسەلەنى تۇبەگەيلى تۇسىنۋلەرىنە كومەكتەسەتىن.
اكەمىز ەل ەرتەڭى – جاستارعا، جارقىن بولاشاققا ۇلكەن سەنىممەن قارايتىن... ونىڭ پىكىرىنشە، جاس بالانىڭ بويىندا ءار ءتۇرلى قابىلەتتەر بار. سول قابىلەتتەردى قولدايتىن ورتا بولسا، بالا تۋا بىتكەن قاسيەتتەرىن ودان ارى دامىتا الادى. ءبىز اكەمىزدەن «سەن ءبارىن بىلەسىڭ»، «قولىڭنان ءبارى دە كەلەدى»، «اقىل جاستان، اسىل تاستان» دەگەن سوزدەردى ءجيى ەستىپ، ءارى سول سوزدەرگە شىنايى سەنىپ وستىك. بۇل سوزدەر ءبىزدى قاناتتاندىرىپ، شابىتتاندىرىپ، جىگەرلەندىرىپ، وزىمىزگە دەگەن سەنىمىمىزدى ارتتىرىپ وتىراتىن ەدى... قابىلەتىڭە اكەڭ سەنىپ وتىرعان سوڭ، ول كىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىرماس ءۇشىن بارىمىزدى سالىپ، تىرىسىپ باعاتىنبىز. ال ەڭ باستىسى، اكەمىز بىزگە سەنىم جۇگىن ارتىپ قانا قويماي، ءوزى دە ساباعىمىزدى باقىلاپ، تۇسىنبەگەن جەرلەردى ءتۇسىندىرىپ، ءۇي تاپسىرماسىنىڭ ورىندالۋىن ءجىتى باقىلاپ وتىرۋشى ەدى... ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ساباعىمىزعا، ومىرىمىزگە ءاردايىم قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىراتىن اكەمىز: «بۇگىنگى كۇندەرىڭ قالاي ءوتتى؟ ساباقتا نە ۇيرەندىڭدەر؟»، - دەپ قارسى الۋشى ەدى. سوندىقتان دا ءبىز ساباقتان كەيىن اكەمىزبەن ۇيرەنگەن، بىلگەن-تۇيگەنىمىزبەن ءبولىسۋ ءۇشىن ۇيگە اسىعاتىنبىز.
اقىلشى اكە ءبىر جاعىنان قاناتتاندىرىپ، ءوز قابىلەتىمىزگە سەندىرسە، ەكىنشى جاعىنان، بىلمەگەندى بىلگىزىپ، تۇسىنبەگەندى ءتۇسىندىرىپ بەرۋدەن ءبىر ءسات جالىققان ەمەس. پەداگوگيكا سالاسىنداعى البەرت باندۋرانىڭ وزىندىك تيىمدىلىك داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ نەمەسە ۆىگوتسكيدىڭ الەۋمەتتىك-كونسترۋكتيۆيزم جونىندەگى يدەيالارى مەن ونىڭ ءىزباسارى برۋنەردىڭ ۇسىنعان سكاففولدينگ ءادىسى سياقتى ۇعىمدارىمەن جەتە تانىس بولماعانىمەن، ىزدەنىمپاز ۇستاز وسى تەوريالاردى ءىس جۇزىندە وڭتايلى قولدانا ءبىلدى. اكەمىزدىڭ ۇستازدىق جولىن، قولجازبالارىن، ساباقتا، ساباقتان تىس ۋاقىتتا قولدانعان وقىتۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن مۇقيات زەردەلەي وتىرىپ، ونىڭ جاڭاشىلدىعىنا، ىزدەنىمپازدىعى، مەن پەداگوگيكالىق شەبەرلىگىنىڭ شەكسىزدىگىنە قايران قالامىن. «ۇستازدىق ەتكەن جالىقپاس ۇيرەتۋدەن بالاعا» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، اكەمىز جاس ۇرپاقتى ىزگىلىككە تاربيەلەپ، ءاربىر جاستىڭ بويىنا ادامگەرشىلىكتىڭ ءدانىن ەگۋدى، ولاردى ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداتۋدى ءوزىنىڭ ومىرلىك كرەدوسى دەپ بىلەتىن ەدى. «مەن ولمەيمىن، مەنىكى دە ولمەيدى» دەپ ماعجان اقىن جىرلاپ كەتكەندەي، اكەمىزدىڭ ءومىر جولى، كورسەتىپ كەتكەن ۇلگىسى ءبارىمىزدىڭ جادىمىزدا ماڭگىگە ساقتالماق... جانىڭىز ءجانناتتا بولسىن، جان اكە... ءبىز – ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدىڭ جالعاسىمىز... ءسىز كورسەتكەن سارا جولمەن، دارا جولمەن جاڭىلماي، سۇرىنبەي، اتىڭىزعا كىر كەلتىرمەي ءجۇرىپ، ارتقان ءۇمىتىڭىزدى اقتاۋعا ءاردايىم تىرىسىپ باعامىز...
اسەل جاكىم،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
(ابەردين ۋنيۆەرسيتەتى)
