1869- جىلى رەسەي پاتشاسىنىڭ قازاقتاردى تۇپكىلىكتى وتارلاۋ تۋرالى شىعارعان جاڭا زاڭدارى قازاق اراسىندا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزدى."جاڭا نيزام", نەمەسە "ەل اۋا" كوتەرلىستەرى قازاق دالاسىنا تۇگەل جايىلدى. اسىرەسە،باتىس وڭىرىندە كوتەرىلىس وتە قارقىندى بولدى. بۇل كوتەرىلىستەردىڭ باسى - قاسىندا،ەلگە بەلگىلى ستارشىندار مەن قاتار بي،سۇلتاندار،ءدىن وكىلدەرى دە بولدى. سولاردىڭ ءبىرى - ىقىلاس دوسۇلى (دوسمۇحاممەدۇلى) يسلام ءدىنىنىڭ ءىرى عۇلامالارىنىڭ ءبىرى.
اقتوبە وبلىسىنىڭ العا اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ەلەك، تامدى وزەندەرىنىڭ ارالىعىن جايلاعان. ى.دوسۇلى 1869 جىلعى "ەل اۋا" كوتەرىلىسىنىڭ نەگىزگى دەم بەرۋشىسى ءارى رۋحاني كوسەمى بولعان.
سول جىلدىڭ قاڭتار ايىندا، ۋفا شارىنە بارىپ، سول ۋاقىتتاعى ءمۇفتي سالىمگەرەي تەۆكەلەۆ پەن جولىققان ەكەن. وسى ساپاردان سوڭ ەنگىزىلگەلى جاتقان باسقارۋدىڭ جاڭا زاڭىنا اشىق قارسى شىعىپ،ەلدى باعىنباۋعا شاقىرىپ،كوتەرىلىسكە ۇندەيدى. دىنىمىزدەن دە ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتكەن. ەلگە جازالاۋشى اسكەر شىعىپ،قىم-قيعاش سوعىستىڭ سالدارىنان ەل تىم-تىراقاي جان-جاققا اۋا باستاعان دا ىقىلاس يشان دا اۋىل - ايماعىمەن اۋەلى ۇستىرتكە، كەيىن حيۋا حاندىعىنىڭ اۋماعىنا قونىس اۋدارعان. 1874-75 جىلدارى قوجەيلى شارىندە ءومىر سۇرگەن.
رەسەي پاتشاسىنىڭ كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ كەيبىرەۋلەرىنە بەرگەن كەشىرىمى،ىقىلاس يشان دوسۇلىنا جۇرمەگەن. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ ادامدارىمەن وسمانلى جۇمحريەتىنە ءوتىپ كەتكەن دەيدى. تۇرىك سۇلتانى قازاق مۇحاجىرلەرىنە داماسك ماڭىنان جەر ءبولىپ بەرەدى. كەيىنگى تاعدىرلارى بەلگىسىز. (قازاق كوتەرىلىستەرى ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ -587 بەتى )
ەندى، حامزا ەسەنجانوۆتىڭ " جۇنىسوۆتەر تراگەدياسى" رومانىنىڭ (الماتى "جازۋشى"1990 جىل)229 بەتىندە 20 عاسىردىڭ باسىندا بولعان اتاقتى يۋريست، ادۆوكات باقىتجان سۇلتان قاراتاەۆ، سول كەزدەگى سوۆەتدەندىرۋ ناۋقانىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ،كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاس جاۋىنا اينالعان اتاقتى " باندى" قۇنىسكەرەي قوجاقمەتوۆ تۋرالى ايتىپ وتىرىپ، ونىڭ اتاسى كەيكىماننىڭ "ەل اۋا" كوتەرىلىسىنىڭ باتىرى ەكەنىن دە ەسكە سالادى.
ب. قاراتاەۆ; "... قۇنىسكەرەي قوجاقمەتوۆ دەيتىن اتاقتى"جارتى باسىڭىز " ىسىق كەيكىمان باتىردىڭ اۋلەتىنەن. كەيكىمان جانە قوجاقمەتتىڭ تۋعان اكەسى 1869 جىلعى"ەل اۋا "كەزىندە، كادىمگى جەم بويىنداعى"ال كەلدى " دەيتىن جەردەگى پاتشا اسكەرىمەن شايقاستا قازا تاپقان. قوجاقمەت سول كەزدە 11 جاسار بالا. ال كەيكىماننىڭ ءىنىسى سول ۋاقيعادان كەيىن شورا باتىر،تانا جالمۇقامبەت مولدا، يشان دوسوۆ دەيتىن ادامدار سوڭىنا ەرگەن قىرىق ۇيمەن "تەسكەن تاۋ" ءوتىپ كەتكەن. "تەسكەن تاۋى" تۇرىك جەرىندەگى ءبىر تاۋ ما قالاي. تۇركيا مەملەكەتىنىڭ رۇقساتىمەن سول قىرىق ءۇي قازاق سول جىلجۋدان جىلجىپ وتىرىپ،شام شاھارىنىڭ تۇبىندە ورىن تەبەدى. بولەك ەل بولىپ شام حاليفاسىنىڭ قاراماعىنا كىرەدى. مەشىت ۇستاپ، مەدرەسە اشىپ، شارۋاشىلىعىن شارۋالاپ،قازاقتىڭ ەسكى عۇرپىن، سالتىن ساقتاۋمەن قاتار قولونەرى شەبەرلىگىنە دە بەيىمدەلەدى. التىن، كۇمىس بۇيىمدار جاسايتىن زەرگەرلەر،كىلەم توقيتىن توقىماشىلار شىعادى،ءتىپتى قازاقتىڭ ءوزى وركەندەتكەن باۋ،باسقۇر جاساۋ، كەستە تىگۋ، تەكەمەت، تۇسكيىز،شي توقۋدان وزگە دە ونەرشىلەر پايدا بولعان: قانجار، قىلىش،نايزاعا ۇڭعى،ساداققا جەبە سوعاتىن شەبەرلەر دە بار ەكەن. وزدەرى قىرىق جىل ىشىندە ەكى ەسە ءوسىپ،ءبىر تايپا ەل بولعان. مۇنى مەن حاجىعا بارىپ كەلگەن ىلۋدە ءبىر عانا قازاق ايەلى، ماعريپا شىعاەۆا دەيتىن كىسىنىڭ 1908 جىلى ءوز اۋزىنان ەستىدىم. ماعريپا حانىم بوكەيلىكتەگى شىعاي تورەنىڭ،كادىمگى نۇرالى حاننىڭ اۋلەتتەرىنەن. سول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، حاجىعا بارعان داۋلەتتى ادامداردىڭ كوبى شام قالاسىنا جانە سول جەردەگى قازاقتارعا سوعىپ كەتەتىن كورىنەدى. ەركىندىك كوكسەگەن ەل زۇلىم پاتشانىڭ قۇرىعىنان قۇتىلۋدىڭ وسىنداي اۋىر جولدارىن دا ىزدەگەن. ءسويتىپ،11 جاسار قوجاقمەت تە وسە كەلە ەركىن ءجۇرۋدى كوكسەيتىن،ءتۇن قاتىپ،ءتۇسى قاشىپ جورتىپ،تۇركىمەننەن جىلقى ايداپ الاتىن ءوز قاتارىنىڭ الدى، باتىرلىعى مەن باتىلدىعى ءبىر كىسىگە ءالى كەلەتىن كۇشىنە ساي بولىپ ءوسىپتى. وسى كۇنى جاسى مەن شامالاس. گۋرەۆ جاقتا تۇرادى. سونىڭ بالاسى عوي قۇنىسكەرەي دەگەنىڭىز..."
ب. قاراتاەۆ ايتقان"جارتى باس" قۇنىسكەرەي اتامىزعا بىلتىر ورال شارىندەگى چكالوۆ كوشەسىن الىپ بەردى. سۇلتان قاراتاەۆ ايتقان يشان دوسوۆ وسى ىقىلاس دوسۇلى ەكەندىگىن دە ءشۇبا جوق! قايران ەرلەر وزدەرىنىڭ تۋعان جەرلەرىنەن بۇتانى پانالاعان تورعاي قۇساپ پانا تابا الماي امالسىز سىرتقا كەتىپ، ۇرپاقتارى سول ەلگە قۇمعا سىڭگەن سۋداي ءسىڭىپ كەتكەنى ارينە، جانىمىزعا باتادى. ەل سۇراعان ازاماتتاردىڭ باستارى قوسىلماسا، ءالى تالاي قيىن سىناقتاردىڭ بولارى انىق!
امانكەلدى جۇماشۇلى
