1869- jyly Reseı patshasynyń qazaqtardy túpkilikti otarlaý týraly shyǵarǵan jańa zańdary qazaq arasynda úlken dúrbeleń týǵyzdy."Jańa nızam", nemese "El aýa" kóterlisteri qazaq dalasyna túgel jaıyldy. Ásirese,batys óńirinde kóterilis óte qarqyndy boldy. Bul kóterilisterdiń basy - qasynda,elge belgili starshyndar men qatar bı,sultandar,din ókilderi de boldy. Solardyń biri - Yqylas Dosuly (Dosmuhammeduly) ıslam dininiń iri ǵulamalarynyń biri.
Aqtóbe oblysynyń Alǵa aýdanynyń aýmaǵynda Elek, Tamdy ózenderiniń aralyǵyn jaılaǵan. Y.Dosuly 1869 jylǵy "El aýa" kóterilisiniń negizgi dem berýshisi ári rýhanı kósemi bolǵan.
Sol jyldyń qańtar aıynda, Ýfa shárine baryp, sol ýaqyttaǵy múftı Sálimgereı Tevkelev pen jolyqqan eken. Osy sapardan soń engizilgeli jatqan basqarýdyń jańa zańyna ashyq qarsy shyǵyp,eldi baǵynbaýǵa shaqyryp,kóteriliske úndeıdi. Dinimizden de aıyrylyp qalýymyz múmkin ekenin eskertken. Elge jazalaýshy ásker shyǵyp,qym-qıǵash soǵystyń saldarynan el tym-tyraqaı jan-jaqqa aýa bastaǵan da Yqylas ıshan da aýyl - aımaǵymen áýeli Ústirtke, keıin Hıýa handyǵynyń aýmaǵyna qonys aýdarǵan. 1874-75 jyldary Qojeıli shárinde ómir súrgen.
Reseı patshasynyń kóterilis basshylarynyń keıbireýlerine bergen keshirimi,Yqylas ıshan Dosulyna júrmegen. Sondyqtan ol óziniń adamdarymen Osmanly jumhrıetine ótip ketken deıdi. Túrik sultany qazaq muhajirlerine Damask mańynan jer bólip beredi. Keıingi taǵdyrlary belgisiz. (QAZAQ KÓTERILISTERI Enıklopedııasynyń -587 beti )
Endi, Hamza Esenjanovtyń " Júnisovter Tragedııasy" romanynyń (Almaty "Jazýshy"1990 jyl)229 betinde 20 ǵasyrdyń basynda bolǵan ataqty ıýrıst, advokat Baqytjan sultan Qarataev, sol kezdegi sovetdendirý naýqanyna qarsylyq bildirip,keńes ókimetiniń qas jaýyna aınalǵan ataqty " bandy" Qunyskereı Qojaqmetov týraly aıtyp otyryp, onyń atasy Keıkimannyń "El aýa" kóterilisiniń batyry ekenin de eske salady.
B. Qarataev; "... Qunyskereı Qojaqmetov deıtin ataqty"jarty basyńyz " ysyq Keıkiman batyrdyń áýletinen. Keıkiman jáne Qojaqmettiń týǵan ákesi 1869 jylǵy"El aýa "kezinde, kádimgi Jem boıyndaǵy"Al keldi " deıtin jerdegi patsha áskerimen shaıqasta qaza tapqan. Qojaqmet sol kezde 11 jasar bala. Al Keıkimannyń inisi sol ýaqıǵadan keıin Shora batyr,tana Jalmuqambet molda, Ishan Dosov deıtin adamdar sońyna ergen qyryq úımen "Tesken taý" ótip ketken. "Tesken taýy" túrik jerindegi bir taý ma qalaı. Túrkııa memleketiniń ruqsatymen sol qyryq úı qazaq sol jyljýdan jyljyp otyryp,Sham shaharynyń túbinde oryn tebedi. Bólek el bolyp Sham halıfasynyń qaramaǵyna kiredi. Meshit ustap, medrese ashyp, sharýashylyǵyn sharýalap,qazaqtyń eski ǵurpyn, saltyn saqtaýmen qatar qolóneri sheberligine de beıimdeledi. Altyn, kúmis buıymdar jasaıtyn zergerler,kilem toqıtyn toqymashylar shyǵady,tipti qazaqtyń ózi órkendetken baý,basqur jasaý, keste tigý, tekemet, túskıiz,shı toqýdan ózge de ónershiler paıda bolǵan: qanjar, qylysh,naızaǵa uńǵy,sadaqqa jebe soǵatyn sheberler de bar eken. Ózderi qyryq jyl ishinde eki ese ósip,bir taıpa el bolǵan. Muny men hajyǵa baryp kelgen ilýde bir ǵana qazaq áıeli, Maǵrıpa Shyǵaeva deıtin kisiniń 1908 jyly óz aýzynan estidim. Maǵrıpa hanym Bókeıliktegi Shyǵaı tóreniń,kádimgi Nuraly hannyń áýletterinen. Sol kisiniń aıtýynsha, hajyǵa barǵan dáýletti adamdardyń kóbi Sham qalasyna jáne sol jerdegi qazaqtarǵa soǵyp ketetin kórinedi. Erkindik kóksegen el zulym patshanyń quryǵynan qutylýdyń osyndaı aýyr joldaryn da izdegen. Sóıtip,11 jasar Qojaqmet te óse kele erkin júrýdi kókseıtin,tún qatyp,túsi qashyp jortyp,Túrkimennen jylqy aıdap alatyn óz qatarynyń aldy, batyrlyǵy men batyldyǵy bir kisige áli keletin kúshine saı bolyp ósipti. Osy kúni jasy men shamalas. Gýrev jaqta turady. Sonyń balasy ǵoı Qunyskereı degenińiz..."
B. Qarataev aıtqan"jarty bas" Qunyskereı atamyzǵa byltyr Oral shárindegi Chkalov kóshesin alyp berdi. Sultan Qarataev aıtqan ıshan Dosov osy Yqylas Dosuly ekendigin de shúbá joq! Qaıran erler ózderiniń týǵan jerlerinen butany panalaǵan torǵaı qusap pana taba almaı amalsyz syrtqa ketip, urpaqtary sol elge qumǵa sińgen sýdaı sińip ketkeni árıne, janymyzǵa batady. El suraǵan azamattardyń bastary qosylmasa, áli talaı qıyn synaqtardyń bolary anyq!
Amankeldi JUMAShULY
