قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى، ادەت-عۇرىپتارى ىشىندە وتە ءبىر ەرەكشەلەرى جانە بۇگىندە قولدانىلمايتىندارى دا بار. ەرجەتكەن ۇلدى ۇيلەندىرۋ مەن بويجەتكەن قىزدى تۇرمىسقا بەرۋ ماقساتىندا جاسالىناتىن «قۇدا ءتۇسۋ» اتتى بەلگىلى ءارى ءداستۇرلى سالتتىڭ بۇگىندە كەيىندە قالىپ، تەك كىتاپتاردان عانا وقىپ-بىلۋگە بولاتىن ءبىر ءتۇرى «بەسىك قۇدا» بولۋ. سوندىقتان بەسىك تۋرالى قىسقاشا ايتا كەتەيىن.
بەسىك نارەستەگە ارنالىپ جاسالعان اعاش توسەك. بالانى بولەيتىن بەسىك كيەلى، قاسيەتتى سانالادى. ءبىر قاراعاندا كۇردەلى ەشتەڭەسى جوقتاي كورىنەتىن
بەسىك ەڭ كەمى «ارقالىق»، «بوگەن»، «جورعا»، «ساباۋ» سياقتى سەگىز قۇرامداس بولىكتەن تۇراتىنىن كەيبىرەۋلەر بىلە بەرمەيدى.
ال «شي»، «جورگەك»، «جايالىق»، «قۇس توسەك» تاعى دا باسقالاي اتالاتىن جاساۋ-جابدىقتارىنىڭ جالپى سانى ون ەكىدەن از ەمەس.
بەسىكتىڭ ەكى ءتۇرى بولادى. ءبىرى جەردە تۇراتىن بەسىك، ەكىنشىسى سيرەك قولدانىلاتىن اسپا بەسىك، ول «شاڭگىلدەك» دەپ اتالادى. قازاق مادەنيەتىن زەرتتەپ جۇرگەن جاردەم كەيكىننىڭ ايتۋىنشا بەسىك – ءسابيدى جەلدىڭ وتىنەن، جەردىڭ سىزىنان، سالقىننىڭ قاھارىنان، اپتاپ ىستىقتىڭ جالىنىنان قورعايتىن كيەلى ۇيا.
«ءبىرىنشى بايلىق دەنساۋلىق» دەگەن ەرەجەنى ۇستاناتىن قازاق بەسىككە بولەنگەن بالانىڭ دەنە سۇيەگى ءتۇزۋ وسەتىنىن ەرتە زاماننان بىلگەن. «ەل بولامىن دەسەڭ بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن ءسوز دە تاربيەنىڭ بالانى بەسىككە بولەنەتىن كەزىنەن باستاۋ الاتىنىن مەڭزەيدى.
ومىرسۇيگىش قازاق حالقى تىرشىلىكتىڭ ءمانىن كوپ بالالى بولىپ، نەمەرە-شوبەرە، ودان قالسا شوپشەك كورۋ دەپ تۇسىنەدى. سوندىقتان دا بالالارىن تەزىرەك «اياقتاندىرىپ» ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ ەتىپ، قىزدارىن «قۇتتى ورنىنا» قوندىرۋ اتا-انانىڭ ەڭ ءبىرىنشى پارىزى سانالادى. بۇنداي تىلەكتىڭ استارىندا بالالارىنىڭ ومىرگە تەز ارالاسىپ، قاتارلاستارىنان كەم بولماۋىنا يگى ىقپال ەتۋ جاتىر.
كىم دە بولسا قۇدالارىم جاقسى بولسا، سيلاستىعىمىز جاراسىپ، جاقىن ارالاسىپ جاستاردىڭ شاڭىراعى شايقالماي جاقسى جانۇيا بولىپ كەتسە، دەپ تىلەيدى.
قازاق ۇل-قىزدارىنىڭ بولاشاعىن ءسابي تۋا سالىسىمەن ويلاعان.
سودان «بەسىك قۇدا» سالتى پايدا بولعان.
بۇل ۇلكەن سىيلاستىقتىڭ ناتيجەسى. «بەسىك قۇدا» بولۋ كوڭىلى وتە-موتە جاقىن، دوس ادامعا ۇسىنىلاتىن بولعان. ادەتتە بۇنداي ۋاعدالاستىق ەكى جاقتى بۇرىنعىدان جاقىنداتا تۇسەتىن بولعان. بەسىك قۇدالاردىڭ ۇلى مەن قىزى دا وسە كەلە اتا-انالارىنىڭ سونداي ءسوز بايلاسىپ، قول الىسىپ، ءتوس قاعىسىپ ۋادەلەسكەنىن ءبىلىپ وسكەن.
ەگەر بەسىك قۇدالالار اراسى بالالار وسكەنشە جاقسى بولسا، كامەلەت جاسىنا جەتكەن سوڭ ەكەۋىن ۇيلەندىرەتىن بولعان.
قازاقتىڭ بارلىق سالت-ءداستۇرىن جاساپ، ەكى جاستى قوسىپ توي جاساعان.
كەيبىردە ەكى دوس ادامنىڭ جۇبايلارى ءبىر كەزدە اياعى اۋىر بولسا، جاقسى تىلەكپەن نارەستەلەر دۇنيەگە كەلەر الدىندا بەسىك قۇدا بولۋعا نيەت بىلدىرگەن. وسىنداي وقيعا قازاقتىڭ بەلگىلى جىرى «قوزى كورپەش بايان سۇلۋ» جىرىندا باياندالادى. دۇنيە-مالى كوپ ەكى باي سارىباي مەن قاراباي جاپان تۇزدە كەزدەسىپ تانىسادى. ەكەۋىنىڭ دە بالالارى جوق. ەكەۋى ءبىرى-بىرىنە جاعدايىن ايتىپ، مۇڭىن شاعىسىپ دوستاسادى، قۇدا بولايىق دەپ كەلىسەدى. ۋادەلەسۋ ولەڭ جولدارىندا بىلاي دەپ جىرلانادى:
ەكەۋمىز دە شىراعىم جاسقا جەتتىك،
دۇنيەدەن پەرزەنت سۇيمەي ارماندا وتتىك.
ەندەشە يت ايداعان باي ەكەنبىز.
كەل، دوس بولساق قايتەدى، قيامەتتىك؟!
اللانىڭ امىرىنە كونىسەلىك،
كوزدىڭ قىرى تۇسكەنىن كورىسەلىك،
ۇل تۋار دا، قىز تۋار زامان بولسا،
ۋاعىدامەن قالىڭسىز بەرىسەلىك.
«قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرى قازاقتىڭ وسى ءبىر سالتى عاسىرلار بويى كۇندەلىكتى قولدانىستاعى سالت-داستۇرلەردىڭ قاتارىندا بولعانىن دالەلدەيدى.
بەسىك قۇدا بولۋ ءداستۇرى تۋرالى قازاق تەاترى مەن كينوسىنىڭ ساردارى سانالاتىن قانابەك بايسەيىتۇلىنىڭ ەستەلىگىندە بىلايشا باياندالعان: «ءدال شەشەم بوساناتىن كۇنى ءبىزدىڭ ۇيگە ەكى سىيلى قوناق ءتۇسىپتى: ءبىرى نايمان بولىسى – قانابەك، ەكىنشىسى ەسەنباي دەگەن كىسى. حالىق ادەتى بويىنشا، قۋانىش ۇستىنە كەلگەن جولاۋشى قۇتتى سانالادى، ولارعا اسا قۇرمەت كورسەتىلەدى عوي، ول ءداستۇردى مەنىڭ اكەم دە اياماي جاساپتى. مال سويىپ كۇتىپ، ەكى قوناعىنا دا باعالى سىي اتاپتى.
…«سىيعا-سىي، سىراعا – بال» – دەگەن ءسوز بار، اكەم كورسەتكەن سىي-قۇرمەت، ءسىرا، قاتتى تولقىتسا كەرەك، ەسەنباي دا ءوز تاراپىنان قارىمتا قايتارۋدى ويلاپ ءارى اكەم ەكەۋىنىڭ ەسكى دوستىقتارىن بۇرىنعىدان دا بەكىتۋ ماقساتىمەن: «ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن عانا مەنىڭ دە ايەلىم بوسانىپ قىز تۋىپ ەدى، ەكى بالانىڭ امان-ەسەن ەر جەتۋىنە ىرىم بولسىن، قۇدا بولايىق»، – دەپتى. قانابەك بولىستى كۋا ەتىپ اكەم مەن ەسەنباي سول ارادا قول الىسىپ، ءتوس قاعىسقان قۇدا بولىپتى. ءسويتىپ، تۋا سالىسىمەن-اق مەنىڭ قالىڭدىعىمنىڭ كىم ەكەنى بەلگىلى بولعان ەكەن. قازاق بۇندايدى بەسىك قۇدا دەيتىن بولسا كەرەك».
قانابەك بايسەيىتۇلىنىڭ 1905 جىلى دۇنيەگە كەلگەنىن ەسكەرسەك «بەسىك قۇدا» بولۋ ءداستۇرىنىڭ وتكەن جيىرماسىنشى عاسىردا دا ومىرشەڭ بولعانىن بىلەمىز.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
