Qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı, ädet-ǧūryptary ışınde öte bır erekşelerı jäne bügınde qoldanylmaityndary da bar. Erjetken ūldy üilendıru men boijetken qyzdy tūrmysqa beru maqsatynda jasalynatyn «Qūda tüsu» atty belgılı ärı dästürlı salttyŋ bügınde keiınde qalyp, tek kıtaptardan ǧana oqyp-bıluge bolatyn bır türı «Besık qūda» bolu. Sondyqtan besık turaly qysqaşa aita keteiın.
Besık närestege arnalyp jasalǧan aǧaş tösek. Balany böleitın besık kielı, qasiettı sanalady. Bır qaraǧanda kürdelı eşteŋesı joqtai körınetın
besık eŋ kemı «arqalyq», «bögen», «jorǧa», «sabau» siiaqty segız qūramdas bölıkten tūratynyn keibıreuler bıle bermeidı.
Al «şi», «jörgek», «jaialyq», «qūs tösek» taǧy da basqalai atalatyn jasau-jabdyqtarynyŋ jalpy sany on ekıden az emes.
Besıktıŋ ekı türı bolady. Bırı jerde tūratyn besık, ekınşısı sirek qoldanylatyn aspa besık, ol «şäŋgıldek» dep atalady. Qazaq mädenietın zerttep jürgen Järdem Keikınnıŋ aituynşa besık – säbidı jeldıŋ ötınen, jerdıŋ syzynan, salqynnyŋ qaharynan, aptap ystyqtyŋ jalynynan qorǧaityn kielı ūia.
«Bırınşı bailyq densaulyq» degen erejenı ūstanatyn qazaq besıkke bölengen balanyŋ dene süiegı tüzu ösetının erte zamannan bılgen. «El bolamyn deseŋ besıgıŋdı tüze» degen söz de tärbienıŋ balany besıkke bölenetın kezınen bastau alatynyn meŋzeidı.
Ömırsüigış qazaq halqy tırşılıktıŋ mänın köp balaly bolyp, nemere-şöbere, odan qalsa şöpşek köru dep tüsınedı. Sondyqtan da balalaryn tezırek «aiaqtandyryp» üilendırıp, jeke otau etıp, qyzdaryn «qūtty ornyna» qondyru ata-ananyŋ eŋ bırınşı paryzy sanalady. Būndai tılektıŋ astarynda balalarynyŋ ömırge tez aralasyp, qatarlastarynan kem bolmauyna igı yqpal etu jatyr.
Kım de bolsa qūdalarym jaqsy bolsa, silastyǧymyz jarasyp, jaqyn aralasyp jastardyŋ şaŋyraǧy şaiqalmai jaqsy janūia bolyp ketse, dep tıleidı.
Qazaq ūl-qyzdarynyŋ bolaşaǧyn säbi tua salysymen oilaǧan.
Sodan «Besık qūda» salty paida bolǧan.
Būl ülken syilastyqtyŋ nätijesı. «Besık qūda» bolu köŋılı öte-möte jaqyn, dos adamǧa ūsynylatyn bolǧan. Ädette būndai uaǧdalastyq ekı jaqty būrynǧydan jaqyndata tüsetın bolǧan. Besık qūdalardyŋ ūly men qyzy da öse kele ata-analarynyŋ sondai söz bailasyp, qol alysyp, tös qaǧysyp uädeleskenın bılıp ösken.
Eger besık qūdalalar arasy balalar öskenşe jaqsy bolsa, kämelet jasyna jetken soŋ ekeuın üilendıretın bolǧan.
Qazaqtyŋ barlyq salt-dästürın jasap, ekı jasty qosyp toi jasaǧan.
Keibırde ekı dos adamnyŋ jūbailary bır kezde aiaǧy auyr bolsa, jaqsy tılekpen näresteler düniege keler aldynda besık qūda boluǧa niet bıldırgen. Osyndai oqiǧa qazaqtyŋ belgılı jyry «Qozy Körpeş Baian sūlu» jyrynda baiandalady. Dünie-maly köp ekı bai Sarybai men Qarabai japan tüzde kezdesıp tanysady. Ekeuınıŋ de balalary joq. Ekeuı bırı-bırıne jaǧdaiyn aityp, mūŋyn şaǧysyp dostasady, qūda bolaiyq dep kelısedı. Uädelesu öleŋ joldarynda bylai dep jyrlanady:
Ekeumız de şyraǧym jasqa jettık,
Dünieden perzent süimei armanda öttık.
Endeşe it aidaǧan bai ekenbız.
Kel, dos bolsaq qaitedı, qiiamettık?!
Allanyŋ ämırıne könıselık,
Közdıŋ qyry tüskenın körıselık,
Ūl tuar da, qyz tuar zaman bolsa,
Uaǧydamen qalyŋsyz berıselık.
«Qozy Körpeş – Baian sūlu» jyry qazaqtyŋ osy bır salty ǧasyrlar boiy kündelıktı qoldanystaǧy salt-dästürlerdıŋ qatarynda bolǧanyn däleldeidı.
Besık qūda bolu dästürı turaly qazaq teatry men kinosynyŋ sardary sanalatyn Qanabek Baiseiıtūlynyŋ estelıgınde bylaişa baiandalǧan: «Däl şeşem bosanatyn künı bızdıŋ üige ekı syily qonaq tüsıptı: bırı naiman bolysy – Qanabek, ekınşısı Esenbai degen kısı. Halyq ädetı boiynşa, quanyş üstıne kelgen jolauşy qūtty sanalady, olarǧa asa qūrmet körsetıledı ǧoi, ol dästürdı menıŋ äkem de aiamai jasapty. Mal soiyp kütıp, ekı qonaǧyna da baǧaly syi atapty.
…«Syiǧa-syi, syraǧa – bal» – degen söz bar, äkem körsetken syi-qūrmet, sırä, qatty tolqytsa kerek, Esenbai da öz tarapynan qarymta qaitarudy oilap ärı äkem ekeuınıŋ eskı dostyqtaryn būrynǧydan da bekıtu maqsatymen: «Ekı-üş kün būryn ǧana menıŋ de äielım bosanyp qyz tuyp edı, ekı balanyŋ aman-esen er jetuıne yrym bolsyn, qūda bolaiyq», – deptı. Qanabek bolysty kuä etıp äkem men Esenbai sol arada qol alysyp, tös qaǧysqan qūda bolypty. Söitıp, tua salysymen-aq menıŋ qalyŋdyǧymnyŋ kım ekenı belgılı bolǧan eken. Qazaq būndaidy besık qūda deitın bolsa kerek».
Qanabek Baiseiıtūlynyŋ 1905 jyly düniege kelgenın eskersek «Besık qūda» bolu dästürınıŋ ötken jiyrmasynşy ǧasyrda da ömırşeŋ bolǧanyn bılemız.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ūlttyq portaly
