Qazaq halqynyń salt-dástúrleri, ádet-ǵuryptary ishinde óte bir ereksheleri jáne búginde qoldanylmaıtyndary da bar. Erjetken uldy úılendirý men boıjetken qyzdy turmysqa berý maqsatynda jasalynatyn «Quda túsý» atty belgili ári dástúrli salttyń búginde keıinde qalyp, tek kitaptardan ǵana oqyp-bilýge bolatyn bir túri «Besik quda» bolý. Sondyqtan besik týraly qysqasha aıta keteıin.
Besik nárestege arnalyp jasalǵan aǵash tósek. Balany bóleıtin besik kıeli, qasıetti sanalady. Bir qaraǵanda kúrdeli eshteńesi joqtaı kórinetin
besik eń kemi «arqalyq», «bógen», «jorǵa», «sabaý» sııaqty segiz quramdas bólikten turatynyn keıbireýler bile bermeıdi.
Al «shı», «jórgek», «jaıalyq», «qus tósek» taǵy da basqalaı atalatyn jasaý-jabdyqtarynyń jalpy sany on ekiden az emes.
Besiktiń eki túri bolady. Biri jerde turatyn besik, ekinshisi sırek qoldanylatyn aspa besik, ol «sháńgildek» dep atalady. Qazaq mádenıetin zerttep júrgen Járdem Keıkinniń aıtýynsha besik – sábıdi jeldiń ótinen, jerdiń syzynan, salqynnyń qaharynan, aptap ystyqtyń jalynynan qorǵaıtyn kıeli uıa.
«Birinshi baılyq densaýlyq» degen erejeni ustanatyn qazaq besikke bólengen balanyń dene súıegi túzý ósetinin erte zamannan bilgen. «El bolamyn deseń besigińdi túze» degen sóz de tárbıeniń balany besikke bólenetin kezinen bastaý alatynyn meńzeıdi.
Ómirsúıgish qazaq halqy tirshiliktiń mánin kóp balaly bolyp, nemere-shóbere, odan qalsa shópshek kórý dep túsinedi. Sondyqtan da balalaryn tezirek «aıaqtandyryp» úılendirip, jeke otaý etip, qyzdaryn «qutty ornyna» qondyrý ata-ananyń eń birinshi paryzy sanalady. Bundaı tilektiń astarynda balalarynyń ómirge tez aralasyp, qatarlastarynan kem bolmaýyna ıgi yqpal etý jatyr.
Kim de bolsa qudalarym jaqsy bolsa, sılastyǵymyz jarasyp, jaqyn aralasyp jastardyń shańyraǵy shaıqalmaı jaqsy januıa bolyp ketse, dep tileıdi.
Qazaq ul-qyzdarynyń bolashaǵyn sábı týa salysymen oılaǵan.
Sodan «Besik quda» salty paıda bolǵan.
Bul úlken syılastyqtyń nátıjesi. «Besik quda» bolý kóńili óte-móte jaqyn, dos adamǵa usynylatyn bolǵan. Ádette bundaı ýaǵdalastyq eki jaqty burynǵydan jaqyndata túsetin bolǵan. Besik qudalardyń uly men qyzy da óse kele ata-analarynyń sondaı sóz baılasyp, qol alysyp, tós qaǵysyp ýádeleskenin bilip ósken.
Eger besik qudalalar arasy balalar óskenshe jaqsy bolsa, kámelet jasyna jetken soń ekeýin úılendiretin bolǵan.
Qazaqtyń barlyq salt-dástúrin jasap, eki jasty qosyp toı jasaǵan.
Keıbirde eki dos adamnyń jubaılary bir kezde aıaǵy aýyr bolsa, jaqsy tilekpen náresteler dúnıege keler aldynda besik quda bolýǵa nıet bildirgen. Osyndaı oqıǵa qazaqtyń belgili jyry «Qozy Kórpesh Baıan sulý» jyrynda baıandalady. Dúnıe-maly kóp eki baı Sarybaı men Qarabaı japan túzde kezdesip tanysady. Ekeýiniń de balalary joq. Ekeýi biri-birine jaǵdaıyn aıtyp, muńyn shaǵysyp dostasady, quda bolaıyq dep kelisedi. Ýádelesý óleń joldarynda bylaı dep jyrlanady:
Ekeýmiz de shyraǵym jasqa jettik,
Dúnıeden perzent súımeı armanda óttik.
Endeshe ıt aıdaǵan baı ekenbiz.
Kel, dos bolsaq qaıtedi, qııamettik?!
Allanyń ámirine kóniselik,
Kózdiń qyry túskenin kóriselik,
Ul týar da, qyz týar zaman bolsa,
Ýaǵydamen qalyńsyz beriselik.
«Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyry qazaqtyń osy bir salty ǵasyrlar boıy kúndelikti qoldanystaǵy salt-dástúrlerdiń qatarynda bolǵanyn dáleldeıdi.
Besik quda bolý dástúri týraly qazaq teatry men kınosynyń sardary sanalatyn Qanabek Baıseıitulynyń esteliginde bylaısha baıandalǵan: «Dál sheshem bosanatyn kúni bizdiń úıge eki syıly qonaq túsipti: biri naıman bolysy – Qanabek, ekinshisi Esenbaı degen kisi. Halyq ádeti boıynsha, qýanysh ústine kelgen jolaýshy qutty sanalady, olarǵa asa qurmet kórsetiledi ǵoı, ol dástúrdi meniń ákem de aıamaı jasapty. Mal soıyp kútip, eki qonaǵyna da baǵaly syı atapty.
…«Syıǵa-syı, syraǵa – bal» – degen sóz bar, ákem kórsetken syı-qurmet, sirá, qatty tolqytsa kerek, Esenbaı da óz tarapynan qarymta qaıtarýdy oılap ári ákem ekeýiniń eski dostyqtaryn burynǵydan da bekitý maqsatymen: «Eki-úsh kún buryn ǵana meniń de áıelim bosanyp qyz týyp edi, eki balanyń aman-esen er jetýine yrym bolsyn, quda bolaıyq», – depti. Qanabek bolysty kýá etip ákem men Esenbaı sol arada qol alysyp, tós qaǵysqan quda bolypty. Sóıtip, týa salysymen-aq meniń qalyńdyǵymnyń kim ekeni belgili bolǵan eken. Qazaq bundaıdy besik quda deıtin bolsa kerek».
Qanabek Baıseıitulynyń 1905 jyly dúnıege kelgenin eskersek «Besik quda» bolý dástúriniń ótken jıyrmasynshy ǵasyrda da ómirsheń bolǵanyn bilemiz.
Berdaly OSPAN,
"ADYRNA" ulttyq portaly
