بۇعان دەيىن «مەملەكەتتەن الا بەرسەم» دەيتىن جاتىپ ىشەر جالقاۋلاردى جاعىمىز تالعانشا سىنادىق، مىنەدىك. ءتىپتى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى بۇل جايلى جولداۋىندا ايتىپ، ساۋساعىن قوزعالتقىسى كەلمەيتىندەردىڭ سانالارىن سىلكىنتۋگە كۇش سالىپ كوردى. قوعامدى ماسىلدىقتان ارىلۋعا شاقىردى. وسى ماسەلە توڭىرەگىندە «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى ەكونوميست باۋىرجان مۇراتبەكۇلىمەن سۇحباتتاسىپ كورگەندى ءجون كوردى.
– ال ەندى سۇراق. ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدە الەۋمەتتىك ماسىلدىق دەگەنىمىز نە؟
– مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، ماسىلدىق – قوعامدى قۇلدىراۋعا الىپ باراتىن ىندەت. قازىرگى ۋاقىتتا كوبىنە ەڭبەككە جارامسىز، قارت ادامدارعا، 18 جاسقا تولماعان، مۇگەدەكتىگى بار، وزدىگىنەن ەڭبەك ەتە المايتىن ادامدارعا قاتىستى ايتىلىپ ءجۇر..
ەلىمىز سوڭعى ۋاقىتتاردا الەۋمەتتىك مەملەكەتكە اينالۋ باعىتىندا قارقىندى جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. قالا بەردى كارانتيندىك شارالار كەزەڭىندە دە ازاماتتارعا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر جاسالدى. جالپى مەملەكەت ازاماتتارىن جەردە قالدىرىپ جاتقانى جوق.
جۇمىس ىستەمەيتىن ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا دەرلىك بەرىلەتىن قاراجاتتار بار. بىراق تا بۇل كوپشىلىككە كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. ناقتىراق ايتقاندا، حالىقتىڭ بىلىمگە، ەڭبەك ەتۋگە دەگەن ىنتاسىنىڭ باسەڭدەۋىنە اكەلىپ سوقتىردى. ياعني الەۋمەتتىك ماسىلدىق ەتەك الا باستادى. ماسەلەن، ەلىمىزدە 19 ملن حالىق بار بولسا، سونىڭ جارتىسىنان استامى ەڭبەككە جارامدى. بىراق سونىڭ ءوزى بىزگە جەتكىلىكسىز. ويتكەنى ءبىز تولىققاندى قاجەتتىلىكتەرىمىزدى وتەي الماي وتىرمىز.
سونداي-اق بىزدە بىلىكتى مامانداردىڭ جوعارى جالاقى ىزدەپ شەتەلگە كەتىپ قالۋ ءۇردىسى تىيىلار ەمەس. كۇن سايىن ارتپاسا، كەمىگەنىن كورگەن ەمەسپىن. ونىمەن قوسا گەوساياسي احۋالدىڭ ۋشىعۋىنا بايلانىستى رەسەيدەن كەلىپ جاتقان ميگرانتتاردىڭ ءوزى بىزدەگى ونسىزدا ءماز ەمەس الەۋمەتتىك ماسىلدىقتىڭ ودار ءارى ۋشىعىپ كەتۋىنە ىقپال ەتىپ جاتىر.
حالىقارالىق تاجىريبەدە وتكەن عاسىردىڭ 1975 جىلدارى ۇلىبريتانيادا حالىقتىڭ ساياسي رەفورمالار مەن بيلىككە قارسى كەلۋىن ازايتۋ ماقساتىندا «spending heng» دەگەن ارنايى زاڭ قابىلدانعان ەكەن. ول زاڭ الەۋمەتتىك از قامتىلعان ازاماتتارعا قولداۋ كورسەتۋگە باعىتتالعان بولاتىن. وعان سايكەس، جۇمىس ىستەيىن ازاماتتاردىڭ جالاقىسىنا ءبىر رەتتىك اقشالاي كومەك قوسىلىپ وتىرعان. ياعني ءبىر جولعى اكتسيا سياقتى. سايكەسىنشە، الەۋمەتتىك جاعدايدى رەتتەۋى كەرەك بولعان باعدارلاما كەرى جۇمىس جاساي باستاعان. ناتيجەسىندە، اكتسيانىڭ ءوزى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاسىن قۇلدىراتۋعا سەپ بولعان دەسەدى. وعان نە سەبەپ؟ ارينە، ادامداردىڭ ەڭبەپ ەتىپ، كاسىپ قىلۋدى توقتاتۋى. ولار بۇرىنعى ادەتىنەن جاڭىلىپ، جەڭىلدىكتى ماسىلدىققا اينالدىرىپ العان. بۇدان حالىققا الەۋمەتتىك كومەك جاساماۋ كەرەك ەكەن دەگەن وي تۇيمەۋىمىز كەرەك. تەك قانا الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋدىڭ وزگە تاسىلدەرىن قاراستىرعانىمىز دۇرىس. ادامداردىڭ جۇمىس ىستەۋگە دەگەن ىنتاسىن وشىرەتىن ارەكەتتەرگە بارماۋىمىز ءتيىس. وسىلايشا، ولار ادامداردىڭ جۇمىسقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن تومەندەتىپ الدى.
– ۇكىمەت «بەرەمىن» دەپ ءبارىن جامان ۇيرەتتى دەپ ويلايسىز با؟ بۇگىنگى قوعام مۇقتاجدىق پەن ماسىلدىقتى ايىرا الماي ءجۇر مە؟
– بىزدەگى جاعداي دا ءماز ەمەس. ماسىلدىق كوڭىل-كۇي بەلەڭ الىپ تۇر دەۋگە بولادى. بۇل سوناۋ كەڭەس وداعى ىدىراعان ساتتەن بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان پروتسەسس. ويتكەنى ءبىز وداق قۇرامىندا بولعان ساتتە جالاقى الۋ جۇيەسى بارىنە بىردەي بولدى. جاقسى جۇمىس جاساساڭ دا، جامان جۇمىس جاساساڭ دا بىردەي جالاقى تولەنەدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن نارىقتىق قاتىناستارعا كوشكەنىمىزبەن ەل ازاماتتارى بىرنەشە جىلعا دەيىن جاڭا جۇيەگە ۇيرەنىسە الماي كەلدى. مۇنىڭ ءوزى ازاماتتاردىڭ جۇمىسقا دەگەن ەرىك-جىگەرىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلدى.
– ماسىلدىق «جاسارىپ» بارا جاتقان جوق پا؟ وعان نە سەبەپ؟ ماسىلدىقپەن كۇرەستى كىمدەردەن جانە قالاي باستاعانىمىز ءجون؟
– ماسىلدىقتىڭ جاسارىپ بارا جاتقاندىعى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. مەملەكەتتەن تەگىن كومەك الۋ ءۇشىن تابىسىن جاسىرىپ، قولىنداعى اكتيۆتەرىن باسقانىڭ اتىنا جازدىرۋ ارەكەتتەرى ورىن الىپ جاتقانى شىندىق. ونداي ارەكەتتەر قاپتاپ بارادى. سول ءۇشىن ماسىلدىقپەن كۇرەستى جۇمىس ىستەيتىن تاپتارعا جەڭىلدىك قاراستىرۋدان باستاعانىمىز ءجون.
مىسالى، ءوزى جۇمىس ىستەپ، ونىمەن قويماي 5-6 ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان ازاماتتار مەملەكەت تاراپىنان الەۋمەتتىك قورعالۋى كەرەك. ايتالىق، قانداي دا ءبىر سالىقتىق جەڭىلدىكتەرمەن بولسىن.
ال ەكىنشى جاعىنان وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ دامۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ەركىن جۇمىس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرۋىمىز قاجەت. سول ءۇشىن دە مەملەكەت ەڭ الدىمەن ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتە الۋى ءتيىس. بىلايشا ايتقاندا ۇلتتىق مۇددەمىزدى ۇمىتپاۋىمىز ءتيىس. ەكونوميكالىق قۇندىلىقتارىمىزدى ءبىرىنشى كەزەككە قويعانىمىز دۇرىس. سوندا عانا سىرتتان كەلەتىن باسەكەلەستەرگە قارسى تۇرا الامىز. وسىدان كەيىن عانا «الما ءپىس، اۋزىما ءتۇس» دەيتىندەردىڭ قاتارى ازايۋى مۇمكىن.
بولاشاقتا مەملەكەت قارجىلاندىراتىن الەۋمەتتىك كومەكتەردى شىنايى مۇقتاجدارعا باعىتتاۋىمىز كەرەك. تەپسە تەمىر ۇزەتىن ازاماتتاردىڭ بارلىعىن جۇمىسقا شوعىرلاندىراتىن تەتىكتەر تابۋىمىز ءتيىس. ياعني ازاماتتار مەملەكەتكە پايدالى جۇمىس ىستەسە عانا جەڭىلدىكتەگە يە بولاتىنداي...
– اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە راحمەت!
