«ارحيۆ-2025» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى
2022 جىلدىڭ جازىندا ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتوقۇجاتتار مەن دىبىس جازبالارى ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى «ارحيۆ-2025» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا كراسنوگورسك قالاسىنداعى رەسەي مەملەكەتتىك كينوفوتوقۇجاتتار ارحيۆىنە ءىس-ساپارمەن باردى. اتالمىش باعدارلامانىڭ ماقساتى - الىس جانە جاقىن شەت مەملەكەتتەردىڭ ارحيۆتەرىندە ساقتالعان قازاقستان تاريحىنا قاتىستى قۇندى قۇجاتتاردى انىقتاپ مۇمكىندىگىنشە كوشىرمەسىن الىپ كەلۋ. وسىلايشا، اتقارىلعان جۇمىس ناتيجەسىندە رەسەيلىك ءارحيۆتىڭ قورىنان كوپتەگەن قۇندى اۋديوۆيزۋالدى قۇجاتتار انىقتالىپ، كوشىرمەلەرى الىندى. بۇل قۇجاتتار 1925-1982 جىلدار ارالىعىنداعى رەسپۋبليكامىزدىڭ تىنىس تىرشىلىگىن، ياعني ساياسي جانە مادەني ءومىرىن ايقىندايدى. اتالمىش فوتوقۇجاتتاردىڭ اراسىندا قازاق كسر-نىڭ مادەنيەتىن سۋرەتتەيتىن، ناقتىراق ايتساق 1936 جانە 1958 جىلدارداعى ماسكەۋدە ۇيىمداستىرىلعان قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىكتەرىنە قاتىستى فوتوقۇجاتتار ەرەكشە كوزگە تۇسەدى.
ونەر مەن ادەبيەتتىڭ ونكۇندىكتەرى كسرو-نىڭ وداقتاس جانە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالارى ونەرىنىڭ جەتىستىكتەرىن كورسەتەتىن ءىس-شارا بولىپ تابىلاتىنى بارلىعىمىزعا بەلگىلى. ونكۇندىك اياسىندا كاسىبي جانە اۋەسقوي ۇجىمداردىڭ سپەكتاكلدەرى، كونتسەرتتەرى، ەسترادالىق باعدارلامالارى، تسيرك ارتىستەردىڭ قويىلىمدارى، كوركەم ونەرپازدارىنىڭ ونەرلەرى، جازۋشى جانە كومپوزيتورلاردىڭ كەشتەرى، سۋرەتشىلەردىڭ كورمەلەرى، جانە ت.ب. ۇيىداستىرىلىپ، سالتاناتتى قورىتىندى كونتسەرتپەن اياقتالعان.
قازاق مادەنيەتى تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعا ماسكەۋدەگى 1936 ج. قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ العاشقى ونكۇندىگى بولدى. ماسكەۋ تەاترلارىنىڭ ساحناسىندا ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ "قىز – جىبەك" جانە "جالبىر" حالىق مۋزىكاسى نەگىزىندە جاسالعان وپەرالارى كورسەتىلدى. سپەكتاكلدەردى قازاق مۋزىكالىق تەاترىنىڭ جاس ۇجىمى ساحنالادى. قازاقستانداعى العاشقى ۇلتتىق تەاتر وسىدان 10 جىل بۇرىن – 1926 جىلى قۇرىلعان، ال 1934 جىلعا دەيىن وپەرا سوليستەرى درامالىق اكتەرلەرمەن ءبىر ساحنادا ونەر كورسەتكەن. ناتيجەسىندە ماسكەۋلىك جۋرناليستەر قازاق ونەر مايتالماندارىنا ءتانتى بولىپ "قىز جىبەك" پرەمەراسى تۋرالى جاقسى پىكىرلەر جازعان.
1936 جانە 1958 جىلدارى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگىنىڭ قاتىسۋشىسى، قازاق بي ونەرىنىڭ حانشايىمى، قازاق كسر-ءنىڭ حالىق ءارتىسى، شارا جيەنقۇلوۆا «ءومىرىم مەنىڭ – ونەرىم» كىتابىندا بۇل كۇندەردى بىلاي ەسىنە الادى: «موسكۆاعا 1936 جىلى 5 ماي كۇنى اتتاندىق. ارناۋلى پوەزد كادۋىلگى ۇزاتىلعان قىزداي: جالاۋلاتىپ، ۇرانداتىپ جان-جاعىنا قىزىل ماتالار ۇستالعان; ءىشى دۋمان، ءارى ۆاگوندا شىرقالعان ءان، كۇمبىرلەگەن كۇي، ءازىل-قالجىن، سىڭعىر-سىڭعىر كۇلكى. قازاقتىڭ نە ءبىر ىعايى مەن سىعايى، ەركەسى مەن بورتەسى بار بۇل سوستاۆ شىنىمەنەن تاريح كەرۋەنى ىسپەتتى، قازاق قازاق بولعالى، ىرگەلى ەل بولعالى مۇنداي ساپار – تۇڭعىش ساپار...قازان ۆوكزالىنا 10 ماي كۇنى كەلىپ تۇستىك...ءبىزدى سوۆەت ونەرىنىڭ ءىرى قايراتكەرلەرى قارسى الدى...».
رەسەيلىك ارحيۆ قورىندا رگا كفد 0-9942 نومىرىمەن ساقتالعان فوتوقۇجاتتىڭ انداتپاسىندا «اكتريسا ل.چەرنايا پرەپودنوسيت تسۆەتى اكتەرۋ كازاحسكوگو گوسۋدارستۆەننوگو مۋزىكالنوگو تەاترا، نارودنومۋ ارتيستۋ كازاحسكوي سسر ە.ۋمۋرزاكوۆۋ. گ.موسكۆا، 23.12.1958 گ.» دەپ جازىلعان. الايدا بۇل فوتوسۋرەتتە بارلىق كەيىپكەرلەر انىقتالماعان. فوتوقۇجاتقا مۇقيات قاراساق، ماسكەۋگە كەلگەن قازاق دەلەگاتسياسىنىڭ مۇشەسى، كوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اقىن-جازۋشى، قازاق كوممۋنيستىك جۋرناليستيكا ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ساكەن سەيفۋلليندى (ورتادا) تانۋعا بولادى. ساكەن سەيفۋلليننىڭ 1936 جىلى وتكەن ونكۇندىككە قاتىسقانىن شارا جيەنقۇلوۆانىڭ ەستەلكتەرىنەن دە بىلەمىز. «ءومىرىم مەنىڭ – ونەرىم» كىتابىندا شارا جيەنقۇلوۆا كرەملدىڭ گەورگيەۆ زالىنداعى قازاقستان مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ ماسكەۋلىك ونەر قىزمەتكەرلەرىمەن شىعارماشىلىق كەزدەسۋدە ساكەن سەيفۋلليندى كورگەنىن ەسكە الىپ بىلاي دەپ جازادى: «سىمباتىنا سالتاناتى ساي بۇل ارداگەر اعانىڭ بەتىنە تىكە قاراپ سويلەۋدەن دە يمەنەتىنبىز. مويىل كوزدەرى نۇر جايناپ، ءبىر قاراعاننان ءجۇزىندى شارپىپ الاتىن عاجايىپ سۇلۋلىعىنا سۇستى تاكاپپارلىعى تۋرا كەلگەن، قازاق پوەزياسىنىڭ جالاۋىن قولىندا الاۋلاتىپ جۇرگەن بۇكىل وداققا ءماشھۇر ادام...».
شارا جيەنقۇلوۆانىڭ ءومىربايانىنا كوز جۇگىرتەتىن بولساق 1930-شى جىلداردا تەاتر ۇجىمىنىڭ جينالىسى ناتيجەسىندە ول جانە جۇبايى قۇرمانبەك جانداربەكوۆ ارىپتەستەرىنىڭ شەشىمى بويىنشا شىعۋ تەكتەرى بۇرىڭعى قازاق ينتەللەنگەنتسياسىنان (بولىس، باي ۇرپاقتارى) بولعاندىقتان پارتيادان، ءتىپتى جۇمىستان دا بوساتىلعان بولاتىن. جاڭا جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن ەرلى-زايىپتىلار بىشكەككە كوشۋگە، سول قالادا اشىلعان جاڭا تەاترعا ورنالۋساعا شەشىم قابىلدايدى. شارا جيەنقۇلوۆا «ءومىرىم مەنىڭ – ونەرىم» كىتابىندا بۇل كۇندەردى ەسىنە بىلاي الادى: «قىرعىزستانعا بارۋعا اقىر كەلىستى. «ءوزىنىز قۇراتىن تەاتردى ءوزىڭىز باسقاراسىز» دەپ قىرعىز اعايىندار، ۇلكەن ءوتىنىش ءبىلدىرىپ جاتسا، مىنا جاقتان اراداي تالاپ، «بايدىڭ سۇلۋىنا ۇيلەنىپ، سەلكىلدەپ ءجۇر» دەگەن ىشتارلىق سىلتاۋمەن باسىنا قامشى سىلتەپ جاتسا، ءبىر جاعىنان ول قالايدا شىعۋعا ءتيىستى ەدى».
قازاق كسر-نىڭ حالىق اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنەۆ بۇل كيىن كەزەڭنەن الىپ شىعۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى. قۇرمانبەك پەن شارا زاتتارىن جيناپ، قىرعىزستانعا كەتۋگە دايىندالىپ جاتقان جەردەن، ولاردى، سونداي-اق قانابەك جانە كۇلاش بايسەيىتوۆتاردى كابينەتىنە شاقىرىپ، قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىمەن مۋزىكا تەاترىن قۇرىلاتىنىن مالىمدەدى. قۇرمانبەك پەن شارانىڭ باسىنداعى جاعدايدى ەستىپ، توبە شاشى تىك تۇرىپ، دەرەۋ تەاترعا قايتارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.
كەيىنەن ت.جۇرگەنەۆ بالەت ونەرىن كاسىبي دارەجەگە جەتكىزۋ ءۇشىن ماسكەۋدەگى ۇلكەن تەاتردىڭ ءبيشىسى ءارى بالەتمەيسترى ا.الەكساندروۆتى الماتىعا شاقىردى. ول كىسىدەن شارا كاسىبي بالەت قيمىل-قوزعالىستارىن ۇيرەندى. سونداي-اق شارا وزبەكىستاندىق ايگىلى تامارا حانۋمنان دا بي ونەرىنەن ءدارىس الدى.
وسىلايشا، شارا ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگىكتەرىندە جارقىراپ شىعىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى تاڭ قالدىرىپ، ساحنادا تاماشا ونەر كورسەتتى.
شارا جيەنقۇلوۆا 1958 جىلعى قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگىن بىلاي دەپ ەسكە الادى: «...ءبىرىنشى ونكۇندىكتە بيدە جالعىز ءوزىم بارىپ، ال ەكىنشى ونكۇندىكتە كوش باستاعان سەركەدەي، ۇلكەن بيشىلەر كوللەكتيۆىمەن بارعاندىعىم ەدى... 1958 جىلدىڭ 21-دەكابرىندە ۇلكەن تەاتر ساحناسىندا قورىتىندى كونتسەرت ءوتتى، مەنىڭ قىرىق قىزىم قاتىستى. ساحنا تورىندە قىزعالداق گۇلى بەينەلەنگەن ۇلكەن شىمىلدىق، قىرىق قىزىم جاۋقازىننىڭ اشىلعان جاپىراعىنداي قۇلپىرىپ اسەم ورنەك سىزادى. ءبارىنىڭ ۇستەرىندە جەز ءتۇستى سارعىش كاپرون كويلەك، سول تۇستەس ماقپال كامزول، كامزولعا ۇيلەس قۇندىز بورىك – قىردىڭ سىرعالداعىنداي كوز تارتار ەدى. ورتالىرىندا قىزعالداق بەينەسىندە، كىلەڭ قىزىل كوستيۋممەن بيلەپ مەن ءجۇرمىن».
بيىل، 2022 جىلى، كاسىبي قازاق بي ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ءبيشى، پەداگوگ شارا جيەنقۇلوۆانىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولىپ وتىر.
رگا كفد 0-378035. قازاق كسر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى شارا جيەنقۇلوۆا قازاق ونەرى مەن ادەبيەتى ونكۇندىگىنىڭ قورىتىندى كونتسەرتىندە ونەر كورسەتۋدە (فوتوگراف ۆدوۆەنكو ب.ە.). ماسكەۋ ق. 1958 ج.
رگا كفد 0-378055 نومىرىمەن ساقتالعان فوتوقۇجاتتىڭ انداتپاسىندا «ۋچاستنيك حۋدوجەستۆەننوي سامودەياتەلنوستي ۆو ۆرەميا ۆىستۋپلەنيا نا زاكليۋچيتەلنوم كونتسەرتە دەكادى كازاحسكوگو يسكۋسستۆا ي ليتەراتۋرى. گ.موسكۆا، 23.12.1958 گ.» دەپ جازىلعان (فوتوگراف ۆدوۆەنكو ب.ە.). بۇل فوتوسۋرەتكە مۇكيات قاراساق، قازاقتىڭ جەز تانداي ءانشىسى، قازاق كسر-نىڭ حالىق ءارتىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتى تانۋعا بولادى.
بۇل فوتوقۇجاتتار ەلىمىزدىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى تاريحىن ايقىندايتىن قۇندى قۇجاتتار بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، «ارحيۆ-2025» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ارقاسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق ارحيۆ قورى قۇندى فوتوقۇجاتتارمەن تولىقتىرىلدى.
ورتالىق مەملەكەتتىك كينو-فوتوقۇجاتتار مەن دىبىس جازبالارى ءارحيۆىنىڭ
ارحيۆ قورىن تولىقتىرۋ جانە ۆەدومستۆولىق ارحيۆتەر ءبولىمىنىڭ باسشىسى ش.ۋ. ەسەنعازيەۆا
