«Arhiv-2025» memlekettık baǧdarlamasy
2022 jyldyŋ jazynda Ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar men dybys jazbalary arhivınıŋ qyzmetkerlerı «Arhiv-2025» memlekettık baǧdarlamasyn jüzege asyru maqsatynda Krasnogorsk qalasyndaǧy Resei memlekettık kinofotoqūjattar arhivıne ıs-saparmen bardy. Atalmyş baǧdarlamanyŋ maqsaty - alys jäne jaqyn şet memleketterdıŋ arhivterınde saqtalǧan Qazaqstan tarihyna qatysty qūndy qūjattardy anyqtap mümkındıgınşe köşırmesın alyp kelu. Osylaişa, atqarylǧan jūmys nätijesınde Reseilık arhivtıŋ qorynan köptegen qūndy audiovizualdy qūjattar anyqtalyp, köşırmelerı alyndy. Būl qūjattar 1925-1982 jyldar aralyǧyndaǧy respublikamyzdyŋ tynys tırşılıgın, iaǧni saiasi jäne mädeni ömırın aiqyndaidy. Atalmyş fotoqūjattardyŋ arasynda Qazaq KSR-nyŋ mädenietın suretteitın, naqtyraq aitsaq 1936 jäne 1958 jyldardaǧy Mäskeude ūiymdastyrylǧan Qazaq önerı men ädebietınıŋ onkündıkterıne qatysty fotoqūjattar erekşe közge tüsedı. Öner men ädebiettıŋ onkündıkterı KSRO-nyŋ odaqtas jäne avtonomiialyq respublikalary önerınıŋ jetıstıkterın körsetetın ıs-şara bolyp tabylatyny barlyǧymyzǧa belgılı. Onkündık aiasynda käsıbi jäne äuesqoi ūjymdardyŋ spektaklderı, konsertterı, estradalyq baǧdarlamalary, sirk ärtısterdıŋ qoiylymdary, körkem önerpazdarynyŋ önerlerı, jazuşy jäne kompozitorlardyŋ keşterı, suretşılerdıŋ körmelerı, jäne t.b. ūiydastyrylyp, saltanatty qorytyndy konsertpen aiaqtalǧan. Qazaq mädenietı tarihyndaǧy maŋyzdy oqiǧa Mäskeudegı 1936 j. qazaq önerı men ädebietınıŋ alǧaşqy onkündıgı boldy. Mäskeu teatrlarynyŋ sahnasynda E.Brusilovskiidıŋ "Qyz – Jıbek" jäne "Jalbyr" halyq muzykasy negızınde jasalǧan operalary körsetıldı. Spektaklderdı Qazaq muzykalyq teatrynyŋ jas ūjymy sahnalady. Qazaqstandaǧy alǧaşqy ūlttyq teatr osydan 10 jyl būryn – 1926 jyly qūrylǧan, al 1934 jylǧa deiın opera solisterı dramalyq akterlermen bır sahnada öner körsetken. Nätijesınde Mäskeulık jurnalister qazaq öner maitalmandaryna täntı bolyp "Qyz Jıbek" premerasy turaly jaqsy pıkırler jazǧan. 1936 jäne 1958 jyldary Mäskeude ötken Qazaq önerı men ädebietınıŋ onkündıgınıŋ qatysuşysy, qazaq bi önerınıŋ hanşaiymy, Qazaq KSR-nıŋ halyq ärtısı, Şara Jienqūlova «Ömırım menıŋ – önerım» kıtabynda būl künderdı bylai esıne alady: «Moskvaǧa 1936 jyly 5 mai künı attandyq. Arnauly poezd käduılgı ūzatylǧan qyzdai: jalaulatyp, ūrandatyp jan-jaǧyna qyzyl matalar ūstalǧan; ışı duman, ärı vagonda şyrqalǧan än, kümbırlegen küi, äzıl-qaljyn, syŋǧyr-syŋǧyr külkı. Qazaqtyŋ ne bır yǧaiy men syǧaiy, erkesı men börtesı bar būl sostav şynymenen tarih keruenı ıspettı, qazaq qazaq bolǧaly, ırgelı el bolǧaly mūndai sapar – tūŋǧyş sapar...Qazan vokzalyna 10 mai künı kelıp tüstık...Bızdı sovet önerınıŋ ırı qairatkerlerı qarsy aldy...».
Reseilık arhiv qorynda RGA KFD 0-9942 nömırımen saqtalǧan fotoqūjattyŋ andatpasynda «Aktrisa L.Chernaia prepodnosit svety akteru Kazahskogo gosudarstvennogo muzykalnogo teatra, narodnomu artistu Kazahskoi SSR E.Umurzakovu. g.Moskva, 23.12.1958 g.» dep jazylǧan. Alaida būl fotosurette barlyq keiıpkerler anyqtalmaǧan. Fotoqūjatqa mūqiiat qarasaq, Mäskeuge kelgen qazaq delegasiiasynyŋ müşesı, koǧam jäne memleket qairatkerı, qazaq ädebietınıŋ negızın qalauşy, aqyn-jazuşy, Qazaq kommunistık jurnalistika institutynyŋ professory Säken Seifullindı (ortada) tanuǧa bolady. Säken Seifullinnıŋ 1936 jyly ötken onkündıkke qatysqanyn Şara Jienqūlovanyŋ estelkterınen de bılemız. «Ömırım menıŋ – önerım» kıtabynda Şara Jienqūlova Kremldıŋ Georgiev zalyndaǧy Qazaqstan mädeniet qairatkerlerınıŋ mäskeulık öner qyzmetkerlerımen şyǧarmaşylyq kezdesude Säken Seifullindı körgenın eske alyp bylai dep jazady: «Symbatyna saltanaty sai būl ardager aǧanyŋ betıne tıke qarap söileuden de imenetınbız. Moiyl közderı nūr jainap, bır qaraǧannan jüzındı şarpyp alatyn ǧajaiyp sūlulyǧyna sūsty täkapparlyǧy tura kelgen, qazaq poeziiasynyŋ jalauyn qolynda alaulatyp jürgen bükıl Odaqqa mäşhür adam...».
Şara Jienqūlovanyŋ ömırbaianyna köz jügırtetın bolsaq 1930-şy jyldarda teatr ūjymynyŋ jinalysy nätijesınde ol jäne jūbaiy Qūrmanbek Jandarbekov ärıptesterınıŋ şeşımı boiynşa şyǧu tekterı būryŋǧy qazaq intellengensiiasynan (bolys, bai ūrpaqtary) bolǧandyqtan partiiadan, tıptı jūmystan da bosatylǧan bolatyn. Jaŋa jūmysqa ornalasu üşın erlı-zaiyptylar Bışkekke köşuge, sol qalada aşylǧan jaŋa teatrǧa ornalusaǧa şeşım qabyldaidy. Şara Jienqūlova «Ömırım menıŋ – önerım» kıtabynda būl künderdı esıne bylai alady: «Qyrǧyzstanǧa baruǧa aqyr kelıstı. «Özınız qūratyn teatrdy özıŋız basqarasyz» dep qyrǧyz aǧaiyndar, ülken ötınış bıldırıp jatsa, myna jaqtan aradai talap, «baidyŋ sūluyna üilenıp, selkıldep jür» degen ıştarlyq syltaumen basyna qamşy sıltep jatsa, bır jaǧynan ol qalaida şyǧuǧa tiıstı edı».
Qazaq KSR-nyŋ halyq aǧartu komissary Temırbek Jürgenev būl kiyn kezeŋnen alyp şyǧuǧa ülken üles qosty. Qūrmanbek pen Şara zattaryn jinap, Qyrǧyzstanǧa ketuge daiyndalyp jatqan jerden, olardy, sondai-aq Qanabek jäne Küläş Baiseiıtovtardy kabinetıne şaqyryp, Qazaqstan ölkelık komitetınıŋ qaulysymen muzyka teatryn qūrylatynyn mälımdedı. Qūrmanbek pen Şaranyŋ basyndaǧy jaǧdaidy estıp, töbe şaşy tık tūryp, dereu teatrǧa qaitaru turaly şeşım qabyldady.
Keiınen T.Jürgenev balet önerın käsıbi därejege jetkızu üşın Mäskeudegı Ülken teatrdyŋ bişısı ärı baletmeistrı A.Aleksandrovty Almatyǧa şaqyrdy. Ol kısıden Şara käsıbi balet qimyl-qozǧalystaryn üirendı. Sondai-aq Şara özbekıstandyq äigılı Tamara hanumnan da bi önerınen därıs aldy.
Osylaişa, Şara Mäskeu qalasynda ötken Qazaq önerı men ädebietınıŋ onkündıgıkterınde jarqyrap şyǧyp, jergılıktı tūrǧyndardy taŋ qaldyryp, sahnada tamaşa öner körsettı.
Şara Jienqūlova 1958 jylǧy Qazaq önerı men ädebietınıŋ onkündıgın bylai dep eske alady: «...bırınşı onkündıkte bide jalǧyz özım baryp, al ekınşı onkündıkte köş bastaǧan serkedei, ülken bişıler kollektivımen barǧandyǧym edı... 1958 jyldyŋ 21-dekabrınde Ülken teatr sahnasynda qorytyndy konsert öttı, menıŋ qyryq qyzym qatysty. Sahna törınde qyzǧaldaq gülı beinelengen ülken şymyldyq, qyryq qyzym jauqazynnyŋ aşylǧan japyraǧyndai qūlpyryp äsem örnek syzady. Bärınıŋ üsterınde jez tüstı sarǧyş kapron köilek, sol tüstes maqpal kamzol, kamzolǧa üiles qūndyz börık – qyrdyŋ syrǧaldaǧyndai köz tartar edı. Ortalyrynda qyzǧaldaq beinesınde, kıleŋ qyzyl kostiummen bilep men jürmın».
Biyl, 2022 jyly, käsıbi qazaq bi önerınıŋ negızın saluşy, bişı, pedagog Şara Jienqūlovanyŋ tuǧanyna 110 jyl tolyp otyr.
RGA KFD 0-378035. Qazaq KSR eŋbek sıŋırgen ärtısı Şara Jienqūlova Qazaq önerı men ädebietı onkündıgınıŋ qorytyndy konsertınde öner körsetude (fotograf Vdovenko B.E.). Mäskeu q. 1958 j.
RGA KFD 0-378055 nömırımen saqtalǧan fotoqūjattyŋ andatpasynda «Uchastnik hudojestvennoi samodeiatelnosti vo vremia vystupleniia na zakliuchitelnom konserte Dekady kazahskogo iskusstva i literatury. g.Moskva, 23.12.1958 g.» dep jazylǧan (fotograf Vdovenko B.E.). Būl fotosuretke mūkiiat qarasaq, qazaqtyŋ jez tandai änşısı, Qazaq KSR-nyŋ halyq ärtısı Ǧarifolla Qūrmanǧalievty tanuǧa bolady.
Būl fotoqūjattar elımızdıŋ mädeniet salasyndaǧy tarihyn aiqyndaityn qūndy qūjattar bolyp tabylady. Osylaişa, «Arhiv-2025» memlekettık baǧdarlamasyn jüzege asyrudyŋ arqasynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhiv qory qūndy fotoqūjattarmen tolyqtyryldy.
Ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar men dybys jazbalary arhivınıŋ
Arhiv qoryn tolyqtyru jäne vedomstvolyq arhivter bölımınıŋ basşysy Ş.U. Esenǧazieva
