قازىرگى قىمباتشىلىق 10 جىل بۇرىنعى ۇكىمەتتىڭ قاتەلىگى – ماقسات حالىق

4378
Adyrna.kz Telegram
فوتو: strategy2050.kz
فوتو: strategy2050.kz

سوڭعى كەزدەرى ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى شارىقتاپ ءوسىپ كەتتى. ال بۇل قىمباتشىلىقتى توقتاتۋعا ۇكىمەتتىڭ قاۋقارى جەتەر ەمەس. قىمباتشىلىقتى اكىمشىلىك جولمەن تۇراقتاندىرۋ دۇرىس پا، جوق الدە باعانى ەركىنە جىبەرۋ كەرەك پە؟

">ADYRNA ULTTYQ PORTALY يۋتۋب كانالىندا وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا بەلگىلى ەكونوميست ماقسات حالىق جاۋاپ بەردى.

ەلىمىزدە قىمباتشىلىق ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇر. تاپ قازىرگى تاڭدا كوپشىلىك قاۋىمدى بازارداعى باعا قاتتى الاڭداتىپ وتىر. باعانى ەركىنە جىبەرۋ بارلىق كاپيتاليستىك ەلدەرگە ءتان نارسە. دەگەنمەن باعانى اكىمشىلىك كۇشپەن ۇستاپ تۇرۋ دۇرىس پا، جوق الدە بۇرىس پا؟ كەيدە ءبىز «اكىم قايدا قاراپ وتىر؟» دەپ اتامىز. باعانى ۇستاپ تۇرۋدىڭ قانداي جولى بار؟

– سۇراعىڭىز وتە ورىندى. شىنى كەرەك سوڭعى ۋاقىتتاردا قىمباتشىلىق قارقىندى بولىپ كەلە جاتىر. بىلتىرعى رەسمي مالىمەت بويىنشا ينفلياتسيا 20,3 پايىزدى قۇراسا، ازىق-تۇلىك ينفلياتسياسى 25 پايىزدان اسىپ كەتتى. ال بەيرەسمي مالىمەتتەر بويىنشا تاۋەلسىز ساراپشىلار ينفلياتسيا 40 پايىز بولدى دەپ ايتادى. بۇل از دەسەڭىز جەكەلەگەن تاۋارلاردىڭ باعاسى 70, ءتىپتى دارىلەر ەكى-ءۇش ەسەگە قىمباتتادى.

ال ەندى وسى كەزەڭدە حالىقتىڭ تابىسى قالاي ءوسىپ جاتىر؟ حالىقتىڭ تابىسى ارى كەتسە 10 پايىز عانا ءوسىپ جاتىر. مىسالى 60-70 مىڭ جالاقىسى بار ادامنىڭ تابىسى 10 پايىزعا وسسە، ول نەبارى 5-6 مىڭ تەڭگەگە بولادى ەكەن. ال بازارداعى ءبىر تاۋاردىڭ باعاسىنىڭ ءوزى 5-6 مىڭ تەڭگەگە ءوسىپ كەتتى. بۇدان بولەك قانشاما شىعىندار بار. جولاقىدان باستاپ بالاباقشا، مەكتەپكە قاجەتتى دۇنيەلەردىڭ ءبارى قىمباتتادى. وكىنىشكە قاراي وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ حالقىمىزدى قىمباتشىلىقتىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىرىپ وتىر.  ءوزىم ەل ارالاپ، جەر ارالاپ كەلدىم. اۋىل-ايماقتارداعى حالىقتىڭ جاعدايى وتە-موتە مۇشكىل. بۇل ماسەلەلەرگە قارايتىن بولساق، ارينە جۇرەگىڭ قان جىلايدى.

نەگىزى قوردالانعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى بار. كۇنى كەشە تاۋەلسىز ەكونوميستەر قاتىسقان سامميتتە بولدىم. سوندا ساراپشىلار بۇگىنگى قىمباتشىلىق وسىدان 10 جىل بۇرىنعى ۇىمەتتىڭ جيناعان قاتەلىكتەرىنەن تۋىنداپ وتىرعانىن ايتادى. ەندى قازىرگى ۇكىمەت ءبىر نارسە ىستەيىن دەسە دە، ونى تۇزەۋ ولاردىڭ قولدارىنان كەلمەيدى. ويتكەنى بۇعان دەيىن ۇكىمەت جانارماي مەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاريفتەرىن قولمەن ۇستاپ كەلدى. وسىنىڭ ءبارى قازىرگە دەيىن جينالىپ قالدى. مىسالى ەكىباستۇزداعى اپات ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاريفتەرىن تومەن ۇستاپ وتىرعاننان بولعان جاعداي. ينۆەستيتسيا كەلمەگەننەن كەيىن جەس-سىن جاڭارتۋ مۇمكىن ەمەس. ەكىباستۇزداعى اپات ەلىمىزدىڭ ءبىر قالاسىندا بولعان جاعداي، ال شىن مانىسىندە ەلىمىز بويىنشا 70 پايىز جەس ەسكىرىپ جاتىر. بۇل ماسەلەنىڭ ءبارىن رەتتەپ ءۇشىن ينۆەستور كەرەك. ال ولار كەلۋ ءۇشىن ول تابىستى كاسىپ بولۋى كەرەك. تابىستى بولۋى ءۇشىن تاريف باعاسىن ءوسىرۋى كەرەك. مىنە وسىنداي ماسەلەلەر جينالىپ تۇر.

ال ءتاريفتىڭ باعاسىن كوتەرسە، حالىق نارازى بولادى عوي...

– ەلەكتر ەنەرگياسى، ديزەل جانە جانار-جاعارمايدىڭ باعاسى ۇزاق ۋاقىت تۇراقتى بولىپ كەلدى. ەندى ونى شامالى كوتەرىپ جىبەرسە، وزگە تاۋارلاردىڭ ءبارى قىمباتتاپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان دا قىمباتشىلىقتىڭ اۋىلى الدا دەپ ويلايمىن. بۇل ماسەلەدەن ءبىر نارسە ەتىپ حالىق ءوتۋى كەرەك. ساراپشىلار بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 1990 جىلدارداعىداي «شوكوۆايا تەراپيا» سەكىلدى شەشىم قابىلدانۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتۋدا.

ال ەندى باعانى تۇراقتى ەتىپ ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن بە؟ مەملەكەت الەۋمەتتىك ماڭىزى بار 19 تاۋاردى ايقىنداپ، ولاردىڭ باعاسىن ۇستاپ وتىرامىز دەپ ءار وڭىردە تۇراقتاندىرۋ قورلارىن قۇردى. ولارعا ميللياردتتار قارجى اۋدارادى. سۋپەرماركەتتەرگە «ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسىن ۇستاپ وتىراسىڭ. ال ۇستىندەگى شىعىنداردىڭ ءبارىن ءبىز وتەيمىز» دەپ كەلىسەدى. مۇنداي تاكتيكالىق شەشىم پاندەميادان كەيىن وڭ اسەرىن بەردى. ايتسە دە مۇنى ۇزاق مەرىزىمدە باعانى قايتا-قايتا تۇراقتى ەتىپ ۇستاپ تۇرىپ، وعان بيۋدجەتتەن ميللياردتاپ اقشا اۋدارتا بەرۋ، وڭ ناتيجەسىن بەرمەيتىن شەشىم.   

بۇدان شىعاتىن جول بار ما؟

– قازىرگى تاڭدا «باعانى نەگە تۇراقتى ۇستاپ تۇرمايسىڭ؟» دەپ جوعارى جاقتان اكىمدەرگە ۇرسادى. اكىم ەڭ سوڭعى ينستانتسياداعى دۇكەن مەن بازارداعى ساتۋشىعا «باعانى نەگە كوتەرەسىڭ؟» دەپ القىمنان الادى. بۇل سەبەبىمەن ەمەس، سالدارىمەن كۇرەسۋ بولىپ سانالادى. پروبلەما شارۋالارمەن جۇمىستىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرىلماعانىنان باستالادى. ماسەلەن شارۋانىڭ تاۋارىن حالىققا جەتكىزۋ ءۇشىن ورتادا قانشاما دەلدالدار بولادى. ۇكىمەت بازار مەن دۇكەندەگى ساتۋشىمەن ەمەس، ورتاداعى دەلدالمەن كۇرەسۋى كەرەك.

نەگىزىندە ءبىز «ليبەرالدى ەكونوميكالىق نارىق قۇرامىز. وعان ۇكىمەت ارالاسپاۋ كەرەك» دەپ كەلە جاتىرمىز. بىراق ۇكىمەت قاي جەردە ارالاسىپ، قاي جەردە ارالاسپاۋ كەرەك ەكەنىن جاقسى ءبىلۋى كەرەك. ەگەر ۇكىمەت ورتادا دەلدالدار تىم كوپ بولىپ، ولار باعانى كەلىسىپ قويىپ جاتسا، وعان ارالاسىپ، جازالاۋ شاراسىن قولدانۋ كەرەك. ەگەر ول جازالانباسا، وندا بۇل پروتسەستەر جالعاسا بەرەدى. دەلدالداردىڭ كەسىرىنەن باعا قىمباتتاي بەرەدى.

ۇكىمەت نارىقتا ءبىر مونوپوليست بولىپ، باعانىڭ ءبارىن سول رەتتەپ وتىرسا، ارالاسىپ، رەتتەي الادى. ال بىزدە ۇكىمەت قولمەن باعانى رەتتەيمىن دەپ ارەكەت جاسايدى. بىراق ول ۇزاق مەرىزىمگە قويىلعان مينا. ەرتەڭ ول جارىلسا، ونىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا الىپ كەلمەيدى. بۇل جاعداي بۇداندا زور قىمباتشىلىققا، ياعني، الەۋمەتتىك شيەلەنىسكە الىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇل جەردە ۇكىمەت جۇيەلى تۇردە جۇمىس ىستەۋى كەرەك.   

بىرىنشىدەن، «قازىرگى ازىق-تۇلىك باعاسىن تۇسىرۋگە بولا ما؟» دەپ سۇراسا بولادى دەپ ايتۋشى ەدىم.  شارۋالارمەن كەلىسىم جاسالىپ، ولارعا جەتپەي جاتقان اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىن رەتتەۋگە كومەكتەسۋگە بولادى. شارۋالارعا قاجەتتى تۇقىمداردى جەتكىزىپ جانە قاجەتتى تەحنيكانى جەڭىلدەتىلگەن نەسيە ارقىلى الۋعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. سودان كەيىن بارىپ شارۋالارمەن كەلىسىم جاسالادى. مىسالى ۇكىمەت شارۋالارمەن «سىزدەر وسىنشا توننا ءونىم وندىرەسىزدەر. ءبىز ونى مىنا باعادا ساتىپ الامىز» دەپ كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك. قازىردە وسىنداي كەلىسىمدەر جاسالىپ جاتىر. بىراق ونىڭ ناقتى ناتيجەسىن كورىپ وتىرعان جوقپىز. ۇكىمەتپەن ارنايى كەلىسىم بولسا، شارۋا «ءونىمىمدى قايدا ساتامىن» دەپ الاڭدامايدى. شارۋا بەلگىلى ءبىر كومپانيا ءوز ءونىمىن ساتىپ الاتىنا سەنىمدى بولسا، الاڭسىز شارۋاسىن ىستەپ جۇرە بەرەدى. ارادا دەلدال بولماسا تاۋار الدەقايدا حالىققا ارزان باعادا جەتەر ەدى. ۇكىمەت وسى شارۋانى قولعا السا، قازىرگى باعادان تومەن ازىق-تۇلىكتىڭ ارزانداۋىنا قول جەتكىزەدى.    

ال ەندى بۇل جەردە ەكىنشى ءبىر ماسەلە بار. ءبىز باعامەن كۇرەسۋگە قاتتى ۇمتىلماۋىمىز كەرەك. ەگەر ءبىز باعانى تەجەي بەرەتىن بولساق، اتالعان سالاعا كاسىپكەرلەر كەلمەيدى. سونىڭ سالدارىنان كومپانيا بانكروتقا ۇشىراپ، كوپ ادامدار جۇمىسسىز قالۋى مۇمكىن. قىمباتشىلىقتان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن پروبلەما جۇمىسسىزدىق بولىپ قالادى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى بۇل جەردە جۇيەلى جۇمىس كەرەك.   

– وتاندىق ءوندىرىستىڭ از بولۋى باعانىڭ قىمباتتاۋىنا اسەر ەتە مە؟

– ارينە. نەگىزى نارىقتا باسەكە بولعانى جاقسى. بىزدە كەي سالادا مونوپوليستەر وتىرادى. ولار «ماعاندا قىمبات باعا ىڭعايلى، ساعاندا ىڭعايلى. باعانى كوتەرسەك ەكەۋمىزدە جاقسى تابىس تابامىز» دەپ ءوزارا وپ-وڭاي كەلىسىمگە كەلىپ الادى.  سوندىقتان نارىقتا كەم دەگەندە 6-7 ويىنشى بولسا، ولاردىڭ قاندايدا ءبىر كەلىسىمگە كەلۋى مۇمكىن ەمەس. ولار كەلىسىمگە كەلگەننىڭ وزىندە ىشىندەگى بىرەۋى «سەندەر باعانى كوتەرە بەرىڭدەر. ال مەن ارزان ساتامىن» دەپ تيىسىنشە باسەكەدە ول ۇتىپ شىعادى. سول سەبەپتى نارىقتا كوپ ويىنشىلاردىڭ بولعانى ماڭىزدى.   

– قىمباتشىلىقتىڭ بولۋىنا ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىنىڭ قانشالىقتى اسەرى بار؟

– قىمباتشىلىقتىڭ سەبەبىن ىزدەگەن كەزدە ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر سىرتتان كەلىپ جاتقان ينفلياتسيا دەپ ايتقاندى جاقسى كورەدى. ءيا، ءسوز جوق سىرتتان كەلىپ جاتقان ينفليتسيا بار. بىراق ينفلياتسيانىڭ كوپ بولىگى ىشتەن بولىپ جاتىر ەمەس پە؟ سونىمەن قاتار رەسەيدەن كوبىرەك قىمباتشىلىق كەلدى. نەگە؟ سەبەبى ءبىزدىڭ ەلدە ءرۋبلدىڭ قۇنى تەڭگەمەن سالىستىرعاندا ايتارلىقتاي ءوستى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە رەسەيدەن كەلەتىن تاۋارلار اۆتوماتتى تۇردە قىمبات بولىپ كەلىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق قاتەلىگىمىز نارىعىمىزدى رەسەيگە بەرىپ قويعاندىعىمىز بولسا كەرەك. رەسەيگە نارىعىمىزدى بەرىپ قويعانىمىز سونشالىقتى 2021 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، سىرتتان كەلەتىن يمپورتتىڭ 42 پايىزىن رەسەيدەن الاتىن بولعانبىز. 2022 جىلدىڭ قورتىندىسى بويىنشا بۇل كورسەتكىش 37 پايىزعا ازايىپتى. بىراق بۇل دا از ەمەس. دەمەك ءبىز ءاربىر شەت ەلدەن كەلەتىن تاۋارلاردىڭ كوپ بولىگىن رەسەيدەن الىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا رەسەيدەن الىپ وتىرعان تاۋارلاردىڭ باعاسى قىمباتتاپ كەتتى. بۇل ءوز كەزەگىدە ءبىزدىڭ نارىققا كەرى اسەرىن تيگىزدى.    

– رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستان كەيىن رۋبل قۇنسىزدانۋدىڭ ورنىنا قىمباتتاپ كەتتى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

– بۇل نەگىزى تازا پۋتيننىڭ ساياساتى دەۋگە بولادى. ول ءرۋبلدى قولمەن بەكىتىپ، ۇستاپ وتىردى. ولار «قانشا سانكتسيا بولىپ جاتسا دا، ءرۋبلدى كۇشتى ەتىپ كورسەتكىسى كەلدى.  وسىنداي ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە ءرۋبلدى قولمەن ۇستالىپ وتىردى. ال ەندى قازىر ولار ءرۋبلدى كوپ ۋاقىت قولمەن ۇستاپ تۇرا المايتىنىن دا ءتۇسىنىپ جاتىر. ويتكەنى قازىر رەسەي بيۋدجەتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ديفيتسيتكە ۇشىراپ جاتىر. ونسىز دا ولاردىڭ مۇنايى مەن گازىنا شەكتىك باعا ەنگىزىلدى. مىسالى الەمدىك نارىقتا مۇنايدىڭ باعاسى 90 دوللار بولسا، رەسەي مۇنايى 60 دوللاردان اسپاۋى كەرەك. مىنە، وسى ساياسات رەسەي بيۋدجەتىنە كەرى سوققى بولادى. سوندىقتان دا ولار بيۋدجەتىن تولتىرۋ ءۇشىن امال جوق ءرۋبلدى السىرەتۋگە ءماجبۇر بولادى. قازىر ولار سونداي قادامعا كەلە جاتىر. قازىرگى تاڭدا رۋبل قۇنسىزدانا باستادى، ءتىپتى الداعى ۋاقىتتا تاعى دا قۇنسىزدانا باستايدى. مۇنىڭ الدىندا ءبىر رۋبل 8-9 تەڭگە بولسا، قازىر 5-6 تەڭگەگە ورالدى. ەرتەڭ كۇنى بۇدان دا قاتتى قۇنسىزدانۋى مۇمكىن.

سەرعالي اسلانبەك

ماتەريالدى قاعازعا تۇسىرەن

پىكىرلەر