قىتايدان كەلگەن قانداستاردىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتاردى زاڭدىق نەگىزدە جەڭىلدەتۋگە كۇش سالىپ جۇرگەن ازاماتتىق بەلسەندى، ادۆوكات ابزال قۇسپان مىرزامەن ءوز قورعاۋىنداعى سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ وزىنەن باس تارتۋىنا جانە قىتايداعى قازاق تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەردىڭ تۇيتكىلدى تۇستارى جونىندە سۇحباتتاستىق.
- سايراگۇل ساۋىتباي سىزدەن نە ءۇشىن باس تارتتى ؟ جالپى، ءسىز بۇل جونىندە بۇگىنگە دەيىن ءبىلدىڭىز بە؟
- مەن بۇل جونىندە كەشە استاناعا كەلگەندە ءبىلدىم. سول كەزگە دەيىن مەن بىلگەن جوقپىن. مەن ورالدا ۇشاققا وتىرعانعا دەيىن سايراگۇلگە «قۇجاتتاردى ۇمىتىپ كەتپە» - دەپ تاپسىرمالار بەرگەندە ول ماعان ەشنارسە بىلدىرمەگەن بولاتىن... نەدە بولسا كەلدىم. تالدىقورعانعا دەيىن بارىپ، ەلدىڭ كوزىنشە سويلەسىپ، ماعان قانداي دا ءبىر وكپە-رەنىشى، تالابى، مەنەن قانداي دا ءبىر جاماندىق كوردى مە، ەندى قايتىپ بۇل ماسەلەگە ورالمايتىنىمدى ءبىلدىرىپ كەتتىم. بۇعان دەيىن «مەنەن باس تارتامىن» دەگەن جاعداي بولعان. بىراق كەيىن «ويباي باس تارتپايمىن» - دەگەن. بۇل سوتتىڭ ەكىنشى ساتىسى. وسى كەزگە دەيىن جۇرگىزىپ كەلدىم. اناۋ قىلمىستىق ءىس ءبىتتى. كوشى-قون كوميتەتتەرىنە جازعان ارىز، بۇۇ-عا جازعان ارىز، سوتقا تالاپ-ارىزداردىڭ بارلىعىن ءوزىم جازدىم. ەندى سوتقا قاتىسۋعا كەلگەندە سايراگۇلدىڭ مەنەن نە سەبەپتى باس تارتقاندىعى جاۋابىنا يلانىپ وتىرعان جوقپىن. (سايراگۇل ساۋىتباي – رەد): «ول ايەل ادام (سايراگۇل ساۋىتبايدىڭ قازىرگى ادۆوكاتى ايمان وماروۆا), ايەل ادامعا ايەل رەتىندە ايتاتىندارىم بار. ابزال قۇسپانعا ايتا المايمىن» - دەيدى. قىلمىستىق ءىس بويىنشا ەشقانداي ماسەلەسىز اق قورعاپ شىقتىق قوي... بىراق بۇنى قالاي بولعان جاعدايدا دا تراگەدياعا اينالدىرۋعا بولمايدى. ءبىز ءبىر نارسەنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ادۆوكاتتى تاڭداۋ قۇقىعى ءاربىر ادامنىڭ وزىندە. بۇل جەردە ەل-جۇرتقا «بۇلاردىڭ اراسىندا نە بولىپ قالدى؟» دەگەن قىزىق بولۋى مۇمكىن. سايراگۇل ساۋىتباي ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا وسى كەزگە دەيىن قانداي دا ءبىر كيكىلجىڭ بولعان ەمەس. اياق استىنان بۇلاي وزگەرىسكە ەنۋىن مەن قانداي دا بولماسىن ويىن ءجۇرىپ جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. مەن ءوز باسىم قازىر ونى ءتۇسىنىپ وتىرعان جوقپىن. كوپ جىلدىق زاڭگەرلىك قىزمەتىمدە تاپ بولماعان الدەقانداي ويىنداردىڭ ءجۇرىپ جاتقانىن سەزەمىن. بىراق ونىڭ نە ويىندار ەكەندىگىن مەن بىلمەيمىن. مەنىڭ ءبىر عانا تىلەگىم: «سايراگۇل ساياسي ويىنداردىڭ قۇربانى بولىپ كەتپەسە ەكەن» دەيمىن. قىلمىستىق ىستە دە مەن سەزىنگەنمىن. بۇل جەردە كوپتەگەن مۇددەلەر توعىسىپ جاتىر. ولاردىڭ بارلىعى تەك قانا سايراگۇلگە جانى اشىپ ارالاسىپ جاتىر دەگەنگە كىشكەنتاي بالا سەنەتىن شىعار، بىراق مەن سەنبەيمىن. بۇل ماسەلە حالىقارالىق دارەجەدەگى ويىن الاڭىنا اينالىپ كەتتى. بۇل جەردە ادام تاعدىرى ساۋداعا اينالىپ كەتىپ جاتقان جاعدايى بار.
- بۇل ويىندا ءسىز كەدەرگى جاسايدى دەپ سىزدەن باس تارتتى ما سوندا؟
- مەن ول جاعىن انىق بىلمەيمىن. قالاي بولعان جاعدايدا دا بۇل سايراگۇلدىڭ قابىلداعان شەشىمى ەمەس ەكەندىگىن بىلەمىن. ايتپەسە، ول نە «مەن تەلەفون كوتەرمەدى» دەگەن، « مەن تەلەفونعا جاۋاپ بەرمەدى» دەگەن. مەنىڭ جاۋاپ بەرمەگەن كەزەڭىم، ول مەنىڭ تۇركيادا قىزىما وتا جاساعان كەزى. ەكىنشى، 17 قاڭتاردا قارالى حاباردى ەستىگەن كەزىم. وسى كەزدە مەن 22 قاڭتارعا دەيىن تەلەفونىمدى ءوشىرىپ تاستادىم. تەلەفونىم سايراگۇل ءۇشىن ەمەس، بارلىعى ءۇشىن ءوشىرۋلى بولدى. ال 22 قاڭتاردان باستاپ، 30-31 قاڭتارعا سايراگۇل مەن دايىنداپ بەرگەن قۇجاتتاردى تالدىقورعان قالالىق سوتىنا تاپسىرعانعا دەيىن ءبىز بايلانىستا بولدىق. تاپسىرعان ساتتەن باستاپ سايراگۇل «ابزال قۇسپان مەنىڭ تەلەفوندارىما جاۋاپ بەرمەيدى» دەپ مەنەن باس تارتتى. مەن قىزىمنىڭ توپىراعى كەپپەي جاتىپ وسىنىڭ بارلىعىمەن اينالىسىپ، ۋاقىت تاپتىم عوي. جالپى، مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن سايراگۇلگە قاتىستى ءبىر دە ءبىر سوتقا، ءبىر دە ءبىر جيىنعا بارماي قالماق تۇگىلى كەشىگىپ كورگەن ادام ەمەسپىن...
- سايراگۇل ءىسى الداعى ۋاقىتتا قالاي قاراي ءوربيدى دەپ ويلايسىز؟
- ءارى قاراي قالاي بولاتىنىن مەن بىلمەيمىن. بۇل ساياساتقا تىكەلەي بايلانىستى. بۇل جەردە «تەك قانا زاڭنىڭ اياسىندا شەشەمىز» دەگەن قۇر بوس اڭگىمە.
- جالپى، سايراگۇل ساۋىتباي ماسەلەسىن، قىتايداعى قازاق ماسەلەسىن ءبىزدىڭ قۇزىرلى ورگاندار دەربەس شەشۋگە قاۋقارلى ما؟ جوق الدە بۇعان مىندەتتى تۇردە حالىقارالىق ۇيىمدار ارالاسۋى كەرەك پە؟
- قازىرگى تاڭدا قازاقستان قانداي ماسەلە كوتەرىپ، شۋ شىعارسا دا ءبىز قىتايعا قارسى نە ىستەي الامىز؟ ءبىز قىتايعا قارسى سوعىس اشا المايمىز. ءبىز ەكونوميكالىق جاعىنان تولىعىمەن تاۋەلدى مەملەكەتپىز. جەر استى بايلىقتارىن بەرىپ جاتقانىمىزدى پايدالانىپ، ماسەلەنى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ ءبىرىنشى جول بولسا، حالىقارالىق ۇيىمدار ارقىلى شەشۋ ەكىنشى جول ەكەندىگىن مەن جوققا شىعارمايمىن. بىراق حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ دا ۇيىمدارى بار. ولاردىڭ قىتايعا بايلانىستى وزدەرىنىڭ ءبىر گەوساياسي مۇددەلەرى بار ۇستانىپ وتىرعان. ولار قازاقتارعا جانى اشىپ، وسىنداي ءىس-ارەكەتكە بارادى دەگەنگە تولىق سەنە المايمىز. حالىقارالىق ۇيىمداردى قازاقستاننىڭ ءوزى پايدالانسا دەيمىن. الايدا، قازىر قازاقستاندا ءبىر توپ بار. ول تاپ-تازا ۇيعىردىڭ مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتقان توپ. اتىن اتامايمىن، ءتۇسىن تۇستەمەيمىن.
- تۇسپالداپ بولسا دا ايتا المايسىز با؟
- جوق، مەن مىنا ءبىر نارسەنى ايتقىم كەلەدى. حالىقارالىق ۇيىمدار ماسەلەسىندە ءبىز وتە ساق بولۋىمىز قاجەت. بۇل سايراگۇل ماسەلەسىنەن بولەك قوي. ول سونىڭ ىشىندەگى ماسەلە. مەن ءتورت جىل بويى وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان ادۆوكات رەتىندە ايتايىن، ۇيعىرلاردىڭ ءبىر توبى قازاقستانداعى وكىلدەرى ارقىلى قارجىلاندىرۋعا دا قاۋقارلى. قازىرگى مىناۋ ايقاي-شۋدىڭ بارلىعى ءبىرىنشى كەزەكتە ۇيعىر دياسپوراسىنا ءتيىمدى بولىپ تۇر. وسى نارسەنى دە ءبىز ويدان شىعارماۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلەدە ۇيعىرمەن بىرىگۋ بىزگە ەڭ قاۋىپتى ەكەندىگىن ەستەن شىعارمايىق. وسىدان 10-15 جىل بۇرىنعى تيبەتتىڭ جاعدايىن الىپ قارايىقشى. سول كەزدە بۇكىل الەمدەگى توپ جاڭالىقتاردىڭ باسىندا كىم تۇراتىن ەدى؟ تيبەتتىڭ دالايلاماسى تۇراتىن ەدى. بۇكىل الەم بولىپ دالايلامانى سويلەتتى، تيبەتتىكتەردىڭ قۇقىعى بۇزىلىپ جاتىر دەپ ايقايلادى. بىراق قىتايعا ەشكىم، ەشنارسە جاساي المادى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن تۇركيا پرەزيدەنتى ەردوعان «ەگەر ۇيعىرلاردىڭ قۇقىعىن اياققا تاپتاي بەرەتىن بولسا، مەن قىتايعا اسكەر كىرگىزەمىن» دەگەن مالىمدەمە جاسادى. ارتىنشا شي جيڭپيڭ ەكەۋى كەزدەسىپ، ماڭگىلىك دوسپىز دەپ، ساۋدا كەلىسىم شارتتارىنا قول قويىپ تارقاستى. بۇدان بىزگە نەنى ۇعۋعا بولادى؟ باسقا مەملەكەتتەردىڭ بۇل ماسەلەگە ارلاسۋىنىڭ ارتىندا ءبارىبىر بەلگىلى ءبىر مۇددە تۇرادى. مەن ءوز باسىم بۇۇ سياقتى ءوزىن-ءوزى تانىتقان ۇيىمدار بولماسا، بارلىق بىردەي ۇيىمدارعا سەنە بەرۋگە بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋىمىز كەرەك. كەيبىر ۇيىمداردىڭ ارتىندا ۇيعىرلاردىڭ دياسپوراسى تۇر. ۇيعىرلاردىڭ جاي عانا وپپوزيتسياسى ەمەس، تەرروريستەرىمەن بىرىگىپ كەتەتىن بولساق، وندا قازاق ماسەلەسى ەشقاشان شەشىلمەيدى دەگەن ءسوز... ۇيعىرلارعا قاتىستى قىسىم سوڭعى ون جىل كولەمىندە ورىن العان بولسا، قازاقتارعا قاتىستى ماسەلە ەكى-ءۇش جىلدىڭ كولەمىندە باستالدى. باستاپقىدا قىتاي بيلىگىنىڭ قازاقتارعا ءدال قازىرگىدەي تەرىس كوزقاراسى بولعان جوق. نەگىزىنەن قىتاي مەن ۇيعىر اراسىنداعى ماسەلەگە كەيىن بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قازاق ماسەلەسى ارالاسىپ كەتتى. سول جاقتا قىزمەت ەتكەن قازاق ۇيىمدارىنىڭ بۇعان تىكەلەي قاتىسى بار دەگەن دە اڭگىمە شىعۋدا قازىر.
- بۇل قانداي ۇيىمدار؟
- مەن ۇيىمداردىڭ اتىن ناقتى بىلمەيمىن. بىراق سول ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى قازىر قازاقستاندا ارەكەت ەتىپ جاتىر.
- ونىڭ اتىن ناقتى ايتا المايسىز با؟
- ءدال قازىر مەن ونىڭ اتىن ايتۋدان قورقىپ وتىرعان جوقپىن. مەن قىزىمنىڭ قىرقى وتكەنشە داۋ-دامايعا ارالاسقىم كەلىپ وتىرعان جوق، شىنىمدى ايتسام. ودان كەيىن مەن ءبىر ادامداردىڭ اتىن اتاپ تۇرىپ شىعارعىم كەلەدى. سول جاقتا وتىرعان ەلشىمىز قاي ۇلت وكىلى؟ ماعان كەلگەن مالىمەت بويىنشا، ۇيعىر ۇلتىنىڭ وكىلى دەيدى. قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىسى ۇيعىر. ءبىزدىڭ قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان قانداي مۇددە بار مىنا جاقتاعى شۋلاتۋشىلارعا؟ ونى جالپىلاما ايتىپ كەتۋگە بولادى. ۇقك قايدا قاراپ وتىر مىسال ءۇشىن؟ ماعان تۇسىنىكسىز كوپ نارسە بۇل جەردە. مىندا ءبىر جەكەلەگەن توپتار شىعادى دا، ءسىم الدىنا بارىپ، كىشىگىرىم پيكەت ۇيىمداستىرادى. رەسەي مەن اقش پرەزيدەنتىنە ورىسشا، اعىلشىنشا ۇندەۋلەر جاريالايدى: «ءبىزدى قۇتقارىڭىز قىتايدىڭ قىسىمىنان» دەپ. وعان ەشكىم توسقاۋىل قويمايدى. «سوندا بۇل قايدان كەلىپ جاتقان كۇش؟ ول ادامدار قايدان پايدا بولدى؟ نەگە ۇقك تاراپىنان سونداي قولداۋعا يە بولىپ وتىر بۇلار؟ ۇقك باسشىلىعىندا بۇلارعا قولداۋ جاسايتىن قانداي ادامدار وتىر؟» - دەگەن سۇراقتار كوپ جەردە كۇبىر-سىبىرمەن ايتىلىپ جاتىر. سونىمەن قاتار، وسىنداعى توپتارمەن ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ قىتايداعى ەلشىلىگى اراسىندا قانداي بايلانىس بار؟ قىتايداعى ەلشى كىم، نەگە ول بۇل ماسەلەمەن اينالىسپايدى؟ ەڭ ءبىرىنشى جۇك سول قىتايداعى قازاقستاننىڭ ەلشىلىگىنە ءتۇسۋى كەرەك ەدى عوي. نەگە سول ەلشىنىڭ اتى-ءجونى اتالمايدى جانە ول كىم دەگەن سۇراققا وسى كۇنگە دەيىن جاۋاپ تابىلمايدى؟ – دەگەن ماسەلەلەردى قازىر جالپىلاما سۇراق كۇيىندە قويىپ كەتكىم كەلەدى. بۇل باسقا تۇرماق استانادا، تالاي-تالاي جەردە ايتىلىپ جاتقان اڭگىمە نەگىزىندە. بۇل قازىر كۇبىر-سىبىرمەن ايتىلسا، كۇنى ەرتەڭ اشىق جاريا بولادى.
- الداعى ۋاقىتتا قانداستار ماسەلەسىمەن اينالىسۋىڭىزدى جالعاستىراسىز با؟
- «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا جاقپا» دەيدى. قازىر ماعان ءبىر عانا قيىندىق بار. ول مەنىڭ باۋىر ەتىم بالامنان ايىرىلعانىم. ودان جامان نارسە بولۋ مۇمكىن ەمەس ماعان. وسىدان ءبىر ەسىمدى جيىپ الايىن. مەن بۇل ماسەلەگە قايتىپ ورالامىن. بىراق بۇرىنعىداي جەكە دارا ورالمانداردى قورعاۋ جۇمىسىن ازايتاتىن بولارمىن. مەندە وتە كوپ ماتەريال بار، ءوزىمنىڭ كورگەنىم بار، تۇيگەنىم بار ەگەر قاجەت بولاتىن بولسا، مەن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە، باسقا دا قۇزىرلى ورگاندارىنا دۇرىستاپ ءبىر حات دايىنداعىم كەلەدى. وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىنا نازار اۋدارتقىم كەلىپ وتىر... مەن ءوزىم بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءالى تولىق تاپقانىم جوق. بەلگىلى ءبىر وي تۇيگەن جاعدايدا مەن بۇنى كوپشىلىكپەن بولىسۋگە كەتارى ەمەسپىن...
ەسداۋلەت قىزىربەكۇلى
"The Qazaq Times"
