Qytaidan kelgen qandastardyŋ basyna tüsken auyrtpalyqtardy zaŋdyq negızde jeŋıldetuge küş salyp jürgen azamattyq belsendı, advokat Abzal Qūspan myrzamen öz qorǧauyndaǧy Sairagül Sauytbaidyŋ özınen bas tartuyna jäne Qytaidaǧy qazaq taǧdyryna qatysty mäselelerdıŋ tüitkıldı tūstary jönınde sūhbattastyq.
- Sairagül Sauytbai sızden ne üşın bas tartty ? Jalpy, sız būl jönınde bügınge deiın bıldıŋız be?
- Men būl jönınde keşe Astanaǧa kelgende bıldım. Sol kezge deiın men bılgen joqpyn. Men Oralda ūşaqqa otyrǧanǧa deiın Sairagülge «qūjattardy ūmytyp ketpe» - dep tapsyrmalar bergende ol maǧan eşnärse bıldırmegen bolatyn... Nede bolsa keldım. Taldyqorǧanǧa deiın baryp, eldıŋ közınşe söilesıp, maǧan qandai da bır ökpe-renışı, talaby, menen qandai da bır jamandyq kördı me, endı qaityp būl mäselege oralmaitynymdy bıldırıp kettım. Būǧan deiın «menen bas tartamyn» degen jaǧdai bolǧan. Bıraq keiın «oibai bas tartpaimyn» - degen. Būl sottyŋ ekınşı satysy. Osy kezge deiın jürgızıp keldım. Anau qylmystyq ıs bıttı. Köşı-qon komitetterıne jazǧan aryz, BŪŪ-ǧa jazǧan aryz, sotqa talap-aryzdardyŋ barlyǧyn özım jazdym. Endı sotqa qatysuǧa kelgende Sairagüldıŋ menen ne sebeptı bas tartqandyǧy jauabyna ilanyp otyrǧan joqpyn. (Sairagül Sauytbai – red): «Ol äiel adam (Sairagül Sauytbaidyŋ qazırgı advokaty Aiman Omarova), äiel adamǧa äiel retınde aitatyndarym bar. Abzal Qūspanǧa aita almaimyn» - deidı. Qylmystyq ıs boiynşa eşqandai mäselesız aq qorǧap şyqtyq qoi... Bıraq būny qalai bolǧan jaǧdaida da tragediiaǧa ainaldyruǧa bolmaidy. Bız bır närsenı ūmytpauymyz kerek. Advokatty taŋdau qūqyǧy ärbır adamnyŋ özınde. Būl jerde el-jūrtqa «būlardyŋ arasynda ne bolyp qaldy?» degen qyzyq boluy mümkın. Sairagül Sauytbai ekeumızdıŋ aramyzda osy kezge deiın qandai da bır kikıljıŋ bolǧan emes. Aiaq astynan būlai özgerıske enuın men qandai da bolmasyn oiyn jürıp jatyr dep esepteimın. Men öz basym qazır ony tüsınıp otyrǧan joqpyn. Köp jyldyq zaŋgerlık qyzmetımde tap bolmaǧan äldeqandai oiyndardyŋ jürıp jatqanyn sezemın. Bıraq onyŋ ne oiyndar ekendıgın men bılmeimın. Menıŋ bır ǧana tılegım: «Sairagül saiasi oiyndardyŋ qūrbany bolyp ketpese eken» deimın. Qylmystyq ıste de men sezıngenmın. Būl jerde köptegen müddeler toǧysyp jatyr. Olardyŋ barlyǧy tek qana Sairagülge jany aşyp aralasyp jatyr degenge kışkentai bala senetın şyǧar, bıraq men senbeimın. Būl mäsele halyqaralyq därejedegı oiyn alaŋyna ainalyp kettı. Būl jerde adam taǧdyry saudaǧa ainalyp ketıp jatqan jaǧdaiy bar.
- Būl oiynda sız kedergı jasaidy dep sızden bas tartty ma sonda?
- Men ol jaǧyn anyq bılmeimın. Qalai bolǧan jaǧdaida da būl Sairagüldıŋ qabyldaǧan şeşımı emes ekendıgın bılemın. Äitpese, ol ne «men telefon kötermedı» degen, « men telefonǧa jauap bermedı» degen. Menıŋ jauap bermegen kezeŋım, ol menıŋ Türkiiada qyzyma ota jasaǧan kezı. Ekınşı, 17 qaŋtarda qaraly habardy estıgen kezım. Osy kezde men 22 qaŋtarǧa deiın telefonymdy öşırıp tastadym. Telefonym Sairagül üşın emes, barlyǧy üşın öşırulı boldy. Al 22 qaŋtardan bastap, 30-31 qaŋtarǧa Sairagül men daiyndap bergen qūjattardy Taldyqorǧan qalalyq sotyna tapsyrǧanǧa deiın bız bailanysta boldyq. Tapsyrǧan sätten bastap Sairagül «Abzal Qūspan menıŋ telefondaryma jauap bermeidı» dep menen bas tartty. Men qyzymnyŋ topyraǧy keppei jatyp osynyŋ barlyǧymen ainalysyp, uaqyt taptym ǧoi. Jalpy, men osy uaqytqa deiın Sairagülge qatysty bır de bır sotqa, bır de bır jiynǧa barmai qalmaq tügılı keşıgıp körgen adam emespın...
- Sairagül ısı aldaǧy uaqytta qalai qarai örbidı dep oilaisyz?
- Ärı qarai qalai bolatynyn men bılmeimın. Būl saiasatqa tıkelei bailanysty. Būl jerde «tek qana zaŋnyŋ aiasynda şeşemız» degen qūr bos äŋgıme.
- Jalpy, Sairagül Sauytbai mäselesın, Qytaidaǧy qazaq mäselesın bızdıŋ qūzyrly organdar derbes şeşuge qauqarly ma? Joq älde būǧan mındettı türde halyqaralyq ūiymdar aralasuy kerek pe?
- Qazırgı taŋda Qazaqstan qandai mäsele köterıp, şu şyǧarsa da bız Qytaiǧa qarsy ne ıstei alamyz? Bız Qytaiǧa qarsy soǧys aşa almaimyz. Bız ekonomikalyq jaǧynan tolyǧymen täueldı memleketpız. Jer asty bailyqtaryn berıp jatqanymyzdy paidalanyp, mäselenı diplomatiialyq jolmen şeşu bırınşı jol bolsa, halyqaralyq ūiymdar arqyly şeşu ekınşı jol ekendıgın men joqqa şyǧarmaimyn. Bıraq halyqaralyq ūiymdardyŋ da ūiymdary bar. Olardyŋ Qytaiǧa bailanysty özderınıŋ bır geosaiasi müddelerı bar ūstanyp otyrǧan. Olar qazaqtarǧa jany aşyp, osyndai ıs-äreketke barady degenge tolyq sene almaimyz. Halyqaralyq ūiymdardy Qazaqstannyŋ özı paidalansa deimın. Alaida, qazır Qazaqstanda bır top bar. Ol tap-taza ūiǧyrdyŋ müddesı üşın jūmys ıstep jatqan top. Atyn atamaimyn, tüsın tüstemeimın.
- Tūspaldap bolsa da aita almaisyz ba?
- Joq, men myna bır närsenı aitqym keledı. Halyqaralyq ūiymdar mäselesınde bız öte saq boluymyz qajet. Būl Sairagül mäselesınen bölek qoi. Ol sonyŋ ışındegı mäsele. Men tört jyl boiy osy mäselemen ainalysyp kele jatqan advokat retınde aitaiyn, ūiǧyrlardyŋ bır toby Qazaqstandaǧy ökılderı arqyly qarjylandyruǧa da qauqarly. Qazırgı mynau aiqai-şudyŋ barlyǧy bırınşı kezekte ūiǧyr diasporasyna tiımdı bolyp tūr. Osy närsenı de bız oidan şyǧarmauymyz kerek. Būl mäselede ūiǧyrmen bırıgu bızge eŋ qauıptı ekendıgın esten şyǧarmaiyq. Osydan 10-15 jyl būrynǧy Tibettıŋ jaǧdaiyn alyp qaraiyqşy. Sol kezde bükıl älemdegı top jaŋalyqtardyŋ basynda kım tūratyn edı? Tibettıŋ Dalailamasy tūratyn edı. Bükıl älem bolyp Dalailamany söilettı, Tibettıkterdıŋ qūqyǧy būzylyp jatyr dep aiqailady. Bıraq Qytaiǧa eşkım, eşnärse jasai almady. Osydan ekı-üş jyl būryn Türkiia prezidentı Erdoǧan «eger ūiǧyrlardyŋ qūqyǧyn aiaqqa taptai beretın bolsa, men Qytaiǧa äsker kırgızemın» degen mälımdeme jasady. Artynşa Şi Jiŋpiŋ ekeuı kezdesıp, mäŋgılık dospyz dep, sauda kelısım şarttaryna qol qoiyp tarqasty. Būdan bızge nenı ūǧuǧa bolady? Basqa memleketterdıŋ būl mäselege arlasuynyŋ artynda bärıbır belgılı bır müdde tūrady. Men öz basym BŪŪ siiaqty özın-özı tanytqan ūiymdar bolmasa, barlyq bırdei ūiymdarǧa sene beruge bolmaidy dep esepteimın. Bız halyqaralyq ūiymdardyŋ ara-jıgın ajyratuymyz kerek. Keibır ūiymdardyŋ artynda ūiǧyrlardyŋ diasporasy tūr. Ūiǧyrlardyŋ jai ǧana oppozisiiasy emes, terroristerımen bırıgıp ketetın bolsaq, onda qazaq mäselesı eşqaşan şeşılmeidı degen söz... Ūiǧyrlarǧa qatysty qysym soŋǧy on jyl kölemınde oryn alǧan bolsa, qazaqtarǧa qatysty mäsele ekı-üş jyldyŋ kölemınde bastaldy. Bastapqyda Qytai bilıgınıŋ qazaqtarǧa däl qazırgıdei terıs közqarasy bolǧan joq. Negızınen Qytai men ūiǧyr arasyndaǧy mäselege keiın belgısız sebeptermen qazaq mäselesı aralasyp kettı. Sol jaqta qyzmet etken qazaq ūiymdarynyŋ būǧan tıkelei qatysy bar degen de äŋgıme şyǧuda qazır.
- Būl qandai ūiymdar?
- Men ūiymdardyŋ atyn naqty bılmeimın. Bıraq sol ūiymdardyŋ ökılderı qazır Qazaqstanda äreket etıp jatyr.
- Onyŋ atyn naqty aita almaisyz ba?
- Däl qazır men onyŋ atyn aitudan qorqyp otyrǧan joqpyn. Men qyzymnyŋ qyrqy ötkenşe dau-damaiǧa aralasqym kelıp otyrǧan joq, şynymdy aitsam. Odan keiın men bır adamdardyŋ atyn atap tūryp şyǧarǧym keledı. Sol jaqta otyrǧan elşımız qai ūlt ökılı? Maǧan kelgen mälımet boiynşa, ūiǧyr ūltynyŋ ökılı deidı. Qazaqstannyŋ Qytaidaǧy elşısı ūiǧyr. Bızdıŋ qūzyrly organdar tarapynan qandai müdde bar myna jaqtaǧy şulatuşylarǧa? Ony jalpylama aityp ketuge bolady. ŪQK qaida qarap otyr mysal üşın? Maǧan tüsınıksız köp närse būl jerde. Mynda bır jekelegen toptar şyǧady da, SIM aldyna baryp, kışıgırım piket ūiymdastyrady. Resei men AQŞ prezidentıne orysşa, aǧylşynşa ündeuler jariialaidy: «Bızdı qūtqaryŋyz Qytaidyŋ qysymynan» dep. Oǧan eşkım tosqauyl qoimaidy. «Sonda būl qaidan kelıp jatqan küş? Ol adamdar qaidan paida boldy? Nege ŪQK tarapynan sondai qoldauǧa ie bolyp otyr būlar? ŪQK basşylyǧynda būlarǧa qoldau jasaityn qandai adamdar otyr?» - degen sūraqtar köp jerde kübır-sybyrmen aitylyp jatyr. Sonymen qatar, osyndaǧy toptarmen bızdıŋ Qazaqstannyŋ Qytaidaǧy elşılıgı arasynda qandai bailanys bar? Qytaidaǧy elşı kım, nege ol būl mäselemen ainalyspaidy? Eŋ bırınşı jük sol Qytaidaǧy Qazaqstannyŋ elşılıgıne tüsuı kerek edı ǧoi. Nege sol elşınıŋ aty-jönı atalmaidy jäne ol kım degen sūraqqa osy künge deiın jauap tabylmaidy? – degen mäselelerdı qazır jalpylama sūraq küiınde qoiyp ketkım keledı. Būl basqa tūrmaq Astanada, talai-talai jerde aitylyp jatqan äŋgıme negızınde. Būl qazır kübır-sybyrmen aitylsa, künı erteŋ aşyq jariia bolady.
- Aldaǧy uaqytta qandastar mäselesımen ainalysuyŋyzdy jalǧastyrasyz ba?
- «Bitke ökpelep tonyŋdy otqa jaqpa» deidı. Qazır maǧan bır ǧana qiyndyq bar. Ol menıŋ bauyr etım balamnan aiyrylǧanym. Odan jaman närse bolu mümkın emes maǧan. Osydan bır esımdı jiyp alaiyn. Men būl mäselege qaityp oralamyn. Bıraq būrynǧydai jeke dara oralmandardy qorǧau jūmysyn azaitatyn bolarmyn. Mende öte köp material bar, özımnıŋ körgenım bar, tüigenım bar eger qajet bolatyn bolsa, men bızdıŋ elımızdıŋ Qauıpsızdık Keŋesıne, basqa da qūzyrly organdaryna dūrystap bır hat daiyndaǧym keledı. Osy jaǧdailardyŋ barlyǧyna nazar audartqym kelıp otyr... Men özım būl sūraqtardyŋ jauabyn älı tolyq tapqanym joq. Belgılı bır oi tüigen jaǧdaida men būny köpşılıkpen bölısuge ketary emespın...
Esdäulet Qyzyrbekūly
"The Qazaq Times"
