قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالاسىندا، مىسالى استانا، الماتى جانە شىمكەنتتە الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتاەۆيچ اتىنداعى كوشە بار. ۇيلەردىڭ قابىرعاسىندا «زاتاەۆيچ اتىنداعى كوشە» دەپ جازىلعان تاقتايشالار ءىلۋلى تۇر. كوپشىلىك «زاتاەۆيچ كوشەسى» دەپ قىسقا قايىراتىن وسى ءبىر تۇلعا كىم؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى وڭاي سياقتى. الەكساندر ۆيكتوروۆيچ وتكەن عاسىردا قازاقتىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن جيناپ نوتاعا ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ ساقتالىپ قالۋىنا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن ازامات.
1920 جىلدىڭ كوكتەمىندە ورىنبور قالاسىنا ۆارشاۆادان بەلگىلى سازگەر ءارى مۋزىكا سىنشىسى ا.زاتاەۆيچ كوشەدە ءىلۋلى تۇرعان حابارلاندىرۋدان قازاق مۋزىكاسىنىڭ كەشى بولاتىنىن بىلەدى. قازاق اندەرىنىڭ اۋەندىلىگىنە تاڭ قالعان سازگەر ۇيىنە كەلە سالىسىمەن جانۇياسىنىڭ مۇشەلەرىنە: «بۇگىننەن باستاپ قازاق اندەرىن جينايمىن» ، ءوز شەشىمىن بىلدىرەدى. كەيىن ءوزى تۋرالى: «ءىنجۋ-مارجان ىزدەۋشىمىن» دەپ ازىلدەيدى ەكەن. بۇل بولاشاقتا اڭىزعا اينالاتىن ۇلى ءىستىڭ باستاماسى ەكەنىن ول كەزدە ەشكىم دە بىلگەن جوق.
1922 جىلى «ستەپنايا پراۆدا – دالا شىندىعى» گازەتىنىڭ 9 مامىر كۇنگى سانىندا «رەۆوليۋتسيا داۋىلى ارقاسىندا قازاقستانعا كەزدەيسوق كەلگەن زاتاەۆيچ ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ قازاقتىڭ ءتۇرلى مازمۇندى 655 ءانىن ماڭگىلىككە جوعالىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى» دەپ جازدى. سول جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاقستاندى زەرتتەۋ باسقارماسى تاراپىنان جازىلعان سازگەردىڭ ءومىربايانىندا: «ا.ۆ.زاتاەۆيچ 1922 جىلدىڭ سوڭىنا تامان بارلىعى 1093 ءاندى جينادى» دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن.
كوپتەگەن ءان مەن كۇيلەردى زاتاەۆيچ رەۆوليۋتسيادان كەيىنگى ازامات سوعىسى زاردابىن شەككەن قازاق حالقىنىڭ وكىلدەرى، ءبىلىم ىزدەگەن قازاق جاستارىنان جازىپ الادى.
كوپ جىلداردان سوڭ زاتاەۆيچتىڭ جازبالارىنان ونىڭ قازاق مۋزىكاسىن جيناۋدى قالاي باستاعانى جونىندە جازعانى تابىلىپتى. سول كەزگى كەڭەستىك پارتيا مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى اراسىندا ءبىر جاڭالىق تەز تارايدى. ءتۇرى قازاققا مۇلدە ۇقسامايتىن ءبىر كىسى، بىرنەشە كۇن بويى جاتاقحاناعا كەلىپ ستۋدەنتتەردىڭ ايتقان اندەرىن تىڭدايدى ەكەن. الدىنا جايعان قاعازدارىنا ءبىر ءتۇرلى نۇكتەلەردى ءتىزىپ بولعان سوڭ، سول نۇكتەلەرىنە قاراپ وتىرىپ تەك قانا مۇقاش دەگەن جىگىت بىلەتىن اندەردى ايتىپ جينالعانداردى تاڭقالدىرىپتى!
بىردە زاتاەۆيچتىڭ جازعانىنا ءبىر قازاق ۇزاق قاراپ تۇرىپتى. ول باسقالاردىڭ ءان سالعاندارىن ساعاتتار بويى ۇندەمەي باقىلاپتى. الەكساندر ۆيكتوروۆيچتىڭ: «ءسىز ءان ايتپايسىز با»، دەگەن سۇراعىنا «جوق» دەپ جاۋاپ بەرىپتى الگى ادام. بىراق، زاتاەۆيچ ءار كەلگەن سايىن سول ءبىر بەيتانىس ءاردايىم قاسىنا كەلىپ تۇرادى ەكەن. ءبىر كۇنى ەكەۋى جاتاقحانانىڭ ەسىگى الدىندا كەزدەسىپ قالادى دا «ەشكىم جوق، ءبارى قالا ارالاپ كەتتى» دەپ زاتاەۆيچكە جاتاقحاناعا كىرۋىن وتىنەدى. «ەشكىم جوق بولسا، كىرىپ نە قىلامىن»، دەگەن سازگەرگە الگى كىسى: «ءجۇرىڭىز، مەن ءان ايتامىن»، دەپتى. تاڭ قالعان زاتاەۆيچ ونىڭ ورىنداۋىندا ءبىرشاما جاڭا اندەردىڭ اۋەنىن جازىپ الادى. سودان سوڭ: «بۇرىن نەگە ماعان ءان ايتىپ بەرمەدىڭىز؟» دەپ سۇرايدى. بۇل سۇراققا ءان ورىنداۋشى: «ءسىزدىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىڭىز تۋرالى كوپ ويلاندىم. ەندى ءتۇسىندىم، جاقسى ءىس ىستەپ ءجۇرسىز، ءسىز قايتىس بولعاندا سۋرەتىڭىز بيىك جەرگە ىلىنەتىن بولادى»، دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
1922 جىلدىڭ اقپانىندا اقمولا وبلىسىنىڭ دەلەگاتتارى بۇكىلقازاق پارتيا كونفەرەنتسياسىنا بارۋعا جولعا شىعادى. ورتاسىندا شويىن پەش تۇرعان ۆاگونعا ءمىنىپ ەكى جارىم سوتكە دەگەندە ورىنبورعا جەتەدى دە قالانىڭ ەڭ ءبىر كورىكتى سانالاتىن كەڭەس كوشەسىندەگى «ەڭبەك سارايى» دەپ اتالاتىن پەشى جوق قوناقۇيگە ورنالاسادى. سۋىقتان جاۋراعان دەلەگاتتار كيىمدەرىن دالادا دا ۇيدە دە شەشپەيدى. كونفەرەنتسيا جۇمىسى ەرتەدەن كەشكە دەيىن بىرنەشە كۇنگە سوزىلادى. وسى جيىلىستىڭ دەلەگاتتارىنىڭ ءبىرى زاتاەۆيچپەن كەزدەسەدى. الەكساندر ۆيكتوروۆيچ ەڭ الدىمەن «سىزبەن تانىسۋعا بولادى ما» دەپ سۇرايدى. سودان سوڭ ءوزىنىڭ كومپوزيتور ەكەنىن ايتادى. بىراق جاس قازاق جىگىتى «كومپوزيتور» دەگەن ءسوزدى ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرعاندىقتان، ءارى زاتاەۆيچ دەگەن ەسىمدى ەستىمەگەنىن ايتادى. «ماقۇل، كەيىن بىلە جاتارسىز»، دەپ جاۋاپ بەرگەن جاڭا تانىسى «ءسىزدى جاقسى ءانشى دەپ ەستىدىم»، دەيدى. «قۇداي ساقتاسىن، ونداي ونەرىم جوق»، دەپ كۇلە جاۋاپ بەرىپتى جاس جىگىت. بۇل بولاشاق جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلى ەدى. «ءسىز جاسسىز عوي، ازداپ بولسا دا ءان ايتاتىن شىعارسىز...» سونىمەن ەكەۋى كەشكە جاتاقحانادا كەزدەسەتىن بولىپ كەلىسەدى.
كەشكى وننان كەيىن، قاراڭعى ءارى سۋىق جاتاقحاناعا كەلگەن كومپوزيتورعا جاڭا تانىسى: «مىناداي بوراندا، ءارى كەش قاس قارايعان ۋاقىتتا بۇل ءجۇرىسىڭىزدى ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعىپ تۇر»، دەيدى. الەكساندر ۆيكتوروۆيچ بولسا: «سىزدەر جاقىندا ەلدەرىڭىزە قايتاسىزدار، مەنىڭ ۇلگەرمەۋىم مۇمكىن، سوندىقتان قىمبات ۋاقىتتى وزدىرىپ الماۋىم كەرەك» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءسابيت مۇقانۇلى بىرنەشە ءان شىرقايدى. زاتاەۆيچتى اسىرەسە «ماقپال» اتتى ءان قاتتى تاڭداندىرادى. «مەن بۇل ءاندى بۇرىن دا بىرنەشە رەت ەستىپ جازىپ العانمىن. ءسىزدىڭ ورىنداۋىڭىزداعى ءان تىپتەن وزگەشەرەك ەكەن»، دەپ تامسانادى.
كومپوزيتوردىڭ ساۋساقتارى سۋىقتان ءىسىنىپ، تىرناقتارى كوگەرسە دە جۇمىس ىستەۋىن دوعارمايدى. ابدەن جاۋراعان كەزدە تۇرىپ ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ بويىن جىلىتىپ الادى. ءان ايتۋشى جىگىتتىڭ قاسىندا ازامات سوعىسى جىلدارى پارتيزان بولعان اتباسارلىق ءشوپباي دەگەن جىگىت ۇيىقتاي الماعاندىقتان بۇلارعا قاراپ: «ءوي، وڭشەڭ ەرىككەندەر! بۇلارىڭ نە؟! ءاننىڭ اۋەنىن قاعازعا جازامىن دەۋ ناعىز اقىماقكەرشىلىك قوي. ودان دا، جاتساڭدارشى!» دەپ كۇڭكىلدەيدى. «ماقپالدى» دۇرىس جازىپ الۋ ءۇشىن بىرنەشە رەت ايتقىزعان زاتاەۆيكە: «ايتتىم عوي بولمايتىن ءىس، دەپ. ءبارىن دوعارىپ جاتىڭدار، باسقالارعا دا ۇيقى بەرىڭدەر» دەپ ۇرسۋىن قويمايدى. ءبىرازدان سوڭ زاتاەۆيچ جازۋىن دوعارىپ، «ال، ەندى ءوزىم ايتىپ كورەيىن» دەپ ءجاي ىڭىلداپ ءاننىڭ اۋەنىن قايتالايدى. مىنا كورىنىستى كورگەن ءشوپبايدىڭ ەسى شىعىپ كەتەدى. ءوزىنىڭ توسەكتەن اتىپ تۇرعانىن بايقاماي: «ماسساعان! ءاننىڭ اۋەنىن قالاي جاتتاپ الا قويدى؟!» دەيدى قاتتى داۋىستاپ.
ەرتەڭىنە كەلىسىم بويىنشا ءسابيت مۇقانۇلى زاتاەۆيچتىڭ ۇيىنە بارادى. قوناعىن جىميا قارسى العان الەكساندر زاتاەۆيچ ءسابيت مۇقانۇلىنا بىرنەشە بۋما قاعاز جازبالارىن كورسەتەدى: مىنا اندەردى قازاق زيالىرىنىڭ ايتۋىنان جازىپ الدىم. - قازاقتىڭ ءان ايتپايتىنى جوق. كورەرسىز، كەشەگى ءشوپبايبى دا ءالى-اق ءان ايتقىزامىن، - دەپ كۇلەدى كومپوزيتور.
جالپى زاتاەۆيچ قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن 500-دەي ادامنان جازىپ العان. زاتاەۆيچكە قازاق اندەرى مەن كۇيلەرىن جيناۋعا قازاق زيالىلارى دا كوپتەپ كومەك قولىن ۇسىندى. ولار: حالىق كومپوزيتورى جاياۋ مۇسا بايجانۇلى مەن ۇكىلى ىبىراي، امىرە قاشاۋبايۇلى – ءانشى، امانكەلدى يمانۇلى – باتىر، سارا ەسقىزى – قوعام قايراتكەرى، جانبيكە شانينا - ءانشى، ەلۋباي ومىرزاقۇلى - قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، الما ورازبايقىزى – قوعام قايراتكەرى، ءشوپباي – 2-بۇكىلقازاق پارتيا جيىلىسىنىڭ قاتىسۋشىسى، ءداليلا وڭعاربايقىزى – قازاق مەملەكەتتىك تەاترىنىڭ ءارتيسى، ءانشى، عاني مۇراتبايۇلى – قازاق جاستارىنىڭ كوشباسشىسى، قانىش ءساتبايۇلى –ۇلى عالىم، عابيت مۇسىرەپۇلى – جازۋشى، قازاقستاننىڭ حالىق ارتيستەرى قاليبەك قۋانىشبايۇلى، سەركە قوجامقۇلۇلى، ا.توقپانۇلى – قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى ت.ب.
قازاق اندەرىن جيناستىرۋمەن قاتار ا.زاتاەۆيچ حالىق اندەرىن ورىنداۋشىلار تۋرالى دا ەستەلىك جازۋدى ادەتكە اينالدىرعان.
سوڭعى جىلدارى ول قازاقشانى اجەپتەۋىر ءتۇسىنىپ، ءوزى دە از دا بولسا قازاقشا سويلەگەندى جاقسى كورۋشى ەدى. ول جاقسى ادام ەدى. قازاقتار ونى جاقسى كورەتىن».
ءيا، زاتاەۆيچتى كوپشىلىك وتە قاتتى سىيلايتىن. ال ول بولسا، بارلىق جەردە ءان جيناۋدى ادەتكە اينالدىرعانى سونشالىق انشىلەردى جاس بالالار اراسىنان دا تاباتىن. ينتەرناتتا تۇراتىن بالالارمەن سويلەسىپ، ولاردىڭ بىلەتىن اندەرىن جازىپ الاتىن. كوشەدە تانىمايتىن قازاقتاردى توقتاتىپ ءان بىلەتىن-بىلمەيتىنىن سۇراستىرىپ، ەگەر ءان ايتاتىن بولسا ۇيىنە شاقىراتىن. قازاق اندەرىن جازىپ الۋ ءۇشىن تويلارعا دا باراتىن. اۋىلدارعا بارۋ ءۇشىن اتقا ءمىنىپ جۇزدەگەن شاقىرىم جول جۇرۋدەن استە شارشامايتىن. وسىنداي ىزدەنىستەرى كەزىندە زاتاەۆيچ كوپتەگەن قازاق ونەرپازدارىمەن تانىسادى. قازاقشا، تاتارشا، ورىسشا ءان شىرقايتىن ءانشى امىرە قاشاۋبايۇلىن پاريجگە ونەر كورسەتۋگە جىبەرۋگە ا.لۋناچارسكيگە ۇسىنىس جاساعان دا الەكساندر زاتاەۆيچ بولاتىن.
زاتاەۆيچ مۋزىكا سالاسىنىڭ شەبەر مامانى بولعاندىقتان قازاق اندەرىن جازىپ الۋمەن قاتار ولاردى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ەۋروپالىق ۇلگىدەگى وركەسترلەر ءۇشىن وڭدەۋمەن اينالىستى. 1923 جىلدىڭ 24 جۇلدىزىندا ماسكەۋدىڭ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىندا قازاق مۋزىكاسىنىڭ كەشى ۇيىمداستىرىلدى. وسى كەشتە قازاق اندەرىن گ.ليۋبيموۆ باسقارعان وركەستر ورىنداعان. يرما ياۋنزەم جانە ا.دوليۆو-سوبوتنيتسكي سىندى باسقا ۇلت وكىلدەرى قازاق اندەرىن شىرقادى.
كومپوزيتوردىڭ تالماي ەڭبەك ەتۋىنىڭ ارقاسىندا 1925 جىلى «قازاقتىڭ 1000 ءانى» اتتى كىتاپ جارىق كوردى. قازاق ءان-كۇي ونەرىنىڭ جاناشىرى الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتاەۆيچكە قازاقستان حالىق ءارتيسى اتاعى بەرىلدى.
ا.ۆ.زاتاەۆيچ 1936 جىلى قايتىس بولدى. قازاق حالقى ونى ەرەكشە قۇرمەت تۇتتى، 1954 جىلى ماسكەۋ قالاسىنداعى نوۆودەۆيچەۆو زيراتحاناسىندا سازگەردىڭ باسىنا قۇلپىتاس ورناتىلدى. ءمۇسىنشى يانسون-مانيزەر جاساعان وسىناۋ ونەر تۋىندىسىندا زاتاەۆيچتىڭ مۇسىنىمەن دومبىرا تارتىپ وتىرعان قازاق بەينەلەنگەن.
«قازاقتار - مەنىڭ تۋعان حالقىم» دەپ ايتقان ورلوۆ گۋبەرنياسىنىڭ تۋماسى، ۋكرايندىق اسكەري جانۇيانىڭ پەرزەنتى الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتاەۆيچتىڭ ەسىمىن قازاق ەلى ەشقاشان ۇمىتپايدى.
P.S. ماقالا جازۋ بارىسىندا 1958 جىلى جارىق كورگەن ا.زاتاەۆيچكە ارنالعان كىتاپ پەن ءتۇرلى گازەت مالىمەتتەرى پايدالانىلدى.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
