Qazaqtar meniń týǵan halqym

2641
Adyrna.kz Telegram

Qazaqstannyń birneshe qalasynda, mysaly Astana, Almaty jáne Shymkentte Aleksandr Vıktorovıch Zataevıch atyndaǵy kóshe bar. Úılerdiń qabyrǵasynda «Zataevıch atyndaǵy kóshe» dep jazylǵan taqtaıshalar ilýli tur. Kópshilik «Zataevıch kóshesi» dep qysqa qaıyratyn osy bir tulǵa kim? Bul suraqtyń jaýaby ońaı sııaqty. Aleksandr Vıktorovıch ótken ǵasyrda qazaqtyń ánderi men kúılerin jınap notaǵa túsirip, olardyń saqtalyp qalýyna úlken eńbek sińirgen azamat.

1920 jyldyń kókteminde Orynbor qalasyna Varshavadan belgili sazger ári mýzyka synshysy A.Zataevıch kóshede ilýli turǵan habarlandyrýdan qazaq mýzykasynyń keshi bolatynyn biledi. Qazaq ánderiniń áýendiligine tań qalǵan sazger úıine kele salysymen januıasynyń múshelerine: «Búginnen bastap qazaq ánderin jınaımyn» , óz sheshimin bildiredi. Keıin ózi týraly:  «Injý-marjan izdeýshimin» dep ázildeıdi eken. Bul bolashaqta ańyzǵa aınalatyn uly istiń bastamasy ekenin ol kezde eshkim de bilgen joq.

1922 jyly «Stepnaıa pravda – Dala shyndyǵy» gazetiniń 9 mamyr kúngi sanynda «Revolıýııa daýyly arqasynda Qazaqstanǵa kezdeısoq kelgen Zataevıch eldiń túkpir-túkpirinde bolyp qazaqtyń túrli mazmundy 655 ánin máńgilikke joǵalyp ketýden saqtap qaldy» dep jazdy. Sol jyldyń jeltoqsan aıynda Qazaqstandy zertteý basqarmasy tarapynan jazylǵan sazgerdiń ómirbaıanynda: «A.V.Zataevıch 1922 jyldyń sońyna taman barlyǵy 1093 ándi jınady» degen málimetter keltirilgen.

Kóptegen án men kúılerdi Zataevıch revolıýııadan keıingi azamat soǵysy zardabyn shekken qazaq halqynyń ókilderi, bilim izdegen qazaq jastarynan jazyp alady.

Kóp jyldardan soń Zataevıchtiń jazbalarynan onyń qazaq mýzykasyn jınaýdy qalaı bastaǵany jóninde jazǵany tabylypty. Sol kezgi keńestik partııa mektebiniń oqýshylary arasynda bir jańalyq tez taraıdy. Túri qazaqqa múlde uqsamaıtyn bir kisi, birneshe kún boıy jataqhanaǵa kelip stýdentterdiń aıtqan ánderin tyńdaıdy eken. Aldyna jaıǵan qaǵazdaryna bir túrli núktelerdi tizip bolǵan soń, sol núktelerine qarap otyryp tek qana Muqash degen jigit biletin ánderdi aıtyp jınalǵandardy tańqaldyrypty!

Birde Zataevıchtiń jazǵanyna bir qazaq uzaq qarap turypty. Ol basqalardyń án salǵandaryn saǵattar boıy úndemeı baqylapty. Aleksandr Vıktorovıchtiń: «Siz án aıtpaısyz ba», degen suraǵyna «Joq» dep jaýap beripti álgi adam. Biraq, Zataevıch ár kelgen saıyn sol bir beıtanys árdaıym qasyna kelip turady eken. Bir kúni ekeýi jataqhananyń esigi aldynda kezdesip qalady da «Eshkim joq, bári qala aralap ketti» dep Zataevıchke jataqhanaǵa kirýin ótinedi. «Eshkim joq bolsa, kirip ne qylamyn», degen sazgerge álgi kisi: «Júrińiz, men án aıtamyn», depti. Tań qalǵan Zataevıch onyń oryndaýynda birshama jańa ánderdiń áýenin jazyp alady. Sodan soń: «Buryn nege maǵan án aıtyp bermedińiz?» dep suraıdy. Bul suraqqa án oryndaýshy: «Sizdiń ne istep júrgenińiz týraly kóp oılandym. Endi túsindim, jaqsy is istep júrsiz, siz qaıtys bolǵanda sýretińiz bıik jerge ilinetin bolady», dep jaýap beripti.

1922 jyldyń aqpanynda Aqmola oblysynyń delegattary Búkilqazaq partııa konferenııasyna barýǵa jolǵa shyǵady. Ortasynda shoıyn pesh turǵan vagonǵa minip eki jarym sótke degende Orynborǵa jetedi de qalanyń eń bir kórikti sanalatyn Keńes kóshesindegi «Eńbek saraıy» dep atalatyn peshi joq qonaqúıge ornalasady. Sýyqtan jaýraǵan delegattar kıimderin dalada da úıde de sheshpeıdi. Konferenııa jumysy erteden keshke deıin birneshe kúnge sozylady. Osy jıylystyń delegattarynyń biri Zataevıchpen kezdesedi. Aleksandr Vıktorovıch eń aldymen «Sizben tanysýǵa bolady ma» dep suraıdy. Sodan soń óziniń kompozıtor ekenin aıtady. Biraq jas qazaq jigiti «kompozıtor» degen sózdi birinshi ret estip turǵandyqtan, ári Zataevıch degen esimdi estimegenin aıtady. «Maqul, keıin bile jatarsyz», dep jaýap bergen jańa tanysy «Sizdi jaqsy ánshi dep estidim», deıdi. «Qudaı saqtasyn, ondaı ónerim joq», dep kúle jaýap beripti jas jigit. Bul bolashaq jazýshy Sábıt Muqanuly edi. «Siz jassyz ǵoı, azdap bolsa da án aıtatyn shyǵarsyz...» Sonymen ekeýi keshke jataqhanada kezdesetin bolyp kelisedi.

Keshki onnan keıin, qarańǵy ári sýyq jataqhanaǵa kelgen kompozıtorǵa jańa tanysy: «Mynadaı boranda, ári kesh qas qaraıǵan ýaqytta bul júrisińizdi túsiný qıynǵa soǵyp tur», deıdi. Aleksandr Vıktorovıch bolsa: «Sizder jaqynda elderińize qaıtasyzdar, meniń úlgermeýim múmkin, sondyqtan qymbat ýaqytty ozdyryp almaýym kerek» dep jaýap beredi. Sábıt Muqanuly birneshe án shyrqaıdy. Zataevıchti ásirese «Maqpal» atty án qatty tańdandyrady. «Men bul ándi buryn da birneshe ret estip jazyp alǵanmyn. Sizdiń oryndaýyńyzdaǵy án tipten ózgesherek eken», dep tamsanady.

Kompozıtordyń saýsaqtary sýyqtan isinip, tyrnaqtary kógerse de jumys isteýin doǵarmaıdy. Ábden jaýraǵan kezde turyp ersili-qarsyly júrip boıyn jylytyp alady. Án aıtýshy jigittiń qasynda azamat soǵysy jyldary partızan bolǵan atbasarlyq Shópbaı degen jigit uıyqtaı almaǵandyqtan bularǵa qarap: «Óı, óńsheń erikkender! Bularyń ne?! Ánniń áýenin qaǵazǵa jazamyn deý naǵyz aqymaqkershilik qoı. Odan da, jatsańdarshy!» dep kúńkildeıdi. «Maqpaldy» durys jazyp alý úshin birneshe ret aıtqyzǵan Zataevıke: «Aıttym ǵoı bolmaıtyn is, dep. Bárin doǵaryp jatyńdar, basqalarǵa da uıqy berińder» dep ursýyn qoımaıdy. Birazdan soń Zataevıch jazýyn doǵaryp, «al, endi ózim aıtyp kóreıin» dep jáı yńyldap ánniń áýenin qaıtalaıdy. Myna kórinisti kórgen Shópbaıdyń esi shyǵyp ketedi. Óziniń tósekten atyp turǵanyn baıqamaı: «Mássaǵan! Ánniń áýenin qalaı jattap ala qoıdy?!» deıdi qatty daýystap.

Erteńine kelisim boıynsha Sábıt Muqanuly Zataevıchtiń úıine barady. Qonaǵyn jymııa qarsy alǵan Aleksandr Zataevıch Sábıt Muqanulyna birneshe býma qaǵaz jazbalaryn kórsetedi: Myna ánderdi qazaq zııalyrynyń aıtýynan jazyp aldym. - Qazaqtyń án aıtpaıtyny joq. Kórersiz, keshegi Shópbaıby da áli-aq án aıtqyzamyn, - dep kúledi kompozıtor.

Jalpy Zataevıch qazaq ánderi men kúılerin 500-deı adamnan jazyp alǵan. Zataevıchke qazaq ánderi men kúılerin jınaýǵa qazaq zııalylary da kóptep kómek qolyn usyndy. Olar: halyq kompozıtory Jaıaý Musa Baıjanuly men Úkili Ybyraı, Ámire Qashaýbaıuly – ánshi, Amankeldi Imanuly – batyr, Sara Esqyzy – qoǵam qaıratkeri, Janbıke Shanına - ánshi, Elýbaı Ómirzaquly - Qazaqstannyń halyq artısi, Alma Orazbaıqyzy – qoǵam qaıratkeri, Shópbaı – 2-Búkilqazaq partııa jıylysynyń qatysýshysy, Dálılá Ońǵarbaıqyzy – Qazaq memlekettik teatrynyń artısi, ánshi, Ǵanı Muratbaıuly – qazaq jastarynyń kóshbasshysy, Qanysh Sátbaıuly –uly ǵalym, Ǵabıt Músirepuly – jazýshy, Qazaqstannyń halyq artısteri Qalıbek Qýanyshbaıuly, Serke Qojamqululy, A.Toqpanuly – Qazaqstannyń eńbek sińirgen artısi t.b.

Qazaq ánderin jınastyrýmen qatar A.Zataevıch halyq ánderin oryndaýshylar týraly da estelik jazýdy ádetke aınaldyrǵan.

Sońǵy jyldary ol qazaqshany ájepteýir túsinip, ózi de az da bolsa qazaqsha sóılegendi jaqsy kórýshi edi. Ol jaqsy adam edi. Qazaqtar ony jaqsy kóretin».

Iá, Zataevıchti kópshilik óte qatty syılaıtyn. Al ol bolsa, barlyq jerde án jınaýdy ádetke aınaldyrǵany sonshalyq ánshilerdi jas balalar arasynan da tabatyn. Internatta turatyn balalarmen sóılesip, olardyń biletin ánderin jazyp alatyn. Kóshede tanymaıtyn qazaqtardy toqtatyp án biletin-bilmeıtinin surastyryp, eger án aıtatyn bolsa úıine shaqyratyn. Qazaq ánderin jazyp alý úshin toılarǵa da baratyn. Aýyldarǵa barý úshin atqa minip júzdegen shaqyrym jol júrýden áste sharshamaıtyn. Osyndaı izdenisteri kezinde Zataevıch kóptegen qazaq ónerpazdarymen tanysady. Qazaqsha, tatarsha, oryssha án shyrqaıtyn ánshi Ámire Qashaýbaıulyn Parıjge óner kórsetýge jiberýge A.Lýnacharskııge usynys jasaǵan da Aleksandr Zataevıch bolatyn.

Zataevıch mýzyka salasynyń sheber mamany bolǵandyqtan qazaq ánderin jazyp alýmen qatar olardy nasıhattaý maqsatynda  eýropalyq úlgidegi orkestrler úshin óńdeýmen aınalysty. 1923 jyldyń 24 juldyzynda Máskeýdiń polıtehnıkalyq ınstıtýtynda qazaq mýzykasynyń keshi uıymdastyryldy. Osy keshte qazaq ánderin G.Lıýbımov basqarǵan orkestr oryndaǵan. Irma Iaýnzem jáne A.Dolıvo-Sobotnıkıı syndy basqa ult ókilderi qazaq ánderin shyrqady.

Kompozıtordyń talmaı eńbek etýiniń arqasynda 1925 jyly «Qazaqtyń 1000 áni» atty kitap jaryq kórdi. Qazaq án-kúı óneriniń janashyry Aleksandr Vıktorovıch Zataevıchke Qazaqstan Halyq artısi ataǵy berildi.

A.V.Zataevıch 1936 jyly qaıtys boldy. Qazaq halqy ony erekshe qurmet tutty, 1954 jyly Máskeý qalasyndaǵy Novodevıchevo zırathanasynda sazgerdiń basyna qulpytas ornatyldy. Músinshi  Ianson-Manızer jasaǵan osynaý óner týyndysynda Zataevıchtiń músinimen dombyra tartyp otyrǵan qazaq beınelengen.

«Qazaqtar - meniń týǵan halqym» dep aıtqan Orlov gýbernııasynyń týmasy, ýkraındyq áskerı januıanyń perzenti Aleksandr Vıktorovıch Zataevıchtiń esimin qazaq eli eshqashan umytpaıdy.

P.S. Maqala jazý barysynda 1958 jyly jaryq kórgen A.Zataevıchke arnalǵan kitap pen túrli gazet málimetteri paıdalanyldy.

                                                    Berdaly OSPAN.

"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler