Qazaqstannyŋ bırneşe qalasynda, mysaly Astana, Almaty jäne Şymkentte Aleksandr Viktorovich Zataevich atyndaǧy köşe bar. Üilerdıŋ qabyrǧasynda «Zataevich atyndaǧy köşe» dep jazylǧan taqtaişalar ılulı tūr. Köpşılık «Zataevich köşesı» dep qysqa qaiyratyn osy bır tūlǧa kım? Būl sūraqtyŋ jauaby oŋai siiaqty. Aleksandr Viktorovich ötken ǧasyrda qazaqtyŋ änderı men küilerın jinap notaǧa tüsırıp, olardyŋ saqtalyp qaluyna ülken eŋbek sıŋırgen azamat.
1920 jyldyŋ köktemınde Orynbor qalasyna Varşavadan belgılı sazger ärı muzyka synşysy A.Zataevich köşede ılulı tūrǧan habarlandyrudan qazaq muzykasynyŋ keşı bolatynyn bıledı. Qazaq änderınıŋ äuendılıgıne taŋ qalǧan sazger üiıne kele salysymen janūiasynyŋ müşelerıne: «Bügınnen bastap qazaq änderın jinaimyn» , öz şeşımın bıldıredı. Keiın özı turaly: «Inju-marjan ızdeuşımın» dep äzıldeidı eken. Būl bolaşaqta aŋyzǧa ainalatyn ūly ıstıŋ bastamasy ekenın ol kezde eşkım de bılgen joq.
1922 jyly «Stepnaia pravda – Dala şyndyǧy» gazetınıŋ 9 mamyr küngı sanynda «Revoliusiia dauyly arqasynda Qazaqstanǧa kezdeisoq kelgen Zataevich eldıŋ tükpır-tükpırınde bolyp qazaqtyŋ türlı mazmūndy 655 änın mäŋgılıkke joǧalyp ketuden saqtap qaldy» dep jazdy. Sol jyldyŋ jeltoqsan aiynda Qazaqstandy zertteu basqarmasy tarapynan jazylǧan sazgerdıŋ ömırbaianynda: «A.V.Zataevich 1922 jyldyŋ soŋyna taman barlyǧy 1093 ändı jinady» degen mälımetter keltırılgen.
Köptegen än men küilerdı Zataevich revoliusiiadan keiıngı azamat soǧysy zardabyn şekken qazaq halqynyŋ ökılderı, bılım ızdegen qazaq jastarynan jazyp alady.
Köp jyldardan soŋ Zataevichtıŋ jazbalarynan onyŋ qazaq muzykasyn jinaudy qalai bastaǧany jönınde jazǧany tabylypty. Sol kezgı keŋestık partiia mektebınıŋ oquşylary arasynda bır jaŋalyq tez taraidy. Türı qazaqqa mülde ūqsamaityn bır kısı, bırneşe kün boiy jataqhanaǧa kelıp studentterdıŋ aitqan änderın tyŋdaidy eken. Aldyna jaiǧan qaǧazdaryna bır türlı nüktelerdı tızıp bolǧan soŋ, sol nüktelerıne qarap otyryp tek qana Mūqaş degen jıgıt bıletın änderdı aityp jinalǧandardy taŋqaldyrypty!
Bırde Zataevichtıŋ jazǧanyna bır qazaq ūzaq qarap tūrypty. Ol basqalardyŋ än salǧandaryn saǧattar boiy ündemei baqylapty. Aleksandr Viktorovichtıŋ: «Sız än aitpaisyz ba», degen sūraǧyna «Joq» dep jauap berıptı älgı adam. Bıraq, Zataevich är kelgen saiyn sol bır beitanys ärdaiym qasyna kelıp tūrady eken. Bır künı ekeuı jataqhananyŋ esıgı aldynda kezdesıp qalady da «Eşkım joq, bärı qala aralap kettı» dep Zataevichke jataqhanaǧa kıruın ötınedı. «Eşkım joq bolsa, kırıp ne qylamyn», degen sazgerge älgı kısı: «Jürıŋız, men än aitamyn», deptı. Taŋ qalǧan Zataevich onyŋ oryndauynda bırşama jaŋa änderdıŋ äuenın jazyp alady. Sodan soŋ: «Būryn nege maǧan än aityp bermedıŋız?» dep sūraidy. Būl sūraqqa än oryndauşy: «Sızdıŋ ne ıstep jürgenıŋız turaly köp oilandym. Endı tüsındım, jaqsy ıs ıstep jürsız, sız qaitys bolǧanda suretıŋız biık jerge ılınetın bolady», dep jauap berıptı.
1922 jyldyŋ aqpanynda Aqmola oblysynyŋ delegattary Bükılqazaq partiia konferensiiasyna baruǧa jolǧa şyǧady. Ortasynda şoiyn peş tūrǧan vagonǧa mınıp ekı jarym sötke degende Orynborǧa jetedı de qalanyŋ eŋ bır körıktı sanalatyn Keŋes köşesındegı «Eŋbek saraiy» dep atalatyn peşı joq qonaqüige ornalasady. Suyqtan jauraǧan delegattar kiımderın dalada da üide de şeşpeidı. Konferensiia jūmysy erteden keşke deiın bırneşe künge sozylady. Osy jiylystyŋ delegattarynyŋ bırı Zataevichpen kezdesedı. Aleksandr Viktorovich eŋ aldymen «Sızben tanysuǧa bolady ma» dep sūraidy. Sodan soŋ özınıŋ kompozitor ekenın aitady. Bıraq jas qazaq jıgıtı «kompozitor» degen sözdı bırınşı ret estıp tūrǧandyqtan, ärı Zataevich degen esımdı estımegenın aitady. «Maqūl, keiın bıle jatarsyz», dep jauap bergen jaŋa tanysy «Sızdı jaqsy änşı dep estıdım», deidı. «Qūdai saqtasyn, ondai önerım joq», dep küle jauap berıptı jas jıgıt. Būl bolaşaq jazuşy Säbit Mūqanūly edı. «Sız jassyz ǧoi, azdap bolsa da än aitatyn şyǧarsyz...» Sonymen ekeuı keşke jataqhanada kezdesetın bolyp kelısedı.
Keşkı onnan keiın, qaraŋǧy ärı suyq jataqhanaǧa kelgen kompozitorǧa jaŋa tanysy: «Mynadai boranda, ärı keş qas qaraiǧan uaqytta būl jürısıŋızdı tüsınu qiynǧa soǧyp tūr», deidı. Aleksandr Viktorovich bolsa: «Sızder jaqynda elderıŋıze qaitasyzdar, menıŋ ülgermeuım mümkın, sondyqtan qymbat uaqytty ozdyryp almauym kerek» dep jauap beredı. Säbit Mūqanūly bırneşe än şyrqaidy. Zataevichtı äsırese «Maqpal» atty än qatty taŋdandyrady. «Men būl ändı būryn da bırneşe ret estıp jazyp alǧanmyn. Sızdıŋ oryndauyŋyzdaǧy än tıpten özgeşerek eken», dep tamsanady.
Kompozitordyŋ sausaqtary suyqtan ısınıp, tyrnaqtary kögerse de jūmys ısteuın doǧarmaidy. Äbden jauraǧan kezde tūryp ersılı-qarsyly jürıp boiyn jylytyp alady. Än aituşy jıgıttıŋ qasynda azamat soǧysy jyldary partizan bolǧan atbasarlyq Şöpbai degen jıgıt ūiyqtai almaǧandyqtan būlarǧa qarap: «Öi, öŋşeŋ erıkkender! Būlaryŋ ne?! Ännıŋ äuenın qaǧazǧa jazamyn deu naǧyz aqymaqkerşılık qoi. Odan da, jatsaŋdarşy!» dep küŋkıldeidı. «Maqpaldy» dūrys jazyp alu üşın bırneşe ret aitqyzǧan Zataevike: «Aittym ǧoi bolmaityn ıs, dep. Bärın doǧaryp jatyŋdar, basqalarǧa da ūiqy berıŋder» dep ūrsuyn qoimaidy. Bırazdan soŋ Zataevich jazuyn doǧaryp, «al, endı özım aityp köreiın» dep jäi yŋyldap ännıŋ äuenın qaitalaidy. Myna körınıstı körgen Şöpbaidyŋ esı şyǧyp ketedı. Özınıŋ tösekten atyp tūrǧanyn baiqamai: «Mässaǧan! Ännıŋ äuenın qalai jattap ala qoidy?!» deidı qatty dauystap.
Erteŋıne kelısım boiynşa Säbit Mūqanūly Zataevichtıŋ üiıne barady. Qonaǧyn jymiia qarsy alǧan Aleksandr Zataevich Säbit Mūqanūlyna bırneşe buma qaǧaz jazbalaryn körsetedı: Myna änderdı qazaq ziialyrynyŋ aituynan jazyp aldym. - Qazaqtyŋ än aitpaityny joq. Körersız, keşegı Şöpbaiby da älı-aq än aitqyzamyn, - dep küledı kompozitor.
Jalpy Zataevich qazaq änderı men küilerın 500-dei adamnan jazyp alǧan. Zataevichke qazaq änderı men küilerın jinauǧa qazaq ziialylary da köptep kömek qolyn ūsyndy. Olar: halyq kompozitory Jaiau Mūsa Baijanūly men Ükılı Ybyrai, Ämıre Qaşaubaiūly – änşı, Amankeldı İmanūly – batyr, Sara Esqyzy – qoǧam qairatkerı, Janbike Şanina - änşı, Elubai Ömırzaqūly - Qazaqstannyŋ halyq artisı, Alma Orazbaiqyzy – qoǧam qairatkerı, Şöpbai – 2-Bükılqazaq partiia jiylysynyŋ qatysuşysy, Dälilä Oŋǧarbaiqyzy – Qazaq memlekettık teatrynyŋ artisı, änşı, Ǧani Mūratbaiūly – qazaq jastarynyŋ köşbasşysy, Qanyş Sätbaiūly –ūly ǧalym, Ǧabit Müsırepūly – jazuşy, Qazaqstannyŋ halyq artisterı Qalibek Quanyşbaiūly, Serke Qojamqūlūly, A.Toqpanūly – Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen artisı t.b.
Qazaq änderın jinastyrumen qatar A.Zataevich halyq änderın oryndauşylar turaly da estelık jazudy ädetke ainaldyrǧan.
Soŋǧy jyldary ol qazaqşany äjepteuır tüsınıp, özı de az da bolsa qazaqşa söilegendı jaqsy köruşı edı. Ol jaqsy adam edı. Qazaqtar ony jaqsy köretın».
İä, Zataevichtı köpşılık öte qatty syilaityn. Al ol bolsa, barlyq jerde än jinaudy ädetke ainaldyrǧany sonşalyq änşılerdı jas balalar arasynan da tabatyn. İnternatta tūratyn balalarmen söilesıp, olardyŋ bıletın änderın jazyp alatyn. Köşede tanymaityn qazaqtardy toqtatyp än bıletın-bılmeitının sūrastyryp, eger än aitatyn bolsa üiıne şaqyratyn. Qazaq änderın jazyp alu üşın toilarǧa da baratyn. Auyldarǧa baru üşın atqa mınıp jüzdegen şaqyrym jol jüruden äste şarşamaityn. Osyndai ızdenısterı kezınde Zataevich köptegen qazaq önerpazdarymen tanysady. Qazaqşa, tatarşa, orysşa än şyrqaityn änşı Ämıre Qaşaubaiūlyn Parijge öner körsetuge jıberuge A.Lunacharskiige ūsynys jasaǧan da Aleksandr Zataevich bolatyn.
Zataevich muzyka salasynyŋ şeber mamany bolǧandyqtan qazaq änderın jazyp alumen qatar olardy nasihattau maqsatynda europalyq ülgıdegı orkestrler üşın öŋdeumen ainalysty. 1923 jyldyŋ 24 jūldyzynda Mäskeudıŋ politehnikalyq institutynda qazaq muzykasynyŋ keşı ūiymdastyryldy. Osy keşte qazaq änderın G.Liubimov basqarǧan orkestr oryndaǧan. İrma Iаunzem jäne A.Dolivo-Sobotniskii syndy basqa ūlt ökılderı qazaq änderın şyrqady.
Kompozitordyŋ talmai eŋbek etuınıŋ arqasynda 1925 jyly «Qazaqtyŋ 1000 änı» atty kıtap jaryq kördı. Qazaq än-küi önerınıŋ janaşyry Aleksandr Viktorovich Zataevichke Qazaqstan Halyq artisı ataǧy berıldı.
A.V.Zataevich 1936 jyly qaitys boldy. Qazaq halqy ony erekşe qūrmet tūtty, 1954 jyly Mäskeu qalasyndaǧy Novodevichevo zirathanasynda sazgerdıŋ basyna qūlpytas ornatyldy. Müsınşı Iаnson-Manizer jasaǧan osynau öner tuyndysynda Zataevichtıŋ müsınımen dombyra tartyp otyrǧan qazaq beinelengen.
«Qazaqtar - menıŋ tuǧan halqym» dep aitqan Orlov guberniiasynyŋ tumasy, ukraindyq äskeri janūianyŋ perzentı Aleksandr Viktorovich Zataevichtıŋ esımın qazaq elı eşqaşan ūmytpaidy.
P.S. Maqala jazu barysynda 1958 jyly jaryq körgen A.Zataevichke arnalǧan kıtap pen türlı gazet mälımetterı paidalanyldy.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ūlttyq portaly
