تايۆان ارالدارى مەن وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندەگى اسكەري رەجيم
اقش-تىڭ قىتايعا قارسى ەكونوميكالىق سانكتسياسى مەن اسكەري رەجيمدەگى سەس كورسەتۋى ۇدەپ بارادى.
وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن ارگەنتينادا وتكەن ۇلكەن جيىرمالىقتىڭ G-20 سامميتىندە اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ پەن قىتاي پرەزيدەنتى سي ءتسزينپيدىڭ اراسىندا ەكى ەلدىڭ يمپورتتىق تاۋار اينالىمىنداعى باج سالىعى مەن ەكونوميكالىق سانكيالاردى الىپ تاستاۋ بويىنشا كەزدەسۋ وتكەن بولاتىن. ۇلكەن جيىرمالىقتىڭ سامميتىنەن كەيىن اقش تارابى ءوزىنىڭ قىتايعا قارسى بەيتاراپ ۇستانىمدا بولا المايتىنىن اشىق ءبىلدىردى. امەريكا وكىمەتى قىتايدىڭ 250 ميلليارد اقش دوللارىنا باعالاناتىن يمپورت تاۋارلارىنا باج سالىعىن ارتتىرىپ جىبەردى. بۇل كورسەتكىش جاقىندا عانا 200 ميلليارد دوللار بولاتىن.
سونىمەن قاتار، اقش وكىمەتى جۋىق ارادا قىتايدان كەلەتىن يمپورتتىڭ تاۋارلاردىڭ ەكىنشى تولقىنىنا تاعى دا جاڭا سانكتسيالىق پاكەتتەردىڭ دايىن ەكەنىن اشىق ايتتى. ونىڭ كولەمى 267 ميلليارد اقش دوللارىن قۇرايتىنى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل اۋىرلاتىلعان ەكونوميكالىق سانكتسيالاردان قىتاي ەكونوميكاسى اۋىر زارداپ شەگىپ، توقىراۋعا تاپ بولىپ جاتىر. قىتاي مەن اقش تىڭ اراسىنداعى ءبىر جىلدىق تاۋار اينالىمىن 740 ميلليارد اقش دوللارىنان جوعارى دەپ باعالاساق، قازىرگى ەكى رەتتىك سانكتسيالار تولقىنى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە (جارتى جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا) قىتايعا وراسان شىعىندى الىپ كەلگەلى تۇر. مۇنىڭ سالدارىنان قىتايداعى مىڭداعان كىشى كاسىپورىندار مەن جۇزدەگەن ءىرى كورپوراتسيالار جۇمىسىن توقتاتۋى دا مۇمكىن، وسىنىڭ الدىندا اقش-تىڭ تاراپىنان سالىنعان سانكتسيالاردىڭ زاردابىنان قىتايداعى ءىت تەحنولوگيا سالاسىندا ۇلكەن كومپانيالار جۇمىسىن توقتاتتى. قازىر ءىت تەحنولوگيالار سالاسىندا قىتايدا جاسالىپ جاتقان جوعارى ءوندىرىستى ميكروسحەمالار مەن جاساندى ينتەللەكتى قۇرىلعىلاردىڭ جۇمىستارى توقتاپ، ەكسپەرتتىك باقىلاۋعا الىندى. اقش قىتايدىڭ ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەتىن سالالارى مەن ستراتەگيالىق سەكتورلارىن قاداعالاپ، ولاردىڭ جاپونيامەن، كانادامەن، جاڭا زەلانديامەن، وڭتۇستىك كورەيامەن، تايۆانمەن بايلانىس جاسايتىن لوببيستىك قىزمەتتەرىنىڭ بارىنە توسقاۋىل قويىپ جاتىر.
وسىنىڭ سالدارىنان «حۋاۆەي» مەن «ZTE» كومپانيالارى دابىل قاعىپ، قىتايدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە زيان كەلىپ جاتقانىن اشىق ايتىپ وتىر. ءدال قازىرگى ۋاقىتتا ۆاشينگتون پەكيننىڭ تەحنولوگيالىق الەۋەتىنە وتە كۇشتى سوققى جاساپ وتىر. ءتىپتى توقتاتىپ تاستادى دەسەك تە بولادى. بىرنەشە باعىتتاعى ەكونوميكالىق سانكتسيالاردىڭ سوققىسىنان ءدال قازىر قىتايدىڭ ۇلتتىق قۋاىپسىزدىگىنە دە وراسان زيان كەلىپ جاتىر.
اقش-تىڭ قىتايعا ءدال وسىلاي شۇيلىگۋىنىڭ استارىندا بىرنەشە سەبەپتەرى بار. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن اقش تاراپى قىتايداعى وزگە ەتنوستاردىڭ قۋعىنعا ۇشىراپ، ارنايى ساياسي ۇيرەنۋ لاگەرلەرىنە جابىلىپ جاتقانىن ايىپتاپ، ونى حالىقارالىق ادام قۇقىقتارى بويىنشا نورمالاردى ەلەمەۋ دەپ ايىپتاپ، ەسكەرتۋ جاساعان بولاتىن. ەكىنشى جاعىنان، اقش تاراپى قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» دەگەن عاسىرلىق جوباسىنىڭ ىسكە اسۋىنا مۇددەلى ەمەستىگىن اشىق ايتىپ، ەۋرووداقتىڭ بىرنەشە ەلدەرىنە ۇندەپ، قىتايعا قارسى سانكتسيالىق ۇستانىمدى كۇشەيتۋگە شاقىردى. اقش تاراپى قىتايدىڭ ىشىندەگى ولكەلىك اۆتونوميالاردىڭ بارلىعىنىڭ دەربەستىگىن قولداپ، ولارعا دا اراشا بولۋعا دايىن ەكەنىن جەتكىزىپ وتىر.
اقش قازىر وڭتۇستىك قىتاي تەڭىزىندە اسكەري رەجيمدى كۇشەيتتى. تايۆان اقش-تىڭ ىقپالىنا ءوتتى. اينالاسىنداعى مەملەكەتتەر مەن مۇحيتتاعى ارالداردىڭ كوبىسىنە اسكەري بازالارىن ورناتىپ تاستادى. تايۆان ارالدارىنا اقش-تىڭ بىرنەشە اسكەري تەڭىز جانە قورعانىس كۇشتەرى ورناتىلدى. ءدال وسى تۇستان اقش-تىڭ قىتايعا قارسى اسكەري وپەراتسيالارى باستالۋى دا مۇمكىن ەكەندىگى بولجانىپ وتىر. الىپ دەرجاۆلاردىڭ اراسىنداعى قيان كەسكى تارتىس اقش-تى ماڭايلاعان كەيبىر كىشى ەلدەرگە (تايۆان، ۆەتنام، پولشا، ىرىلەرى تۇركيا، ءۇندىستان) ءتيىمدى بولىپ جاتقانىمەن، ۇلكەن جيىرمالىقتىڭ ەكونوميكاسى ورلەگەن ەلدەرىنە (ەۋروپا ەلدەرى، جاپونيا، اۆستراليا، كانادا، وڭتۇستىك كورەيا) ءوندىرىس پەن تەحنولوگيا جاعىنان كەرى اسەتىن تيگىزىپ تە جاتىر. اقش وكىمەتى ءدال وسى ەكونوميكالىق قۋاتى مىقتى ەلدەردىڭ بارلىعىن دا قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتى مەن حالىقارالىق ساياساتتىعى كەرى ۇستانىمىنا قارسى تۇرۋعا وزدىگىنەن مۇددەلى ەتىپ جاتىر. قىتايدىڭ قازىرگى حالىقارالىق ساياساتتاعى ۇستانىمىنا بۇل ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك قارسى شىعۋدا. ولاي ەتپەگەن جاعدايدا بۇل مۇددەلى مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىنىڭ عىلىمي الەۋەتتەرىنە، ستراتەگيالىق دامۋ سەكتورلارىنا، ساۋدا قارىم-قاتىناستارىنا، ىشكى وندىرىسىنە كەرى يپمۋلس كەلىپ وتىر. قىتايعا باعىتتالعان ەكونوميكالىق سوعىستار قىتايدىڭ اۆياعارىشتىق سالاسىنا، زامانايۋ وندىرىستەرىنىڭ الەۋەتىنە دە اۋىر ءتيىپ جاتىر. وسى سەكتورلارىنىڭ بارلىعى دا كەزىندە اقش-تىڭ تاراپىنان قولداۋ تاپقان. ودان باسقا دا كورپوراتسيالاردا ءدال قازىر ايىپپۇل تولەۋ مەن زاڭدى تەكسەتىستەر كۇشىنە ەنگەن.
كورشى بولىپ وتىرعان الىپ دەرجاۆا قىتايدان شەتتەگى جايعاسقان ەلدەردىڭ ءبارى دە قاۋىپتەنىپ جاتقاندا، جاراتۋشىم ءبىزدىڭ قازاعىمىزعا جار بولسىن! قىتاي الىپ ايداھار، جان جاعىنداعى كىشى ەلدەردى ۋىسىنا الىپ بارادى. قىتايدىڭ ساۋداسىنىڭ ءوزى الەمدەگى ۇلكەن سوعىستىڭ ناق ءوزى. ءبىز دە قىتايدان ساقتانايىق! الىپ ايداھاردى تەك قانا الىپ كۇش قۇلاتا الادى.
بەكبولات قارجان
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
