نادو وتكرىۆات ناسلەديە مايقى بي كازاحستانۋ ي چەلوۆەچەستۆۋ

5327
Adyrna.kz Telegram

15 وكتيابريا 2005 گ. استانۋ پوسەتيل بىۆشي گوسسەكرەتار سشا، مەتر ميروۆوي ديپلوماتي گەنري كيسسيندجەر. ۆ ينتەرۆيۋ دليا اگەنتستۆا «حابار» ون سكازال: «كازاحستان ياۆلياەتسيا كولىبەليۋ تسيۆيليزاتسي». يستيننوست ەگو سلوۆ داۆنو پودتۆەرديلي ناۋچنىە يسسلەدوۆانيا. پوليتيكي تاكوگو ۆىسوكوگو ۋروۆنيا پەرەد پوەزدكوي ۆ درۋگۋيۋ سترانۋ كونسۋلتيرۋيۋتسيا سو سپەتسياليستامي پو سووتۆەتستۆۋيۋششيم تەمام، ا ۆ سشا رابوتايۋت ۆەدۋششيە ۋچەنىە-تسيۆيليزاتسيونششيكي. كوگدا گوۆوريات و كولىبەلي تسيۆيليزاتسي، رەچ يدەت و منوگيح سوتنياح ي تىسياچاح لەت.

  كازاحستانۋ نەوبحوديم ينستيتۋت مايقى بي

نو ساميم كازاحام ەتا تسيۆيليزاتسيا نەۆەدوما – وني ۆ پرياموم سمىسلە توپچۋت ەە نوگامي. ناپريمەر، لەۆىي بەرەگ يلەكا وت سول-يلەتسكا دو اكتوبە سوۆسەم نەداۆنو يمەل سامۋيۋ ۆىسوكۋيۋ پلوتنوست كۋرگانوۆ ۆو ۆسەي ەۆرازي! دولينا تسارەي تۋت بىلا ۆ نەسكولكو راز دليننەە دولينى تسارەي ۆ ەگيپتە!

ۆەد ۆ سسسر سو شكولنوي سكامي ۋچيلي، چتو كازاحي پوياۆيليس ۆ XV ۆ.، ا بلاگا تسيۆيليزاتسي وبرەلي ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا، ۆ توم چيسلە ي پيسمەننوست. نەداروم ۆ سوۆەتسكوە ۆرەميا پوسترادالي ۋچەنىە، كوتورىە يزۋچالي درەۆنيۋيۋ يستوريۋ، ميفولوگيۋ ي يازىك ستەپي. روسسيسكيە پوليتيكي ي يستوريكي تسەلەناپراۆلەننو پوستاراليس وبويتي مولچانيەم منوگيە يمەيۋششيە فاكتى ي يستوريچەسكيە سۆيدەتەلستۆا، چتوبى نە تولكو كازاحسكي نارود، نو ي ۆەس مير نە زنال و پودليننوي يستوري ستەپي.

ۋ درەۆنيح گرەكوۆ ي در. منوگو ينفورماتسي و زولوتوم ۆەكە چەلوۆەچەستۆا س ەگو سپراۆەدليۆىمي زاكونامي، مۋدرىمي ۋچيتەليامي، گلۋبوكيمي زنانيامي، ۆسەوبششيم راۆنوپراۆيەم، رازۆيتىمي تەحنولوگيامي، وتسۋتستۆيەم ۆوين، بلاگوپولۋچيەم ي ت.د. پو منوگيم فاكتام، ۆ توم چيسلە ارحەولوگيچەسكيم، ەتي سۆەدەنيا – نە لەگەندى، ا رەالنايا يستوريا. وتدەلنىە فراگمەنتى درەۆنيح زناني سوحرانيليس ي ۆ فولكلورە.

ناپريمەر، درەۆنەە وبششەستۆو ۆ ەۆرازيسكوي ستەپي نە بىلو رازدەلەننىم نا كاستى، كلاسسى، سوسلوۆيا ي ت.پ. اناليز ماتەريالوۆ پريۆوديت ك پارادوكسالنومۋ نا پەرۆىي ۆزگلياد ۆىۆودۋ: ۆسە وسنوۆنىە پودكۋرگاننىە زاحورونەنيا III تىسياچەلەتيا دو ن.ە. پرينادلەجات ودنوي سوتسيالنوي گرۋپپە درەۆنەيشيح نومادوۆ، پولنوە وتسۋتستۆيە كاكيح بى ني بىلو سۆيدەتەلستۆ يمۋششەستۆەننوگو ي سوتسيالنوگو نەراۆەنستۆا، وسنوۆۋ سوتسيالنوي ورگانيزاتسي سوستاۆليالي سەمەينو-رودوۆىە كلانى (رۋ).

نا ميروۆىح كارتاح دو حVII ۆەكا سامايا سەۆەرنايا توچكا كونتينەنتالنوي سۋشي پلانەتى زەمليا ي سامايا ۆوستوچنايا توچكي ەۆرازي نوسيلي نازۆانيە تاbin پو نازۆانيۋ رودا تابىن، سەيچاس پەرەيمەنوۆانى ۆ مىس چەليۋسكينا نا پولۋوستروۆە تايمىر ي ۆ مىس دەجنەۆا نا چۋكوتكە.

پومنيتە، و لەگەندارنوي سەۆەرنوي سترانە گيپەربورەيا ۆ درەۆنەگرەچەسكوي ميفولوگي («زا بورەەم»، «زا سەۆەرنىم ۆەتروم»)? گەرودوت (IV ۆ. دو ن.ە.) سووبششاەت، چتو گيپەربورەي جيلي زا ريپەيسكيمي گورامي (ۋرال), زا سكيفامي، سەۆەرنەە يح. ۆپولنە ۆوزموجنو، چتو ەتو بىلا نە لەگەندارنايا سترانا ي نارود…

يز گلۋبين ۆەكوۆ دوشلي ستاۆشيە لەگەندارنىمي يمەنا مايكى بي، اسان كايگى ي درۋگيە، كوتورىە پري بليجايشەم ناۋچنوم راسسموترەني وبرەتايۋت ۆپولنە رەالنىە وچەرتانيا.

ناسلەديە مايكى بي دولجنو ستات مەجدۋنارودنىم برەندوم كازاحستانا. پريشلو ۆرەميا بولەە پريستالنوگو يزۋچەنيا ي اناليزا فولكلورنوگو ناسلەديا كازاحسكوگو نارودا، كۋلتۋرنوگو ي ارحەولوگيچەسكوگو ناسلەديا ستەپي ي درەۆنەگو پەريودا كازاحسكوگو يازىكا، ۆ كوتورىح وتراجەنى فراگمەنتى درەۆنەيشەگو پەريودا يستوري كازاحسكوگو نارودا، درەۆنيە زنانيا، پراۆوۆىە، ەتيچەسكيە نورمى زولوتوگو ۆەكا چەلوۆەچەستۆا ي در.

و زنامەنيتوم مايكى بي، ۆوزموجنوم اۆتورە پرايازىكا، وب يزناچالنوي رودينە درەۆنيح پرەدكوۆ، زولوتوم ۆەكە چەلوۆەچەستۆا، پروبلەماح يزۋچەنيا درەۆنەي يستوري كازاحوۆ، يسسلەدوۆانياح پروشلوگو ستەپي، كوداح كازاحسكوگو يازىكا مى پوگوۆوريلي س يزۆەستنىم يسسلەدوۆاتەلەم، پيساتەلەم تورەگالي ابدۋللاۋلى كازيەۆىم. ت.كازيەۆ – ودين يز رەدكيح يسسلەدوۆاتەلەي و مايكى.

ەگو يسسلەدوۆانيا وتليچايۋتسيا نە تولكو ۆسەستوروننيم اناليزوم، نو ي ۋبەديتەلنىمي يستوريچەسكيمي، ناۋچنىمي ۆىكلادكامي ي پاراللەليامي. تورەگالي كازيەۆ، كاك يسكۋسنىي ماستەر، يز رازروزنەننىح ي رازبروساننىح پازلوۆ ۆ رازليچنىح يستوچنيكاح رازنىح ەپوح ي نارودوۆ سوزداەت ۋبەديتەلنۋيۋ موزايكۋ درەۆنەيشەي ەپوحي ستەپي.

موجنو لي يسپولزوۆات ناسلەديە مايكى بي نا بلاگو سترانى ي نارودا؟

– سەگودنيا مير وچەن سلوجەن ي بۋرليت ۆ پويسكاح ۆىحودا يز ترۋدنوي سيتۋاتسي. يششەت پۋتي. داو. ناشا سترانا، كاك راۆنوپراۆنىي چلەن وون، تاكجە نا وتۆەتستۆەننوم ەتاپە سۆوەگو سۋۆەرەننوگو رازۆيتيا. ستاۆياتسيا زاداچي دەيستۆيتەلنوي مودەرنيزاتسي، پروۆوزگلاشايۋتسيا رەالنىە شاگي پو پوۆىشەنيۋ رولي ناۋكي ي كۋلتۋرى ۆ دۆيجەني ۆپەريود، پو ۆكليۋچەنيۋ موگۋچەگو پوتەنتسيالا ۆسەح گراجدان سترانى ۆ ەففەكتيۆنىي كاچەستۆەننىي رىۆوك ۆ لۋچشەە بۋدۋششەە.

ەسلي بۋدەم بەسپرەرىۆنو ي نەوسلابنو ترۋديتسيا، ۆپيتىۆايا پولەزنوە يز وپىتا پروشلوگو، پەرەدوۆوە يز ناستوياششەگو، س سوبستۆەننوي ستراتەگيەي نا بليجايشيە ي دالنيە ۆرەمەنا، يسحوديا يز ينتەرەسوۆ ي تسەننوستەي سۆوەي سترانى ي چەلوۆەچەستۆا – دوبيومسيا يسپولنەنيا پوستاۆلەننىح تسەلەي.

وپىت سلاۆنىح پرەدكوۆ پوموجەت نام سدەلات سۆوە گوسۋدارستۆو سپراۆەدليۆىم ي نارود وسنوۆاتەلنىم! ۆمەستە سو ۆسەمي نارودامي زەملي پرودولجيت دالنەيشي پۋت.

زاداچا نە مەنەە وتۆەتستۆەننايا، چەم تا، كوتورايا ستويالا پەرەد پرەدكامي ۆ ناچالە لەدنيكا ەداك 115 تىسياچ لەت نازاد. لودىري توگدا ۆىمەرزلي ي ستالي پيششەي دليا حيششنيكوۆ. ۆىجيلي مىسلياششيە، ينيتسياتيۆنىە، يمەيۋششيە چەست، ۋمەيۋششيە ەففەكتيۆنو ترۋديتسيا ي ۆوەۆات.

حوچەتسيا دوجيت دو دنيا، كوگدا ۆوزموجنو بۋدەت پولوجيت تسۆەتى ك پامياتنيكۋ ۆەليكوگو مايكى…

نەوبحوديمو وسوزنات، چتو ناسلەديە مايكى بي يمەەت بولشوە زناچەنيە نە تولكو دليا كازاحسكوگو نارودا، نو ي ۆسەگو چەلوۆەچەستۆا. ەتو وسوبەننو اكتۋالنو ۆ ناشي دني، چتوبى چەلوۆەچەستۆو وبراتيلو سۆوي ۆزورى ۆ ستورونۋ سپراۆەدليۆوگو ميرا، سپراۆەدليۆىح زاكونوۆ بەز ۆوين ي ناسيلي. تەرريتوريا سترانى زولوتوگو ۆەكا، پو ينفورماتسي درەۆنيح گرەكوۆ، راسپولوجەنا نا سەۆەرە ناشيح ستەپەي.

ناسلەديە مايكى بي دولجنو ستات مەجدۋنارودنىم برەندوم كازاحستانا. ۆ كيتاە ەست ينستيتۋت كونفۋتسيا – ۋ ناس دولجەن پوياۆيتسيا ينستيتۋت مايقى بي.

زولوتوي ۆەك چەلوۆەچەستۆا وستالسيا ۆ پامياتي نارودوۆ

نەۋجەلي نە وستاليس سۆيدەتەلستۆا و زولوتوم ۆەكە چەلوۆەچەستۆا؟

– ي تە، يز درەۆنيح جە گرەكوۆ، كتو يمەل بلاگورودنوە سەردتسە ي چەست، ي ۆ ۆەكا تەمنوگو رابستۆا ۆ يح رودنوي سترانە، ۆسپومينالي وب ۋشەدشيح زولوتىح تىسياچەلەتياح وبششەي سۆوبودى. وبراششالي ۆزگلياد ۆ ستورونۋ ۆەليكوي ستەپي، كوتورايا پوداريلا كوگدا-تو ميرۋ ۋنيۆەرسالنۋيۋ يدەيۋ ەدينستۆا رودا چەلوۆەچەسكوگو ي مورالنو-ەتيچەسكيە پرينتسيپى، كاك زاكونومەرنوستي كوسموسا، پريرودى ي دەتەي يح…

پوەت گەسيود (VIII–VII ۆەكا دو ن.ە.) ۆ پوەمە «ترۋدى ي دني» و تەح دالەكيح تىسياچەلەتياح: «پوكولەنيە ليۋدەي زولوتوە. جيلي تە ليۋدي كاك بوگي، سو سپوكوينوي ي ياسنوي دۋشويۋ، گوريا نە زنايا، نە زنايا ترۋدوۆ. ي پەچالنايا ستاروست ك نيم پريبليجاتسيا نە سمەلا… ستاد وبلاداتەلي منوگيح، ليۋبەزنىە سەردتسۋ سچاستليۆىح».

گومەر، جيۆشي ۆ VIII ۆەكە دو ن.ە.، ۆ «يليادە»:

«زەۆس وبراتيل سۆوي ۆزور ۆدال، نا زەملي كونەبورنىح فراكيتسەۆ،

سراجايۋششيحسيا ۆرۋكوپاشنۋيۋ ميسيتسەۆ ي ديۆنىح دويتەلەي

كوبىليتس، ملەكوەدوۆ ي ابيەۆ، سپراۆەدليۆەيشيح يز ليۋدەي»…

 پوەت حەريل ۆ V ۆەكە دو ن.ە.:

«ي ساكي، پاستىري وۆچين، سكيفسكوگو رودا، نو وبيتاتەلي،

بوگاتوي پشەنيتسەيۋ ازي، ۆىسلانتسى تەح كوچەۆىح،

چتو سامىە مەجدۋ ليۋدەي سپراۆەدليۆىە»…

ي گلاۆنىي ۆوپروس: بىل لي مايكى يستوريچەسكوي ليچنوستيۋ؟

– نا ۆىشەپوكازاننىح ي نە پوكازاننىح پريمەراح (ا يح ۆ دەسياتكي ي ۆ سوتني راز بولشە) مى ۋبەجداەمسيا، چتو كاگان تۋرانا مايكى بىل يستوريچەسكوي ليچنوستيۋ، كوتورايا سو ۆرەمەنەم وبروسلا لەگەندامي، ميفامي ي داجە بىلا وبوجەستۆلەنا.

منوگيە راسپروسترانەننىە يمەنا، كاك ميحايل، مايكل ي درۋگيە، پوشلي وت ەگو يمەني، ي ەست داجە ۆ بيبلي. كاك ي ەليسا ۆ توي جە بيبلي، ەليسەي ۋ پۋشكينا – وگۋزسكوە پرويزنوشەنيە يمەني الاشا حانا پەرۆوگو.

ەست نەوبحوديموست ۆ توم، چتوبى وفيتسيالنىە يستوريكي-تيۋركي، كاك ي ۋچەنىە درۋگيح ستران، سكرۋپۋلەزنو يزۋچالي يمەيۋششيەسيا يستوچنيكي ي، كاك بۋحگالتەرى، رازلوجيلي ۆسيو پو پولوچكام.

تەح، كتو زانيماەتسيا يستوريەي، موجنو سحەماتيچەسكي رازدەليت نا تري گرۋپپى. ك پەرۆوي گرۋپپە وتنوسياتسيا تە، كتو سۆويم يسسلەدوۆاتەلسكيم ترۋدوم وتكرىۆاەت يستينۋ و پروشلوم. ۆو ۆتوروي تە، كتو ۆۆوديت يلي نە ۆۆوديت وتكرىتوە ۆ ۋچەبنيكي – ۆ زاۆيسيموستي وت پوجەلاني زاكازچيكوۆ ۋچەبنيكوۆ. ۆ ترەتەي گرۋپپە – لەكتورى، راسسكازىۆايۋششيە تو، چتو ناپەچاتانو ۆ ۋچەبنيكاح – بۋد تو پراۆدا يلي دەزينفورماتسيا.

سەگودنيا مى سۋۆەرەننايا سترانا، ي نەوبحوديمو وۆلادەۆات  يسسلەدوۆانيەم وپىتا پروشلوگو سۆويح پرەدكوۆ، سكرۋپۋلەزنو يزۋچات ي وپيسىۆات يستوريۋ رودنوي ستەپي ساميم. ەتو ۆنۋترەنني ۆزگلياد، ا يز ۆنەشنەگو ۆزگليادا تاكجە برات راتسيونالنوە، پولەزنوە ي نە ۆنوسيت ۆ ۋچەبنيكي دەزينفورماتسيۋ ۆرودە توي، چتو ۆ درەۆنەي ستەپي يمەلوس كاستوۆوە وبششەستۆو.

چتو ەششە  يزۆەستنو و مايكى؟

– منوگيە مەستا سكازانيا «بۇل قازاق قاي ۋاقىتتا ءۇش ءجۇز اتانعان» گوۆوريات و توم، چتو مايكى بىل يز ابىزوۆ، ت.ە. يز ۋچەنىح ليۋدەي. تەرمين «جرەتس» تۋت نە گوديتسيا، تاك كاك ۆ يستوريچەسكوي ليتەراتۋرە جرەتسى پودايۋتسيا كاك پرەدستاۆيتەلي كاستوۆوگو وبششەستۆا (ينديسكوگو، پەرسيدسكوگو، ەۆروپەيسكوگو ي در.). ا ۆ ستەپي كاست نيكوگدا نە بىلو ي دو پريحودا ارابوۆ ۆ VIII ۆ. تيۋركي نە زنالي پونياتيا «راب»، ا سلوۆو «گۋل»، «كۋل» يمەلو درۋگوە زناچەنيە (ل.ن.گۋميلەۆ).

ۆ درەۆنيح تەكستاح سلوۆو يمەلو مينيمۋم تري زناچەنيا: پروستوە، وبرازنوە ي تاينوە. و مايكى ۆ سكازاني گوۆوريتسيا، چتو ون بىل حروم، ۆسيۋ جيزن نا اربە ەزديل. يسسلەدوۆاتەلي س.كوندىباي، ب.تلەۋبەرديەۆ وتمەچايۋت ەتۋ «حروموتۋ» كاك «زمەەپودوبنوست» ي پرينادلەجنوست ك ابىزام.

ۆ يستوچنيكاح، پريشەدشيح يز نەزاپامياتنىح ۆرەمەن، منوگو پوزدنيح ناسلوەني، سوكراششەني ي دوباۆوك، ينوگدا ي نامەرەننو پروۆوكاتسيوننىح. دليا توگو چتوبى سامومۋ ناۋچيتسيا وتليچات ناسلوەنيا رازنىح ەپوح، نۋجنو ناچينات س چتەنيا كنيگ: «قازاق ونوماستيكانىڭ لينگۆوكوگنيتيۆتىك اسپەكتىلەرى» ب.تلەۋبەرديەۆا، «كوبلاندى باتىر» م. 1975 گ. ي درۋگيح.

چاستو پۋتايۋت مايكى كاگانا س مايكى ۆرەمەن چينگيسحانا، نەرەدكو ۆسە دەياتەلي س ەتيم يمەنەم سليۆايۋتسيا ۆ ودين سرەدنەۆەكوۆىي وبراز – ۆ سووتۆەتستۆي س ۋستانوۆكوي بولشەۆيكوۆ، چتو «كازاحي ناچيناليس ۆ XV ۆەكە»...

   درەۆني وبىچاي جاناما ات/وبەرەجنىح يمەن... 

ۆى كاك-تو سكازالي، ۆ درەۆنوستي ۋ يزۆەستنوگو چەلوۆەكا بىلي نەسكولكو يمەن…

– دا. ۆ كنيگە «مايقى بي» (ا. 2014 گ.) سكازانو: «اتانعان ماحمۇت دانا، بولىپ مايقى» – «يمەنوۆان ماحمۋت-گەني، ستاۆ مايكى»! ي گوۆوريتسيا، چتو ەست تري يازىكا وتنوشەني ي ۋپراۆلەنيا: ماي ءتىلى (يازىك ماسلا), شاڭ ءتىلى (يازىك پىلي/يۋريديچەسكي) ي قان ءتىلى (يازىك كروۆاۆىي). زا ۋپراۆلەنيە «يازىكوم ماسلا» پريسۆويلي كاگانۋ يميا مايكى. ت.ە. ەتو يميا دانو نە پري روجدەني.

ب.تلەۋبەرديەۆ پيشەت و توم، چتو س.كوندىباي يدەنتيفيتسيرۋەت ليچنوست مايكى س درەۆنەينديسكيم، درەۆنەپەرسيدسكيم، اۆەستيسكيم، گەرمانسكيم ي پروچيمي يامي، ياما، يما، يمير، يۋميس ي درۋگيمي. ۆ اۆەستە – ەتو تسار سكوتوۆودوۆ يما، داۆشي چەلوۆەچەستۆۋ زولوتوي ۆەك، ۆ «شاحنامە» فيردوۋسي – تسار دجەم، ۋ ينديتسەۆ – توجە يما ي ت.د. ۆ بۋلگارسكيح لەتوپيسياح «دجاگفار تاريحى» ەتو دجام – پەرۆىي تسار گوسۋدارستۆا يدەل (سەم پلەمەن), نازىۆاۆشەگوسيا ي تۋران.

كوگدا ي گدە جيل مايكى بي؟

– لوندونسكي پروفەسسور مەري بويس وپرەدەلياەت: تسار تۋرانا يما ي ەگو ۋچەنيك پروروك زورواستر روديليس ي جيلي ۆ ستەپياح ۆوستوچنەە رەكي ۆولگا!.. ۆ كامەننوم ۆەكە (م.بويس. زورواستريتسى. ۆەروۆانيا ي وبىچاي. 1985).

 پروفەسسور ج.ارتىكباەۆ تاكجە وتنوسيت ۆرەميا جيزني مايكى ك درەۆنەيشيم ەپوحام (قازاق تاريحى مەن ەتنولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرى). سپاسيتەل بۋلگارسكيح لەتوپيسەي ف.نۋرۋتدينوۆ داتيرۋەت ناچالو پراۆلەنيا تساريا دجاما يدجيكا (يدجاك، ازاك – تاك ۆ لەتوپيسي) يز ابىزوۆسكوي ديناستي دۋلو (دۋلات) 14953 گودوم دو ن.ە. (17000 لەت نازاد). ەتو ۆرەميا لەدنيكا. ينديسكيە درەۆنوستي تاكجە ۋتۆەرجدايۋت، چتو يما پەرەجيل لەدنيك.

زدەس نۋجنو پومنيت، چتو ۆسە ۋكازىۆاەمىە داتى ليش وريەنتير، ا كاجدىي يستوچنيك نوسيت فراگمەنتارنىي حاراكتەر ي يستينا پريبليجاەتسيا تولكو پري سراۆنەني يستوچنيكوۆ ترەح گرۋپپ: ناۋكي، ناسلەديا نارودوۆ ميرا ي ناسلەديا تيۋركسكيح نارودوۆ.

ك تومۋ جە نادو ۋچيتىۆات، چتو ۆ زولوتوم ۆەكە ليۋدي سپراۆەدليۆىح زاكونوۆ فيزيچەسكي جيلي وچەن دولگو. وتحود وت سپراۆەدليۆوگو سترويا سوكراتيل ي چەلوۆەچەسكۋيۋ جيزن.

ەسلي مايكى پروۆيول ۆسەستوروننيۋيۋ رەفورمۋ پەرۆوگو يازىكا، تو كتو جە بىل سوزداتەلەم؟ كتو ستويال ۆ ناچالە ساپيەنسا؟ ۆ ناچالە كازاحسكوگو/ۆسەح تيۋركسكيح/ۆسەح ەۆرازيسكيح نارودوۆ؟

– نا ەتوت ۆوپروس وتۆەت داەت نادپيس نا كامنە ۆ مەستنوستي «تاڭبالى شۇبار» نەدالەكو وت جەزكازگانا. ۆ پەرەۆودە نا رۋسسكي اكادەميكا الكەيا مارگۋلانا  زۆۋچيت تاك: «كيپچاكي، نايمانى، الچينى، ارگىنى (كاراكەسەك), ۋيسىنى (كۋيسىن) ي تابىنى! و، داي بلاگودەنستۆيە ەتيم شەستەرىم!».

 ...ەسلي زا ناچالو لەدنيكا ي ساپيەنسا پرينيات پرەدلاگاەمۋيۋ ۋچەنىمي داتۋ ۆ 115 تىسياچ لەت نازاد، تو ۆرەميا س توگو ناچالا دو پادەنيا تۋرانا موجنو رازدەليت سحەماتيچەسكي نا چەتىرە ديناستينىە ەپوحي: كىپشاك-وگۋزسكۋيۋ ەپوحۋ، نايمان-الشىنسكۋيۋ، ارگىن-كاراكەسەكسكۋيۋ ي دۋلات-ۋيسۋن-تابىنسكۋيۋ. س ۋچەتوم توگو، چتو كاجدوە نازۆاننوە زدەس پلەميا پرەدستاۆلياەت ي درۋگيە رودستۆەننىە ي سويۋزنىە پلەمەنا.

كاك ۆيديتە، ۆناچالە نازۆانى كىپشاكي ي وگۋزى – س نيح ي ناچالسيا ساپيەنس – ساپالى ادام. يمەننو وني ۆوزگلاۆيلي پەرەحود اكتيۆنىح، مىسلياششيح ي ۋمەلىح ليۋدەي وت تەپلوگو ۆرەمەني ك رەزكومۋ لەدنيكوۆومۋ، كوگدا لەنيۆىە، زەۆايۋششيە، پلاچۋششيە، حوحوچۋششيە، نەۋمەلىە، نەدرۋجنىە ي نەسپوسوبنىە بوروتسيا ي ۆوەۆات پوميورزلي وت حولودا ي بىسترو بىلي سەدەنى ميلليونامي گولودنىح حيششنيكوۆ.

ۆ ناۋكە ەست لاتينسكوە ۆىراجەنيە حومو حابيليس – چەلوۆەك ۋمەلىي. «حاب» ي «كىپ» ودنو ي توجە سلوۆو نا رازنىح اكتسەنتاح. كىلۋ – دەلات، ا كىپ – «سدەلاۆ». «دەلايۋششي»، «ۋمەلىي»، «ماستەر»، «شەبەر»، «جاكىپ (ياكوۆ)». كىپ شاك – ماستەروۆ ۆرەميا! وك – كامەن، سترەلا، پۋليا. وگىز – كامەن بروساي، سترەلياي، پۋلياي!..

   پوزابىتىي كۋبىرا (كىپ) پايگامبار

ۆ كازاحسكوم ناسلەدي كتو ۆىتاششيل ليۋدەي يز پەششەرى لەدنيكوۆوگو پەريودا؟

– تالاسبەك اسەمكۋلوۆ ناشەل، چتو بىل كۋبىرا (كىپ) پايگامبار – و نەم ەست داستانى ي سكازانيە، زاپيساننوە يسسلەدوۆاتەلەم يز راسسكازوۆ ستاريكوۆ ۆ سەميپالاتينسكوي وبلاستي. دا ي سەريكبول كوندىباي نەداروم گوۆوريل، چتو اكتيۋبينسكايا زەمليا دالا سامىە يزناچالنىە سلوي كازاحسكوگو ەپوسا. ۆوت، يز ۆاريانتا كوبدينتسا ايسى بايتابىنوۆا، و توم، كاك سيديا پود زەملەي كوبىلاندى (كىپ) ماستەريت تاراك (ترەزۋبەتس), يسپۋسكايۋششي سۆەت:

«قوبىلاندى ءوزى تىم شەبەر ەدى،

...سەركەنىڭ مۇيىزىنەن

تاراق ىستەپ بەرەدى.

اي قاراڭعى، كۇن بۇلت كۇنى تاراقتىڭ ساۋلەسى

ساسكەلىك جەرگە تۇسەدى.

...جارقىلداعان ساۋلەسىن

قارلىعا سۇلۋ كورەدى»

و توم، چتو سۋپرۋگا كوبىلاندى كورتكا بىلا دوچەريۋ وگۋزا ي و كاراباە، و دۋالنوم وبششەستۆە، سودرۋجەستۆە سوروديچەي كىپشاكا ي وگۋزا سو ۆرەمەن سرەدنەگو پالەوليتا، ۋجە بىل رازگوۆور. ۆەد ي ۆ پوزدني پالەوليت وني نە س مارسا ۋپالي.

ۆيديتە، تاراق (قازاق), يسپۋسكايۋششي لۋچي سۆەتا، سوزدان كاراكىپشاكوم كوبىلاندى ەششە ۆ لەدنيكوۆۋيۋ ەپوحۋ…

كۋبىرا (كىپ) پايگامبار پو رازنىم پريچينام ۆ نارودنوم سوزناني مەنەە يزۆەستەن، چەم توت جە اسان كايگى، حوتيا ەتو رازنىە نەسوپوستاۆيمىە ۆەليچينى.

كاك ۋ ۆاس س ناپيسانيەم كنيگ؟

– و ۆىشەۋكازاننىح چەتىرەح ەپوحاح پيشۋ كنيگۋ نا كازاحسكوم يز سەمي چاستەي پود نازۆانيەم «قازاقناما». پەرۆۋيۋ چاست پوسۆياتيل چەتۆەرتوي ەپوحە ي وچەن كوروتەنكو، سحەماتيچەسكي ناپيسال، يزدال، وزاگلاۆيل – «قارتقازاق»! سەيچاس پيشۋ سلەدۋيۋششۋيۋ چاست، و پەرۆوي ەپوحە، پود نازۆانيەم «ەكى اياقتىلاردى ادامزات قىلعان قىپشاق پەن وعىز». ەسلي بۋدەت دانو ۆرەميا، نادەيۋس، دوپيسات.

–  تورەگالي ابدۋللاۋلى، بولشوە سپاسيبو زا ينتەرەسنوە ينتەرۆيۋ، زا وبياسنەنيە پەرۆويستوكوۆ چەلوۆەچەستۆا، فەنومەنا مايكى بي ي گلۋبوكي اناليز!

              P.S. تورەگالي ابدۋللاۋلى كازيەۆ، پيساتەل-يسسلەدوۆاتەل.

روديلسيا 18 يۋليا 1948 گ. ۆ اۋلە ەگينساي ورەنبۋرگسكوي وبلاستي – ۆ 20 كم وت مەموريالا كوبىلاندى باتىرا ۆ اكتيۋبينسكوي وبلاستي. كىستاۋ پرادەدا بەكسۋلتانا ۆ ناچالە XX ۆ. ستويال نا پراۆوم بەرەگۋ كوبدى ۆ 1 كم وت مەموريالا كوبىلاندى. وكونچيل سەلحوزينستيتۋت پو سپەتسيالنوستي اگرونوم-ەكونوميست. رابوتال كومباينەروم (ناگراجدەن مەداليۋ «زا دوبلەستنىي ترۋد»), اگرونوموم، پرەدسەداتەلەم پروفكوما، ەكونوميستوم پمك ي سوۆحوزا، زاۆوتدەلوم رايوننوي گازەتى، زاممەرا رايتسەنترا اكبۋلاك، سپەتسياليستوم پو يستوريچەسكيم پامياتنيكام، ۆوزگلاۆليال ەكسپەديتسي پو پويسكۋ پامياتنيكوۆ راننيح ي پوزدنيح كوچەۆنيكوۆ. س 1989 گ. پو 2007 گ. ۆوزگلاۆليال كازاحسكو-تاتارسكۋيۋ دياسپورۋ اكبۋلاكسكوگو رايونا ورەنبۋرگسكوي وبلاستي. ودين يز ورگانيزاتوروۆ وبەدينەنيا كازاحوۆ ورەنبۋرجيا، بىل چلەنوم پراۆلەنيا، سوپرەدسەداتەلەم. ۋچاستۆوۆال ۆ كۋرۋلتاە تيۋركسكيح نارودوۆ ۆ كازاني ۆ مارتە 1991 گ. نا رازۆەرنۋۆشەيسيا نا نەسكولكو دنەي ديسكۋسسي ۆوزگلاۆيل ستوروننيكوۆ ميرنوگو پۋتي تيۋركسكوگو ۆوزروجدەنيا، نەۋچاستيا تيۋركوۆ ۆ ۆوورۋجەننىح ۆىستۋپلەنياح، ي ۋچاستنيكي كۋرۋلتايا پرينيالي ميرنۋيۋ رەزوليۋتسيۋ، چەم نە دوپۋستيلي پرەۆراششەنيا تيۋركسكوي مولودەجي ۆ پۋشەچنوە مياسو. ۋچاستۆوۆال ۆ رابوتە پەرۆوگو كۋرۋلتايا كازاحوۆ ميرا ۆ 1992 گودۋ. بىل چلەنوم سويۋزا جۋرناليستوۆ سسسر. ۆ 2007 گ. پەرەەحال ۆ اكتوبە. زا ماتەريالى ۆ سمي ۆ 2018 گودۋ ناگراجديون پوچيوتنوي گراموتوي سويۋزا جۋرناليستوۆ كازاحستانا، مەداليۋ بوكەنباي باتىرا. ناپيسال ي يزدال كنيگي: «اكبۋلاك – پرارودينا سكيفسكيح تسارەي» (نومينانت ورەنبۋرگسكوي كراەۆەدچەسكوي پرەمي يمەني رىچكوۆا پ.ي), «پەريفەريا»، «سەردتسە ميرا»، «كازاح دەرجال نا پلەچاح نەبو»، «اينالايىن، اكبۋلاك»، «ۆو گلاۆە ۆەليكوي سارماتي»، «ساپارا – كازاحسكايا جاننا د ارك» ي ۆ 2022 گ. – «قارتقازاق» (چاست كنيگي «قازاقناما») نا كازاحسكوم يازىكە.

                                                     داستان ەلدەسوۆ

         

پىكىرلەر