كورنەكتى ادەبيەتتانۋشى-فولكلورتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەكمۇرات ۋاحاتوۆ (1932-1984) ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان قابىرعالى عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اق باتاسىن الىپ ءتول شاكىرتى بولعان، ۇستازىنىڭ امانات-وسيەتىن اقتاپ، وتاندىق فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ كوشىن العا سۇيرەپ، سونى بەتبۇرىس اكەلگەن، نەبارى 52 جاسىندا ومىردەن وزعان ونىڭ ەڭبەكتەرى قازىرگى ۋاقىتتا تۇرىك حالىقتارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋگە ۇتىمدى باعدار،تياناقتى دايەك بولاتىن ماڭىزعا يە.
مۇحتار ومارحانۇلى ءتول شاكىرتى بەكمۇراتتى «مۇراتىم» دەپ ەركەلەتىپ، قازاق فولكلورىن زەرتتەيتىن كاسىبي مامان ەتىپ قالىپتاستىرادى.شىنىندا ب.ۋاحاتوۆ – ۇلى اۋەزوۆتىڭ سوڭعى شاكىرتى بولىپ قالعان ءارى بۇل پارىزدى ادال اقتاعان تۇلعا. م.اۋەزوۆ مۋزەي قورىندا ساقتالعان م.اۋەزوۆ بلوكنوتىندا ء«ىىى كۋرس. 1952. 25 مارت. اباەۆەدەنيە (كوللەكۆيۋم).ۋاحاتوۆ بەكمۇرات – وتليچنو» دەپ بەستىك باعانىڭ استىن سىزعان مالىمەت بار.دارىندى شاكىرتى ديسسەرتاتسياسىن قورعاعاندا مۇحتار ومارحانۇلى ونىڭ ۇيىنە بارىپ، داستارحان دايىندىعىن الدىن الا كوزىمەن تەكسەرەدى. ونىڭ سەبەبىن، ء«پالى، مۇرات، مەيماندارعا ساقاداي ساي دايىنمىن دەيسىڭ، ونى ءوز كوزىممەن تەكسەرەيىن. مەن قوناققا بارام دەگەن سوڭ مەنىمەن بىرگە ءدۇر كوتەرىلىپ قازاقتىڭ جايساڭدارى مەن قاسقالارى ۇيىڭە بارادى» دەيدى. ۇيىنە كەلگەن سوڭ داستارحان ازىرلىگىنە ريزا بولادى، ءبىر كىلتيپان كيىم ىلگىش وسال بولىپ شىعادى. ء«پالى، مۇرات، بۇل جارامايدى. جاعالى كيىمدەرىن يگى-جاقسىلار ىلگەندە جىرتىپ الۋى مۇمكىن ەكەن. مەنىڭ ۇيىمنەن كيىم ىلگىشتەردى دەرەۋ اكەپ ورنالاستىرىڭدار»، دەپ تاپسىرما بەرەدى، وسىلايشا سۇيىكتى شاكىرتىنىڭ ءار ءبىر قادامىنا قامقورلىق جاساپ وتىرادى، ال عالىم بەكمۇرات ۋاحاتوۆ تا شاكىرتتىك پارىزىن ادال اتقارادى.
بەكمۇرات ۋاحاتوۆتىڭ ادەبيەتتانۋ سالاسىندا جازعان «كوركەمدىك ىزدەنىستەر»، «تالانتتار مەن تۋىندىلار» سەكىلدى شىعارمالارى – عىلىمعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس، قازاق ءسوز ونەرىن جاڭا بەلەسكە كوتەرگەن شوقتىقتى قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىعىنا بەرىلگەن شىنايى باعا،تەرەڭ ساراپتاما.
ب.ۋاحاتوۆتىڭ 1974 جىلى جارىق كورگەن «قازاقتىڭ حالىق ولەڭدەرى»، 1983 جىلى جارىق كورگەن «قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ تيپولوگياسى» دەگەن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرى تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءسوز مۇراسىن تەرەڭ بايىپتاعان ىرگەلى زەرتتەۋلەر بولعاندىعى ايقىن.
جالپى بۇعان دەيىنگى كەزەڭدە قازاق فولكلورتانۋىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ءار كەزەڭدەگى شوقتىقتى زەرتتەۋلەرىندە حالىق شىعارماسىنىڭ بارلىق جانرلارىن تۇتاس قامتىپ، شولۋ، سيپاتتاۋ دەڭگەيىندە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلگەن بولاتىن. بەكمۇرات ۋاحاتوۆ سونىدان سوقپاق سالىپ، بۇل ۇردىسكە شۇعىل بەتبۇرىس جاساپ، جەكەلەگەن ءبىر جانردى، ناقتىلاپ ايتقاندا حالىق ولەڭدەرىن مونوگرافيالىق دەڭگەيدە زەرتتەگەن دارابوز عالىم بولدى. ونىڭ «قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ تيپولوگياسى» دەگەن مونوگرافياسى دا وسى جانردىڭ ماسەلەسىن بەرىسى تۇرىك، كەڭىرەك ايتقاندا تۇرىك-موڭعول كەڭىستىگىندە قاراستىرعان كەمەل ەڭبەك بولدى. كورنەكتى عالىم وسى ەڭبەكتەرىندە 1960-1970 جىلدارى كەڭەس وداعىندا، ارىرەك ايتساق الەم فولكلورتانۋ عىلىمىندا قولدانىلىپ جۇرگەن وزىق مەتودولوگيالىق جاڭالىقتاردى بىلىمدارلىقپەن يگەرىپ، ورايىن تاۋىپ، ورىنىمەن قولدانعاندىقتان دا بۇل مونوگرافيالار ارقىلى تىڭنان جاڭالىق اشا ءبىلدى. حالىق ولەڭدەرىن زەردەلەۋدىڭ ۇتىمدى تاسىلدەرىن، اداسپاس باعىت-باعدارىن كەيىنگى ۇرپاققا كورسەتىپ بەردى. «قازاقتىڭ حالىق ولەڭدەرى» مونوگرافياسىن قازاقتىڭ قازىنالى ولەڭ ءسوزىنىڭ قۇدىرەت قۋاتىنىڭ سىرىن اشقان، شىنايى سيپاتىن تانىتقان التىن كىلت دەپ باعالاۋعا بولادى. عالىم بۇل ەڭبەگىندە تومەندەگى ماسەلەلەردى شەشىپ بەرگەن.
ءبىرىنشى، قازاقتىڭ حالىق ولەڭدەرىن جۇيەلەپ، جانرلارعا جىكتەپ، بىلگىرلىكپەن سارالادى. عالىم وسى ماسەلەگە ولەڭنىڭ جانرلىق-فۋنكتسيونالدىق ەرەكشەلىگىن ەسكەرە وتىرىپ كىرىسىپ، ءسوز ونەرىنىڭ ستاديالىق دامۋى، تاريحي قابات-قاتپارى تۇرعىسىنان ءۇڭىلىپ، زەردەلەي ءبىلدى. ول جالپى ولەڭدى ەكى توپقا ءبولدى. ءبىرىنشى توپ – تۇرمىس-سالت ولەڭدەرى، ەكىنشى توپ – ليريكالىق ولەڭدەر. بۇل جايىندا ب. ۋاقاتوۆ «تۇرمىس-سالت ولەڭدەرى حالىقتىڭ ەڭبەگى، ءۇي-ءىشى تۇرمىسى، نانىم-سەنىمى، ادەت-عۇرپى، سالتىمەن بايلانىستى تۋعاندىقتان دا، ونى تۇرمىس-سالت ولەڭدەرى دەپ اتادىق. تۇرمىس-سالت ولەڭدەرىنىڭ ءوزى ءۇش تاراۋدان تۇرادى. ءبىرىنشى تاراۋ – كۇن كورىس، كاسىپپەن بايلانىستى تۋعان ولەڭدەر. بۇعان اڭشىلىق، ءتورت تۇلىك، ناۋرىز جايلى ولەڭدەر كىرەدى. ەكىنشى تاراۋ – حالىقتىڭ ەسكىلىكتى نانىم-سەنىمىنەن تۋعان ولەڭدەر... ءۇشىنشى تاراۋ – ءۇي ءىشىنىڭ ادەت-عۇرپىمەن بايلانىستى تۋعان ولەڭدەر. بۇعان بالالار تۋرالى ولەڭدەر مەن ۇيلەنۋ سالت ولەڭدەرى، مۇڭ-شەر ولەڭدەرى جاتادى. ەكىنشى توپتاعى ولەڭ – ليريكالىق ولەڭدەر. بۇل ولەڭدەردىڭ ءتۇپ توركىنى حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىن، ويىن-سەزىمىن بەينەلەۋ بولعاندىقتان دا، ءبىز بۇل توپتاعى ولەڭدەردى جالپاق ەلدىڭ سالتىنا قاتىسى جوق قارا ولەڭ (جاستىق ولەڭ), تاريحي-الەۋمەتتىك ولەڭ دەپ ەكىگە بولدىك» (75-ب) دەپ جازادى. بۇدان اڭعارعانىمىز: عالىم حالىق ولەڭىن نەگىزىنەن ەكىگە بولگەن، ياعني عۇرىپقا قاتىستى، عۇرىپقا قاتىستى ەمەس ولەڭدەر دەپ جىكتەگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، عۇرىپقا تىكەلەي قاتىسى جوق كوركەم ولەڭدەردى ليريكا دەپ سارالاعان. حالىق ولەڭدەرىن بىلايشا جىكتەۋ الەمدىك فولكلورتانۋ عىلىمىندا وزىق ۇلگى رەتىندە بۇگىندە دە قولدانىلىپ كەلە جاتقان ءۇردىس.
ب.ۋاحاتوۆ وسىلايشا وڭ سارالاۋ جاساۋ ارقىلى حالىق ولەڭدەرىنىڭ ستاديالىق دامۋ ساتىسىن دا تاپ باسىپ كورسەتە بىلگەن. ول «ەڭبەك-كاسىپپەن بايلانىستى تۋعان ولەڭدەردى» حالىق شىعارماسىنىڭ ەڭ كونە، ىقىلىم زامانداعى ىلكى ۇلگىسى رەتىندە زەرتتەگەن. بۇل ولەڭدەرگە اڭشىلىق، مالشىلىق، ەگىنشىلىك تۋرالى ولەڭدەردى جاتقىزادى دا، حالىق مۇراسىن العاشقى قاۋىم تاريحىمەن ساباقتاستىرا زەرتتەپ، كونە قوعام رۋحانياتىنىڭ قىر-سىرىنا وي ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، قازاق ءسوز ونەرىنىڭ قالىپتاسۋ داۋىرىنە، ارعى تەك-تۇرپاتىنا باتىل بارلاۋ جاسايدى.
مونوگرافيادا بۇدان كەيىن «حالىقتىڭ ەسكىلىكتى نانىم-سەنىمىنەن تۋعان ولەڭدەرگە» جەكە ورىن بەرىلگەن. ءبىز ايتىپ كەتكەن ءبىرىنشى تاراۋدا ب.ۋاحاتوۆ حالىق ولەڭىن بايىرعى شارۋاشىلىق تىرشىلىكپەن ۇشتاستىرسا، وسى تاراۋدا پوەزيانى كونە دۇنيەتانىممەن تىعىز بىرلىكتە قاراستىرادى دا، ءسوز ونەرىنىڭ بايىرعى باستاۋلارى مەن تىلسىم سىرىنا بايسالدى تالداۋ جاسايدى. «حالىقتىڭ ەسكىلىكتى نانىم-سەنىمىنەن تۋعان ولەڭدەر» تاراۋىنىڭ كىتاپتاعى كولەمى 38 بەت. تەگىندە، فولكلورتانۋدا بۇعان دەيىن قازاقتىڭ كونە دۇنيەتانىمى وسىنداي كەڭ كولەمدە جانە بيىك ورەدە ەشقاشان تالقىلانىپ كورمەگەن. ءدىني نانىمعا-سەنىمگە قاتىستى بولعاندىقتان باسىنان داۋ-داماي ارىلماعان بۇل ۇلگىلەردى ول الدىمەن سول كەزەڭدەگى يدەولوگيالىق قىسىمنان ەپتىلىكپەن ارشىپ، اراشالاپ الادى دا، اۋقىمدى دارەجەدە العاش مارتە تەرەڭ سارالاۋ جاسايدى. وسى توپقا باقسىلار سارىنى، ارباۋ-بايلاۋ ولەڭدەر، بادىك، باتا-تىلەكتى جاتقىزادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل مۇرالاردى ماگياعا قاتىستى فولكلورلىق ۇلگى دەپ اتاۋعا دا بولادى. «شامان ءبىر كەزدەگى ەمشىلىك، تامىرشىلىق، استرونوم، مەتەورولوگتىڭ، قوبىزشى، ءانشى، سيقىرشىنىڭ مىندەتىن اتقارعان. سول ءۇشىن حالىق ولاردى قۇرمەتپەن كيەلى، وقىمىستى ماگيا يەسى دەپ ەسەپتەگەن» دەپ باقسىلىقتى زور باعالاعان عالىم ءوزى زەرتتەپ وتىرعان سالانىڭ ءبىلىمدار مامانى ەكەندىگىن قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا كەزدەسەتىن ايگىلى باقسىلاردىڭ مەيلىنشە تولىق تا انىق ءتىزىمىن بەرۋ ارقىلى دا بىلدىرەدى. “رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق اۋىلدارىندا نە كوپ باقسى كوپ، بالگەر كوپ، تامىرشى، ەسەپشى (مەتەورولوگ), ۇشىقشى، جاۋرىنشى، قۇمالاقشى دەگەندەر جۇزدەپ سانالعان. سولاردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ “جىن، سايتانى” بار، شىن ارۋاقتى، اتى-ءجونى ءمالىم اتاقتى باقسىلار ونشا كوپ ەمەس. ولار ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا: قويلىباي باقسى، قوڭىرات رۋىنان شىققان كوكشە باقسى، بالاقاي باقسى، شۇمەن باقسى، شاقار باقسى، جامان باقسى، بەرىكباي (بەكباي) باقسى، ارعىن دوسمىرزا باقسى، ءۇيسىن بالقىبەك باقسى، باسەنتيىن بارلىباي باقسى، داۋىلباي باقسى، دۇيسەمبى باقسى، ۇزاقباي باقسى، ەشمۇحاممەت باقسى، مەڭسەباي باقسى، اياپبەرگەن باقسى، بايماعامبەت باقسى، ابۋ باقسى، ىزتىلەۋ باقسى، بالا باقسى، بايەكە باقسى ت.ب.” دەپ بارلىعى جيىرما ءتورت باقسىنىڭ ەسىمىن اتايدى.
كەلەسى تاراۋشادا «ارباۋ-بايلاۋ ولەڭدەرى» تالدانادى. ارباۋدىڭ پوەتيكاسىنا، قۇرامىنا كەڭىنەن توقتالىپ، بۇنداعى تۇسىنىكسىز سوزدەردىڭ ءمانىن اشىپ بەرەدى. عالىم ارباۋدىڭ پوەتيكالىق قۇرىلىمىن ءتۇزىپ تۇرعان «تىرەك ءسوز» ەكەندىگىن دالەلدەيدى. بۇل «تىرەك-سوزدەرگە» ۋلى جاندىكتەردىڭ اتى، نەمەسە شيپالى وسىمدىكتەردىڭ ەسىمى نەگىز بولاتىنىن انىقتايدى. مىسالى: ء«بۇيى، ءبۇيى، ءبۇيى شىق،ءبۇيى يەسى قامبار شىق...»، « كەر، كەر، كەر جىلان،كەرەگە باستى مەر جىلان...»، « ەڭكىل-ەڭكىل، ەڭكىل قۇرت،ەڭكىل باستى قارا قۇرت.كۇرەڭ باستى سارى قۇرت...» دەگەن ارباۋلارعا ءبۇيى، جىلان، قۇرت سوزدەرى «تىرەك ءسوز» بولعاندىعى ايقىن. وسى ءتۇردىڭ كولەمىنىڭ قىسقا بولۋىن عالىم بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «ويتكەنى بۇل
كەلەسى تۇرگە عالىم بادىكتى، ودان كەيىن باتا-تىلەكتى جاتقىزادى.بادىكتىڭ، كۇلاپساننىڭ وزبەك، تاجىكتە، قاراقالپاقتا كەزدەسەتىن ۇلگىلەرىن سالىستىرىپ، ونىڭ ايتىس ەمەس، دەرت كوشىرۋ سالتى كەزىندە ورىندالاتىن ماگيالىق پوەزيا ەكەنىندىگىن دايەكتى دالەلدەيدى.
عالىم عۇرىپپەن بايلانىستى تۋعان ولەڭدەرگە «بالالار ولەڭدەرى»، «ۇيلەنۋ سالت ولەڭدەرى»، «مۇڭ-شەر ولەڭدەرىن» جاتقىزادى. بۇل شىعارمالاردى ادامنىڭ تۋ-ۇيلەنۋ- قايتىس بولۋ كەزەڭدەرىندە ورىندالاتىن سالتتارمەن تۇتاستىقتا زەرتتەيدى. بالالار ولەڭدەرىنىڭ پوەتيكالىق ەرەكشەلىگى تۋرالى عالىم «بالالارعا ارنالعان ولەڭدەردىڭ جاسالۋى، كوركەمدىك ءادىس، تاسىلدەرى دە ءار ءتۇرلى. ول بىردە ءداستۇرلى ليريكالىق ولەڭدەردىڭ كوركەمدىك قۇرالدارىنا نەگىزدەلسە، ەندى بىردە بالالار ولەڭدەرىنە ءتان، وزىندىك ءستيلدى پايدالانادى. سونداي-اق بۇل ولەڭدەردە كۇندەلىكتى تۇرمىستىڭ ناقتىلى سۋرەتتەرىمەن بىرگە ءومىردى تىم سۇلۋلاپ، كوركەمدەپ كورسەتۋشىلىك تە جوق ەمەس... ءار الۋان قۇبىلىستى، نە شامادان تىس كوتەرىپ، نە قۇلدىراتىپ كورسەتۋ بالالاردىڭ پسيحولوگياسىنان، قيال سەزىمىنىڭ ۇشقىرلىعىنان تۋعان» دەپ جازادى.
ب.ۋاحاتوۆ «ۇيلەنۋ سالت ولەڭدەرىنە» تويباستار، تويتارقار، جار-جار، سىڭسۋ، بەتاشاردى جاتقىزادى. عالىم حالىق ولەڭىن قازاقتىڭ ءومىر-تىرشىلىگىنىڭ ايناسى رەتىندە قاراستىرعاندىقتان وسى توپتاعى ولەڭدەردى عۇرىپپەن ساباقتاستىرىپ زەردەلەيدى. حالىق ولەڭىنىڭ باستاپقى ەكى جولى ماعىناسىز، قۇر ۇيقاس، ەكزوتيكا ءۇشىن الىنادى دەگەن عىلىمدا قالىپتاسقان قاساڭ پىكىرگە قارسى شىعىپ، ورىندى ءۋاج ايتادى. ولەڭنىڭ باستاپقى ەكى جولىندا (ا،ا ۇيقاسىندا) پسيحولوگيالىق پاراللەليزمدەر، سيمۆولدار، ەتنوگرافيالىق بەدەرلەر، تابيعات سۋرەتتەرىن ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە شەندەستىرۋ، استاستىرۋ، بالامالاۋ تۇرعانىن ورىندى دالەلدەيدى.
عالىم سىڭسۋدىڭ پوەتيكالىق ەرەكشەلىگىن بىلاي دەپ تالدايدى: “ايتالىق، «كۇمىستەن قۇيدىم قاسىقتى،التىننان قۇيدىم اسىقتى»، – دەگەن ءتارىزدى ۇيقاس تۇزەپ تۇرعان قوس جولدان سوڭ : ء«وز قاتارىم جۇرگەندە،اعا-ەكەم نەگە اسىقتى»، – دەپ، ۇزاتىلعالى وتىرعان قىز ءوزىنىڭ نەگىزگى ايتار ويىنا اۋىسادى. ال، وسى جولداردى بىرەۋلەر تەك ۇيقاس ءۇشىن الىنعان، قازاق ەكزوتيكاسىنىڭ سۋرەتتەرى دەپ ءجۇر. بىزدىڭشە، بۇلاي دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇجىرىم جاساۋعا بولمايتىن سەكىلدى. ويتكەنى بۇل جولدار تەك ۇيقاس ءۇشىن تۇرعان جولدار ەمەس. تارماق، شۋماق، ۇيقاس ۇندەستىكتەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە بۇل جولداردىڭ ىشكى وي-مازمۇنىندا ءبىراز جاقىندىقتار بار. مىسالى، “ورامال توكتىم ون كەستە، شاي كيىز تىكتىم ءبىر كەستە” دەگەن سوڭ، ون بەسكە جەتپەي جات جۇرتقا كەتىپ بارا جاتقان قىز قايعىسىنىڭ ايتىلۋى; “كۇمىستەن قۇيدىم قاسىقتى” دەگەن سوڭ، اعاسىنىڭ نەدەن اسىققاندىعىن ءسوز ەتۋى وسى جولداردىڭ ىشكى مازمۇن بىرلىگىن كورسەتەدى. سونداي-اق “كۇمىستەن جۇگەن توكپەلى” دەگەننەن سوڭ ء“بىز اكەگە وكپەلى” دەپ اڭگىمەنى اكەسىنە قاراتىپ ايتۋدا دا كوپ ماعىنا، سىر، لوگيكا بار”.
عالىم مۇڭ-شەر ولەڭدەرىنىڭ توبىنا ەستىرتۋ، كوڭىل ايتۋ، جوقتاۋدى جاتقىزادى. ال، سالتقا قاتىسسىز ورىندالاتىن ليريكالىق ولەڭدەرگە قارا ولەڭ، ءان ولەڭ، تاريحي ولەڭدى جاتقىزادى دا، وسى ۇلگىلەردىڭ ءسوز كەستەسىنە، قۇرىلىمىنا، جانرلىق ەرەكشەلىگىنە ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋ جاسايدى.
ب.ۋاحاتوۆتىڭ سۇبەلى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى 1983 جىلى جارىق كورگەن «قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ تيپولوگياسى» دەگەن مونوگرافياسى ەكەندىگىن ايتتىق. عالىم بۇل ەڭبەگىندە قازاقتىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارىن تۇرىك-موڭعول فولكلورى كەڭىستىگىندە قاراستىرىپ، تاريحي-تيپولوگيالىق، تاريحي-گەنەتيكالىق ءتاسىلدىڭ ۇلتتىق فولكلورتانۋ عىلىمىندا بەكەم ورنىعۋىنا جول-جوبا كورسەتەدى. عالىمنىڭ بۇل مونوگرافياسى ءۇش تاراۋدان تۇرادى: «تۇرمىس-سالت جىرلارىن تاريحي-سالىستىرمالى تۇرعىدان زەرتتەۋدىڭ ماسەلەلەرى» تاراۋىندا وتاندىق فولكلورتانۋدا تيپولوگيالىق زەرتتەۋگە قولدانۋعا ءوزى ۇسىنىپ وتىرعان جاڭا ءادىسنامانى يگەرۋدىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى ءسوز بولادى. «ورتاق جانر، ۇقساس ۇلگىلەر» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تاراۋدا توسەكتە باسى، توسكەيدە مالى قوسىلعان، ەجەلدەن تاريحي تامىرى ورتاق تۋىسقان حالىقتاردا كەزدەسەتىن، تەگى ءبىر رۋحاني قازىنالار ساراپقا سالىنادى. «تۇرمىس-سالت ولەڭدەرىنىڭ پوەتيكاسى» دەگەن سوڭعى تاراۋدا حالىق ولەڭىنىڭ اسەمدىك الەمىنە جان-جاقتى زەرتتەۋ جاسالادى.
عالىم قازاق ولەڭىنىڭ جانرلارىن ءتۇبى ءبىر، باۋىرلاس قاراقالپاق، وزبەك، التاي، بۋريات، ساحا، تاتار، قاراشاي، تاجىك سياقتى حالىقتاردىڭ ۇلگىلەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، بىزدەگى كەيبىر جانرلاردىڭ شىعۋ تەگىنە، ورتاق بولۋ سەبەبىنە، وزگەشەلىك سيپاتىنا ناقتىلى سارالاۋ جۇرگىزەدى. ماسەلەن، بارىمىزگە بەلگىلى ارباۋ جانرى تۋرالى ايتساق، بۇل جانر قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، تاتار فولكلورىندا ءدال وسى اتپەن تۇراقتى كەزدەسەدى ەكەن (53-54-ب). ايتكەنمەن، بۇلاردىڭ تاقىرىبى، مازمۇنى، ورىندالۋ ماقساتى ءار حالىقتا ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. مىسالى، تاتارلار: «ەسەن-ساۋ كەلدىڭ بە بالام،اق كوڭىلدەن ساعان ارباۋ سالام»، –دەپ كۇيەۋ بالانى ارباپ قارسى السا، تاجىكتە ارباۋدى بالالار ايتاتىن ەرەكشەلىككە يە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تاتاردا ارباۋ ۇيلەنۋ سالتىندا ءجيى قولدانىلسا، تاجىكتە بۇل جانر بالالار فولكلورىنا اينالىپ كەتكەن. عالىم جاساعان وسى تۇيىندەردەن ءبىز تۋىسقان حالىقتارعا ورتاق بەلگىلى دەگەن ءبىر شاعىن جانردىڭ ءوزىن زەرتتەۋدە ۇلكەن كۇردەلى ماسەلە بار ەكەندىگىن اڭعارا الامىز.
ۇيلەنۋ تويى ۇستىندە ايتىلاتىن ولەڭدەردىڭ ەرەكشەلىگى تۋرالى دا عالىم سونى پىكىر بىلدىرەدى. «تاتار جۇرتىندا قۇدالاردى ماقتاپ، كوڭىلدەرىن كوتەرەتىن ولەڭدەر كوپ تاراعاندا، ال قازاق اراسىندا بۇل ولەڭ ءتۇرى ءتىپتى از ۇشىراسادى. سونداي-اق، جار-جاردى ءبىز ەكىگە ءبولىنىپ، ءبىر جاعى قىز-كەلىنشەكتەر توبى، ەكىنشى جىگىتتەر توبى بولىپ ايتىلسا، وزبەكتەردە مۇنى ءبارى قوسىلىپ بىراق ايتادى» دەپ جازادى. سونىمەن بىرگە عالىم بەتاشاردى تەك قانا قازاق پەن قاراقالپاقتا عانا بار ۇلگى ەكەندىگىن ايقىندايدى.
ال، جوقتاۋدى قىرعىزشا كوشوك، تاجىكشە، وزبەكشە ءمارسيا دەپ ايتاتىنىن جازۋمەن بىرگە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ىشىندە وسى جانردىڭ ەڭ كوركەمى قىرعىزدا ساقتالعانىن ەسكەرتەدى. ال، باتا-تىلەكتى ياكۋت، تاتار، ايتايلىقتار «العىس» دەپ بايىرعى تۇردە سينكرەتتى قولداناتىنىن انىقتاي تۇسەدى.
وسى ەڭبەكتىڭ «تۇرمىس-سالت ولەڭدەرىنىڭ پوەتيكاسى» دەگەن سوڭعى تاراۋىندا، البەتتە، تىڭ تۇجىرىمدار، سونى تۇيىندەر، باتىل بايلامدار مول. «مىسالى، تۇركىلەر ولەڭدەرىندەگى پوەتيكالىق فورمالاردىڭ ءبىرى – تەڭەۋ كوبىنە ادامنىڭ سىرتقى ءتۇر-تۇلعاسىن سۋرەتتەۋ ءۇشىن الىنسا، مەتافورا ىشكى سەزىمدى بەينەلەۋگە قىزمەت ەتەدى» دەپ تەڭەۋ مەن مەتافورانىڭ حالىق مۇراسىنداعى پوەتيكالىق ەرەكشەلىگىنە تەرەڭ تالداۋ جاسايدى.
قورىتا ايتقاندا، ب.ۋاحاتوۆ قازاقتىڭ حالىق ولەڭدەرىن بەرىسى تۇرىك-موڭعول، ءارىسى الەمدىك كەڭىستىكتەگى كوركەمدىك قۇبىلىستارمەن جۇيەلى سالىستىرا بايىپتاعان، وسى سالانى ىرگەلى دە كەشەندى زەرتتەگەن كاسىبي مامان. ول بۇل ۇلگىلەردى زەرتتەپ قانا قويماي، جالپى ۇلتتىق فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسىپ، باي تاجىريبە قورىتىپ، بولاشاق زەرتتەۋشىلەرگە اداسپاس ارنا قالىپتاستىرىپ كەتتى. ماسەلەن، ب.ۋاحاتوۆتىڭ «قازاقتىڭ حالىق ولەڭدەرى» مونوگرافياسىنىڭ كەيبىر تاراۋلارى كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ كانديداتتىق، دوكتورلىق تاقىرىبىنا اينالىپ، وركەن جايدى. ناقتىراق ايتساق، ماگيالىق فولكلوردان ب.ابىلقاسىموۆ، ال وتباسىلىق عۇرىپ فولكلورىنان ك.ماتىجانوۆ دوكتورلىق ەڭبەك قورعاپ، دارىندى عالىمنىڭ وي-تۇجىرىمدارىن جاڭا لەپپەن دامىتا ءتۇستى.ءبىز ەڭبەك-كاسىپ، كونە-نانىم سەنىمدەر عۇرپى فولكلورىن جۇيەلەي تۇسۋگە بەيىمدەلدىك. كورنەكتى عالىم ب.ۋاحاتوۆ الدىڭعى اعا تولقىن م.اۋەزوۆ، ە.ىسمايلوۆ، م.عابدۋلليندەر مەن جاڭا بۋىن فولكلورتانۋشىلار – س.قاسقاباسوۆ، ە.تۇرسىنوۆ، ب.ابىلقاسىموۆتاردى جالعاستىرعان ارالىق بولات بۋىن بولىپ، كەزەڭدىك دارا قۇبىلىسقا اينالدى.
كەزىندە ايگىلى باتىر، اكادەميك عالىم م.عابدۋللين م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى فولكلور ءبولىمىن باسقارادى. بىردە مالىك اعا جاس عالىم س.قاسقاباسوۆتىڭ تالقىلاۋعا ۇسىنىلعانىمەن كەشەۋىلدەپ تارتپادا جاتقان قولجازباسىن جەدەل پىكىر جازىپ، قورعاۋعا ۇسىنۋ تۋرالى تاپسىرما بەرگەندە، وزگەلەر تارتىناقتايدى، ال ب.ۋاحاتوۆ قۋانا قۇپتاپ، قامقورلىق جاسايدى.بۇل مىسالدان دا ب.ۋاحاتوۆتىڭ بولاشاقتى بولجاعان كورەگەندىگى مەن جاستارعا دەگەن جاناشىرلىق قاسيەتىن بايقاۋعا بولادى.
ءومىرى قىسقا بولعانىمەن تەرەڭ ماعىنا مەن شىعارماشىلىق ونىمدىلىككە تولى وتكەن، كورنەكتى عالىمنىڭ قازىنالى عىلىمي مۇراسىن تۇگەندەپ، التى تومدىق شىعارمالار جيناعىن مەملەكەتىك باعدارلاما بويىنشا جاريالاۋ، تاعىلىمعا تولى عيبراتىن جاس ۇرپاققا دارىپتەۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى.
اقەدىل تويشانۇلى،
تۇركى اكادەمياسى ساراپشىسى، فولكلورتانۋشى عالىم
