«تۋعان جەر» مە، «تۋىلعان جەر» مە؟

2212
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2023/08/9b526d92-b7e3-484e-a66d-61bc9e73b7f0.jpeg

وسى سۇراق تالقىلانىپ جاتقانىن كوردىم. بىراق، پىكىرتالاسقا قوسىلعىم كەلمەپ ەدى. ەرسەرىك(سەرىك ەرعالي) سۇراقتى وزىمە تۋرا قويعان سوڭ, جاۋاپ بەرمەسىمە بولمادى.

بۇل جەردە ءبىر تۇيتكىل ارقىلى، قازاق ءتىلى پروبلەماتيكاسىنداعى, بۇعان دەيىن قولعا الىنباعان, تۇتاس ءبىر باعىت كوتەرىلىپ وتىر. ونىڭ اتى – ءتىل ستاندارتى. بۇل بۇقارانىڭ تالقىلاۋىمەن شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس.

ءتىل ستاندارتى تالاپتارى بويىنشا تىلدىك بىرلىكتەر ەكى اسپەكتىدە قاراستىرىلادى. ءبىرىنشىسى – تۇلعالىق، ەكىنشىسى – ماعىنالىق. مىسالى، قازاق تىلىندە «ادىم», «قادىم», «قادام» دەگەن سوزدەر بار. بۇل ستاندارتتالماعان تىلدەگى تۇلعالىق كوپتۇرلىلىكتىڭ مىسالى. ادەبي نورماعا تۇسىرىلگەندە بۇل فورمالاردىڭ بىرەۋى ىرىكتەلىنىپ الىپ، بەكىتىلۋى كەرەك. ءتىل سۋبەكتىلەرىنەن سول تاڭدالىپ الىنعان فورمانى عانا قولدانۋ تالاپ ەتىلۋى كەرەك. مىسالى، ورىس تىلىندە «شاگ» دەگەن ءسوز بار. ونى ەشكىم «شاك» نەمەسە «چاگ» دەپ قولدانبايدى. ەگەر بىرەۋ ولاي قولداناتىن بولسا، ونى ءبىرىنشى وقىعان ادام تۇزەتەدى نەمەسە ونىڭ ءماتىنىن قابىلدامايدى.

ماعىنالىق ورنىقتىلىققا مىسال رەتىندە «ۇلىقتاۋ» دەگەن ءسوزءدى الايىق. بۇل ءسوز رەسمي اينالىسقا «يناۋگۋراتسيانىڭ» ەكۆيۆالەنتى ساپاسىندا ەنىپ وتىر. ەندى بىرەۋلەردىڭ اۋزىنان ءبىز «دوستىعىمىزدى ۇلىقتاپ ءجۇرمىز» («يناۋگۋراتسيا درۋجبى») دەگەندى ەستيمىز.

قازاق ءتىلىندە تۇلعالىق جانە ماعىنالىق اۋىتقۋلارعا ۇشىراپ جۇرگەن ونداعان مىڭ ءسوز بار، كىمنىڭ اۋزىنا قالاي تۇسسە، ول سولاي قولدانا سالادى. تىلبۇزارلىقتىڭ كوكەسىن، قاراپايىم ادامدار عانا ەمەس، جۋرناليستەر, فيلولوگيادان دارداي اتاعى مەن دارەجەسى بارلاردىڭ وزدەرى كورسەتىپ ءجۇر. مەن بىردە پروفەسسوردىڭ ءۇش بەتتىك عىلىمي ساراپتاماسىندا 48 قاتە جىبەرگەنىن كورسەتىپ بەرگەن ەدىم. مۇمكىن، بىرەۋلەردىڭ ەسىندە بولار. تۇپكىلىكتى سەبەپ: قازاقتىلدى فيلولوگيانىڭ تىلدىك بىرلىكتەردى ستاندارتتاۋ ارقىلى، ادەبي نورماعا ءتۇسىرىپ، ەكۆيۆالەنتىن تاعايىنداپ، كوديفيكاتسيالاپ, ءستيلىن اجىراتىپ بەرمەگەنىندە.

دامىعان لينگۆيستيكالاردا ءار ءسوزدىڭ تۇلعاسى جانە ماعىنالىق جۇكتەمەسى دەنوتاتتىق-سيگنيفيكاتيۆتىك كەلىسپەن رەتكە كەلتىرىلەدى.

كۇنى جەتكەندە انانىڭ دۇنيەگە ۇرپاق اكەلۋى – دەنوتات. ونىڭ سوزبەن ورنەكتەلۋى – «تۋدى» (ورىسشا «روديلا») – سيگنيفيكات.

انانىڭ قۇرساعىنان شىعىپ، شاقالاقتىڭ جارىق دۇنيەگە كەلۋى – دەنوتات. ونىڭ سوزبەن ورنەكتەلۋى – ورىسشا «روديلسيا» – سيگنيفيكات. داۋدىڭ باسى ورىس تىلىنەن كالكامەن اۋدارىلعان ەكىنشى سيگنيفيكاتتىڭ – «تۋىلدىنىڭ» قازاقتاردىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيۋىنەن ءوربىپ وتىر.

قازاق فيلولوگياسىندا ءتىلدى ستاندارتتاۋ، ەكۆيۆالەنتسىز قۋىستى تولىترۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلمەگەندىگىنەن، اركىم وزىنشە بىتپىراتىپ سويلەپ ءجۇر. ءارينە، ءاركىمنىڭ ۇسىنىس ايتۋعا قۇقىعى بار. كەز كەلگەن ۇسىنىستىڭ ءومىر سۇرۋگە قۇقىعى بار. تەك، ەشكىمنىڭ وسى جەردە ەكىنشى سيگنيفيكاتتى قابىلداتتىرۋ قۇقىعى جوق. بۇل كوپتىڭ قاۋلىسىمەن شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس.

وسى سياقتى تۇيتكىلدەردى رەتتەۋ ماسەلەسىن ءبىزدىڭ لينگۆيستەر قولعا العان جوق، ول تۋرالى تۇسىنىكتەرى جوق. قازىرگى قازاق فيلولوگتارىنىڭ اراسىندا وسى ماتىندە قولدانىلعان لينگۆيستيكالىق تەرميندەردى اتاۋعا ءتىلى كەلەتىن ادام جوق. مۇنى قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماتيكاسىنداعى 100 ماسەلە تۋرالى، 100 فيلولوگپەن پىكىر الىسقاننان كەيىن جاسالعان قورىتىندى دەپ ءتۇسىنىڭىز.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەيسىز عوي. ول تۋرالى دايىندىقتاعى «تۇجىرىمداما جوباسىندا»جازىلعان.

قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنەسەپكە الۋ، ەكۆيۆالەنتسىز لەكسيكانىڭ ورنىن تولتىرۋ، وڭدەۋ، ستاندارتتان وتكىزءىپ، ادەبي نورماعا ءتۇسىرۋ كەرەكبۇل ترەندتى جۇزەگە اسىرۋ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى لاۋازىمداردا وتىرعان, تىلگە قاتىسى بار شەنەۋنىكتەر ونىڭ قاجەتتىگىن تۇسىنگەننەن كەيىنباستالادى. الدىمەن ءبىر عىلىمي مەكەمە تاڭدالىنىپ الىنىپ، وعان مەملەكەتتىك تاپسىرىسساپاسىندا, وسى ءىس جۇكتەلءۋى كەرەك. ارى قاراي، ونىڭ قاشان، قالاي ورىندالاتىنىن وزدەرىڭىز شامالاپبىلە بەرىڭىزدەر.

قاناعات جۇكەشەۆ

پىكىرلەر