قازىرگى تاڭدا كوپتىڭ قورقىنىشىنا اينالعان ەكسترەميزممەن الەمنىڭ ءاربىر ەلى كۇرەسىپ الەك. ورتالىق ازيادا ءدىني-ەكسترەميستىك كۇشتەر ءالى كۇنگە دەيىن كەڭ ەتەك العانىن جوققا شىعارا المايمىز.
ولار قانشاما جىل ورتا ازيادا يسلامدىق ءدىني مەملەكەتتەر قۇرۋدى جاقتاپ، زايىرلى رەجيمدەردى قابىلداي المادى جانە زورلىق-زومبىلىق پەن تەرروردى پايدالانا وتىرىپ، قولدانىستاعى مەملەكەتتىك جۇيەنى قۇلاتۋعا تىرىستى.
ءدال سول سياقتى 1996 جىلى تاليباندار بيلىكتى باسىپ العان ۋاقىتتا ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك جاعدايى ودان ءارى قيىنداي ءتۇستى. "تاليباندار سولتۇستىككە قاراي بەت الۋى مۇمكىن" دەگەن قاۋەسەت ورتالىق ازيا ەلدەرىن كوپكە دەيىن ۇرەيلەندىرىپ كەلدى. الايدا وسى جاعدايلاردى ء"ال-كايدا", وزبەكستاننىڭ يسلامدىق قوزعالىسى، "حيزب ۋت-تاحرير" جانە شىعىس تۇركىستاننىڭ يسلامدىق قوزعالىسى سياقتى كوپتەگەن ايماقتىق جانە جاھاندىق تەرروريستىك ۇيىمدار ءتيىمدى پايدالانۋدى كوزدەپ، اۋعانستاننان پانا ىزدەدى . اۋعانستان جوعارىدا اتالعان ءۇش كۇشتىڭ ورتالىعىنا اينالدى.
“ىشتەن شىققان جاۋ جامان” دەپ بەكەر ايتپايدى. ماسەلەن، تاجىكستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بەس جىلعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىستا ونداعان مىڭ ادام قازا تاۋىپ، جارالاندى. 2005 جىلعى مامىردا انديجانداعى (وزبەكستان) تارتىپسىزدىكتەر كەزىندە كەم دەگەندە 169 ادام اجال قۇشتى. 2010 جىلدىڭ ساۋىرىندە دەمونسترانتتار مەملەكەتتىك تەلەارنانى، پارلامەنتتى جانە ۇكىمەتتىك عيماراتتاردى باسىپ الىپ، پرەزيدەنت سارايىن توناپ، ورتەپ جىبەرگەن بىشكەكتەگى (قىرعىزستان) تارتىپسىزدىكتەر كەزىندە 65 ادام ءولىپ، 400-دەن استام ادام جارالاندى. 2010 جىلعى ماۋسىمدا وش قالاسىنداعى (قىرعىزستان) تارتىپسىزدىكتەر مەن ەتنوسارالىق قاقتىعىستار كەزىندە كەم دەگەندە 124 ادام قازا تاۋىپ، 1500 ازامات جاراقات الدى. وزبەكستاننىڭ مالىمەتىنشە، 500-دەن استام ەتنيكالىق وزبەكتەر مەن 100 000-نان استام بوسقىنداردىڭ ولگەنى انىقتالدى. 2011 جىلعى جەلتوقساندا قازاقستانداعى جاڭاوزەندەگى تارتىپسىزدىكتەر ناتيجەسىندە 70-تەن استام ادام قازا تاۋىپ، جۇزدەگەن ادام جارالاندى. 2022 جىلعى قاڭتارداعى الماتىداعى تارتىپسىزدىكتەر تۋرالى ءالى دە ءتۇرلى سوت پروتسەستەرى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل قايعىلى جاعدايدا 225 ادام قازا تاۋىپ، 4300-دەن استام ادام جاراقات الدى. بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعىندا زورلىق-زومبىلىق، تارتىپسىزدىكتەر، ۇرلىق-قارلىق، توناۋ، ورتەۋ، قيراتۋ سياقتى قاتىگەزدىكتەردىڭ بولعانى بەلگىلى. ال وسىنىڭ بارلىعى ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىققا جانە ادامداردىڭ ءال-اۋقاتىنا ۇلكەن زيان كەلتىردى، ءتىپتى مەملەكەتتىك بيلىككە قاۋىپ توندىردى.
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلدەرى ءدىني ەكسترەميزم قاۋپىنە تاپ بولدى جانە ولاردىڭ ارقايسىسى ونىمەن وزىنشە كۇرەستى.
https://youtu.be/AVDg4BrLoCU?si=7a5c6oLmys93TB7A
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بارلىق دەرلىك مۇسىلمان رەسپۋبليكالارىندا دىنگە بەتبۇرىس جاسالىپ، جاڭا ۇيىمدار پايدا بولدى. اسىرەسە يسلامدىق داستۇرلەرىن، سونداي-اق پاتريارحالدىق ءومىر سالتى ساقتالعان وزبەكستاننىڭ ايماقتارىندا بۇل پروتسەسس قارقىندى ءجۇردى. مۇنىڭ ءبارى تاياۋ شىعىستاعى، وڭتۇستىك ازياداعى ەكسترەميستىك ورتالىقتاردان ميسسيونەرلەردىڭ جاپپاي اعىلىپ كەلۋىنە سەبەپ بولدى. كوپ ۇزاماي بۇل مەملەكەت ءدىني ءبىلىم ىزدەگەن جاستارعا تولدى. ەڭ باستىسى، وقۋعا بايلانىستى بارلىق قارجىلىق شىعىنداردى قابىلداۋشى تاراپ كوتەردى.
الايدا كوپ ۇزاماي شەتەلدە مورالدىق تۇرعىدان جەتىلمەگەن وزبەك ۇلتىنىڭ جاستارى وزدەرى قالاعان دۇرىس ءىلىمدى يگەرمەگەنى بەلگىلى بولدى. پاكىستانداعى، ساۋد ارابياسىنداعى، ەگيپەتتەگى، ءباا-دەگى، كۋۆەيتتەگى جانە باسقا دا كوپتەگەن ەلدەردەگى ءدىني سەمينارلاردىڭ تۇلەكتەرى وتاندارىنا مۇلدە باسقاشا كوزقاراسپەن ورالدى. دالىرەك ايتقاندا، وزبەكستان يسلامدى راديكالداندىرۋ قاۋپىمەن بەتپە-بەت كەلدى. پروتسەستىڭ قوسىمشا كاتاليزاتورى - ايماقتاعى ءدىننىڭ تۇراقسىزدىعى مەن ساياساتتانۋ وشاقتارىنا تاجىكستان مەن اۋعانستاننىڭ ىقپالى بولدى. 1992 جىلدىڭ مامىر ايىندا رەسەيمەن بىرگە وزبەكستان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىن (ۇقشۇ) قۇرۋعا باستاماشى بولدى. نەگىزگى موتيۆ - اۋعانستانداعى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ.
مۇنىڭ ءبارى 130-دان استام ۇلت وكىلدەرى تۇراتىن جانە 16 كونفەسسيا بار كوپۇلتتى رەسپۋبليكا ءۇشىن ەلەۋلى قاۋىپكە اينالدى. سوندىقتان وزبەكستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ تمد كەڭىستىگىندە ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرىنە اسا ءمان بەردى. ول ەكسترەميزمنىڭ ءارتۇرلى كورىنىستەرىنە، سونىڭ ىشىندە ونى قارجىلاندىرۋ كوزدەرىنە اكىمشىلىك-قىلمىستىق جاۋاپ بەرۋدىڭ قاتاڭ جۇيەسىن قالىپتاستىراتىنىن جەتكىزدى. ساياسي يسلام يدەولوگياسىن قابىلداعان جانە وسى نەگىزدە كونستيتۋتسياعا قارسى ءتارتىپتى وزگەرتۋگە شاقىرعان بارلىق پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ قىزمەتى قاتاڭ جانە قىسقا مەرزىمدە توقتاتىلدى.
1990 جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي تاشكەنت ەكسترەميستەرمەن كۇرەسۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە كىرىستى. ياعني ەگيپەتتە، ليۆيادا، پاكىستاندا، ساۋد ارابياسىندا، تۇركيادا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە، كۋۆەيتتە ءدىني سەمينارلاردا وقىعان وزبەكستاننىڭ بارلىق ازاماتتارى ەلگە ءماجبۇرلى تۇردە قايتارىلدى. رەسپۋبليكا بيلىگى ءدىني بوستاندىقتاردى بۇزعانى ءۇشىن حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى. بىراق يسلام كاريموۆ تاباندىلىق تانىتتى.
كەلەسى قادام رەتىندە پرەزيدەنت وزبەكستان مۇسىلماندارى باسقارماسىنىڭ وكىلەتتىگى مەن قارجىلاندىرۋ كوزىن ارتتىرا ءتۇستى. ونىڭ ورنىنا ءدىندى ساياساتتاندىرۋدىڭ كەز-كەلگەن ارەكەتىن قاتاڭ تۇردە توقتاتۋدى جانە وزبەك حالقى ءۇشىن ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋمەن اينالىسۋدى تالاپ ەتتى. ناتيجەلەرگە جىلدام قول جەتكىزدى. بيلىك رەسۋرسىنا سۇيەنەتىن مولدالار رەسپۋبليكاداعى بىرقاتار كۇماندى ءدىني ۇيىمداردىڭ، اسىرەسە وسى تۇرعىدان ەڭ وسال فەرعانا القابىنىڭ ليتسەنزياسىنان ايىرىلۋىنا جانە جابىلۋىنا ىقپال ەتتى.
وزبەكستان ەڭ ءتيىمدى ءادىس رەتىندە "ماحالليا" ۇعىمىن پايدالاندى. تەرميننىڭ ماعىناسى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ پروتوتيپىنە اينالعان “جەرگىلىكتى ۋچاسكەلەر” دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل جەردەگى اقساقالدار كەڭەسى مەن ونىڭ باسشىسى قوعامداعى ءتارتىپ ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى. ياعني تۋىنداعان داۋلار مەن تۇرمىستىق قاقتىعىستاردى شەشەدى، ەڭ باستىسى كۇش قۇرىلىمدارىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى. ءاربىر ماحاللانىڭ ءوز مەشىتى، ىشكى مادەني ورتاسى، سونداي-اق جاتاقحانا ەرەجەلەرى بار. بارلىعى ءبىر-ءبىرىن بىلەتىن وسىنداي ماحاللالاردا
بەيتانىس ادامداردى، كەز-كەلگەن جاعىمسىز نەمەسە كۇدىكتى ەلەمەنتتەردى تابۋ وڭايعا سوقتى.ماحاللا ارقىلى ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ جانە ءتىپتى دارىپتەۋ ارقىلى وزبەكستان بيلىگى ءدىني جاعدايدى تاعى ءبىر باقىلاۋعا الدى.
1990-جىلدارى وزبەكستان قورشاعان الەمنەن ءىشىنارا وقشاۋلانىپ، پوليتسيانىڭ ماڭىزى جوعارى قاتاڭ ءتارتىپتى مەملەكەت قۇردى. بۇعان دەموكراتيالىق رەفورمالاردى قىسقارتۋ، ءسوز بوستاندىعىن، ميتينگىلەر مەن شەرۋلەردى ناقتى جويۋ، شەكارالار مەن كەدەندىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ، كورشىلەرمەن ساياسي جانە ساۋدا بايلانىستارىن شەكتەۋ، كوماندالىق-جوسپارلى جانە سونىمەن بىرگە ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىن ەكونوميكا قۇرۋ جاتادى. ازاماتتاردىڭ شەتەلگە كوشۋىن باقىلاۋ بولىگىندە وزبەكستان ۇزاق ۋاقىت بويى كەڭەس داۋىرىندەگى "ۆيزا" جۇيەسىن دە ساقتاپ كەلدى.
ءارى قاراي وزبەكستان ۇلكەن مەملەكەتتەرمەن وسى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كەلىسىمشارتتار جاسادى. 2000 جىلى تاشكەنتتە وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان اراسىندا "تەرروريزمگە، ساياسي جانە ءدىني ەكسترەميزمگە، ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس جونىندەگى بىرلەسكەن ءىس-قيمىل تۋرالى" كەلىسىمگە قول قويىلدى.
الايدا بيلىككە تالىبتەردىڭ كەلۋى ارقىلى اۋعانستاننان تونگەن قاۋىپ كۇشەيە ءتۇستى. ونىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن ۋاقىتى - 2004 جىل.
وعان دەيىن مىنانداي ءىرى وقيعالار ورىن الدى:
-1999 جىلدىڭ اقپانىندا ەكسترەميستىك كۇشتەر وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆقا قاستاندىق ۇيىمداستىردى. پرەزيدەنتتىك كورتەجدىڭ جولىندا التى بومبا جارىلىپ، بىراق پرەزيدەنت امان قالدى.
- 1999 جىلدىڭ جازىندا جانە 2000 جىلدىڭ كوكتەمىندە بىرنەشە قارۋلى توپتار قىرعىزستان مەن وزبەكستانعا سوققى بەرىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىن ءدۇر سىلكىندىردى.
- 2004 جىلى ناۋرىزدا تەرروريستەر وزبەكستانداعى تاشكەنت پەن بۇحارادا جارىلىستار ۇيىمداستىرىپ، ءجيى شابۋىلدار جاساپ تۇردى. تەرروريستىك، سەپاراتيستىك جانە ەكسترەميستىك كۇشتەر ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ۇلكەن پروبلەماعا اينالدى.
2016 جىلى وزبەكستاندا جوعارعى بيلىك وزگەردى. شاۆكات ميرزيوەۆ رەسپۋبليكانىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الدى. ونىڭ تۇسىنجا نەگىزگى ەكپىن رەپرەسسيالىق-كۇشتىك اپپاراتقا جاسالدى. الەمدەگى جانە ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى قيىن جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، 2017-2021 جىلدارى دامۋ ستراتەگياسىنا ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى شارالار ەنگىزىلدى: جاڭا قورعانىس دوكتريناسى، "ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى", "ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى", "مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتى تۋرالى", "ۇلتتىق ۇلان تۋرالى" زاڭداردى كۇشەيتتى. راديكالدى يدەيالاردىڭ ىقپالىنا تۇسكەن ادامدارعا قاتىستى قىلمىستىق كودەكستىڭ بىرقاتار باپتارىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزدى. ماسەلەن، ەگەر 2016 جىلعا دەيىن تەرروريستىك ارەكەتكە بايلانىستى ىستەر بويىنشا سۋديالار ۇزاق مەرزىمگە (5 جىلدان 15 جىلعا دەيىن) باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى تاعايىنداعان بولسا، بۇگىن دە سوتتار شارتتى مەرزىمدەرمەن نەمەسە 5 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن شەكتەلەدى. سونداي-اق، زاڭسىز ءدىني ۇيىمدارعا قاتىسقان قىلمىستىق ءىس قوزعاۋشىلاردى سوت زالىنان جوعارىدا ماحاللاداعى اتالعان اقساقالدار كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن بوساتىلادى.
ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءۇشىن ايىپتالعان ادامدارعا كەشىرىم جاساۋ تاجىريبەسىنە بايلانىستى ءىس-شارالارعا دا ەرەكشە دەن قويىلدى. شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا "قارا تىزىمدەر" قايتا قارالدى. 2017 جىلدان باستاپ مۇنداي تىزىمدەردەن 20 مىڭنان استام ادام شىعارىلدى. ەكسترەميزم ءۇشىن جازاسىن وتەپ جاتقان 4 مىڭنان استام ادامعا قاتىستى كەشىرىم جاسالدى. كەشىرىم اكتىسىنىڭ ءوزى اداسقان ادامداردىڭ دۇرىس جولعا ءتۇسىپ، جاڭا ءومىر باستاۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك بەردى.
بۇگىن دە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتتەرى باق جانە بلوگەرلەرمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى.
تاعى ءبىر تاجىريبەدەگى ەرەكشە ادىستەردىڭ ءبىرى - وزبەكستاندا سيريا، يراك جانە اۋعانستانداعى سوعىس ايماقتارىندا بولعان ازاماتتاردىڭ ىستەرىن تەرگەۋ جونىندەگى ارنايى كوميسسيا جۇمىس ىستەيدى. جاڭا تارتىپكە سايكەس، اۋىر قىلمىس جاساماعان جانە سوعىس قيمىلدارىنا قاتىسپاعان ادامدار قۋدالانباۋى جانە بوساتىلۋى مۇمكىن. بۇل تاياۋ شىعىس پەن اۋعانستانداعى قارۋلى قاقتىعىستار ايماقتارىنان وزبەكستان ازاماتتارىن رەپاترياتسيالاۋ بويىنشا "مەحر" گۋمانيتارلىق اكتسياسىن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. 2017 جىلدان باستاپ ەلگە وزبەكستاننىڭ 500-دەن استام ازاماتى، سونىڭ ىشىندە ايەلدەر مەن بالالار كوپ قايتارىلدى. ولاردى قوعامعا كىرىكتىرۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ، مەديتسينالىق جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار، ونىڭ ىشىندە تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە جۇمىسقا ورنالاستىرۋ سياقتى جاعدايلار جاسالعان.
جاستار اراسىندا ءدىني ەكسترەميزمنەن الدىن الۋ جونىندەگى شارالار كەشەنى (جۇمىسپەن قامتۋدىڭ ءوسۋى، ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ جوعارىلاۋى) 30 جاسقا دەيىنگى ادامدار اراسىندا تىركەلگەن تەرروريستىك باعىتتاعى قىلمىستار سانىنىڭ 2017 جىلمەن سالىستىرعاندا 2020 جىلى ەكى ەسەگە تومەندەۋىنە اكەلدى.
بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ورگاندار حالىقارالىق يسلام اكادەمياسىمەن، يمام بۋحاري، يمام تەرميزي، يمام ماترۋدي جانە باسقالاردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن تىعىز ءوزارا ءىس-قيمىل جاسايدى. سونىمەن قاتار، وزبەكستاننىڭ بارلىق دەرلىك ايماقتارىندا ءداستۇرلى يسلام نەگىزىندە جەرگىلىكتى كادرلار دايىندالاتىن "فيكح", "كالوم", "حاديس", "اكيدا" جانە "تاسساۋف" قوعامدىق عىلىمي مەكتەپتەرى جۇمىس ىستەيدى.
وسىلايشا وزبەكستان تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى تۇرۋدا كۇردەلى ءارى قيىندىققا تولى جولدان ءوتتى. ليبەرالدى ساياسي جۇيە مەن نارىقتىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنان بۇرىن دىندى ساياساتتاندىرۋدان تۋىندايتىن كوپتەگەن قاۋىپ-قاتەرلەردى ازايتتى.
ولار قانشاما جىل ورتا ازيادا يسلامدىق ءدىني مەملەكەتتەر قۇرۋدى جاقتاپ، زايىرلى رەجيمدەردى قابىلداي المادى جانە زورلىق-زومبىلىق پەن تەرروردى پايدالانا وتىرىپ، قولدانىستاعى مەملەكەتتىك جۇيەنى قۇلاتۋعا تىرىستى.
ءدال سول سياقتى 1996 جىلى تاليباندار بيلىكتى باسىپ العان ۋاقىتتا ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىك جاعدايى ودان ءارى قيىنداي ءتۇستى. "تاليباندار سولتۇستىككە قاراي بەت الۋى مۇمكىن" دەگەن قاۋەسەت ورتالىق ازيا ەلدەرىن كوپكە دەيىن ۇرەيلەندىرىپ كەلدى. الايدا وسى جاعدايلاردى ء"ال-كايدا", وزبەكستاننىڭ يسلامدىق قوزعالىسى، "حيزب ۋت-تاحرير" جانە شىعىس تۇركىستاننىڭ يسلامدىق قوزعالىسى سياقتى كوپتەگەن ايماقتىق جانە جاھاندىق تەرروريستىك ۇيىمدار ءتيىمدى پايدالانۋدى كوزدەپ، اۋعانستاننان پانا ىزدەدى . اۋعانستان جوعارىدا اتالعان ءۇش كۇشتىڭ ورتالىعىنا اينالدى.
“ىشتەن شىققان جاۋ جامان” دەپ بەكەر ايتپايدى. ماسەلەن، تاجىكستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن بەس جىلعا سوزىلعان ازاماتتىق سوعىستا ونداعان مىڭ ادام قازا تاۋىپ، جارالاندى. 2005 جىلعى مامىردا انديجانداعى (وزبەكستان) تارتىپسىزدىكتەر كەزىندە كەم دەگەندە 169 ادام اجال قۇشتى. 2010 جىلدىڭ ساۋىرىندە دەمونسترانتتار مەملەكەتتىك تەلەارنانى، پارلامەنتتى جانە ۇكىمەتتىك عيماراتتاردى باسىپ الىپ، پرەزيدەنت سارايىن توناپ، ورتەپ جىبەرگەن بىشكەكتەگى (قىرعىزستان) تارتىپسىزدىكتەر كەزىندە 65 ادام ءولىپ، 400-دەن استام ادام جارالاندى. 2010 جىلعى ماۋسىمدا وش قالاسىنداعى (قىرعىزستان) تارتىپسىزدىكتەر مەن ەتنوسارالىق قاقتىعىستار كەزىندە كەم دەگەندە 124 ادام قازا تاۋىپ، 1500 ازامات جاراقات الدى. وزبەكستاننىڭ مالىمەتىنشە، 500-دەن استام ەتنيكالىق وزبەكتەر مەن 100 000-نان استام بوسقىنداردىڭ ولگەنى انىقتالدى. 2011 جىلعى جەلتوقساندا قازاقستانداعى جاڭاوزەندەگى تارتىپسىزدىكتەر ناتيجەسىندە 70-تەن استام ادام قازا تاۋىپ، جۇزدەگەن ادام جارالاندى. 2022 جىلعى قاڭتارداعى الماتىداعى تارتىپسىزدىكتەر تۋرالى ءالى دە ءتۇرلى سوت پروتسەستەرى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل قايعىلى جاعدايدا 225 ادام قازا تاۋىپ، 4300-دەن استام ادام جاراقات الدى. بۇل وقيعالاردىڭ بارلىعىندا زورلىق-زومبىلىق، تارتىپسىزدىكتەر، ۇرلىق-قارلىق، توناۋ، ورتەۋ، قيراتۋ سياقتى قاتىگەزدىكتەردىڭ بولعانى بەلگىلى. ال وسىنىڭ بارلىعى ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىققا جانە ادامداردىڭ ءال-اۋقاتىنا ۇلكەن زيان كەلتىردى، ءتىپتى مەملەكەتتىك بيلىككە قاۋىپ توندىردى.
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ورتالىق ازيانىڭ بارلىق ەلدەرى ءدىني ەكسترەميزم قاۋپىنە تاپ بولدى جانە ولاردىڭ ارقايسىسى ونىمەن وزىنشە كۇرەستى.
https://youtu.be/AVDg4BrLoCU?si=7a5c6oLmys93TB7A
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بارلىق دەرلىك مۇسىلمان رەسپۋبليكالارىندا دىنگە بەتبۇرىس جاسالىپ، جاڭا ۇيىمدار پايدا بولدى. اسىرەسە يسلامدىق داستۇرلەرىن، سونداي-اق پاتريارحالدىق ءومىر سالتى ساقتالعان وزبەكستاننىڭ ايماقتارىندا بۇل پروتسەسس قارقىندى ءجۇردى. مۇنىڭ ءبارى تاياۋ شىعىستاعى، وڭتۇستىك ازياداعى ەكسترەميستىك ورتالىقتاردان ميسسيونەرلەردىڭ جاپپاي اعىلىپ كەلۋىنە سەبەپ بولدى. كوپ ۇزاماي بۇل مەملەكەت ءدىني ءبىلىم ىزدەگەن جاستارعا تولدى. ەڭ باستىسى، وقۋعا بايلانىستى بارلىق قارجىلىق شىعىنداردى قابىلداۋشى تاراپ كوتەردى.
الايدا كوپ ۇزاماي شەتەلدە مورالدىق تۇرعىدان جەتىلمەگەن وزبەك ۇلتىنىڭ جاستارى وزدەرى قالاعان دۇرىس ءىلىمدى يگەرمەگەنى بەلگىلى بولدى. پاكىستانداعى، ساۋد ارابياسىنداعى، ەگيپەتتەگى، ءباا-دەگى، كۋۆەيتتەگى جانە باسقا دا كوپتەگەن ەلدەردەگى ءدىني سەمينارلاردىڭ تۇلەكتەرى وتاندارىنا مۇلدە باسقاشا كوزقاراسپەن ورالدى. دالىرەك ايتقاندا، وزبەكستان يسلامدى راديكالداندىرۋ قاۋپىمەن بەتپە-بەت كەلدى. پروتسەستىڭ قوسىمشا كاتاليزاتورى - ايماقتاعى ءدىننىڭ تۇراقسىزدىعى مەن ساياساتتانۋ وشاقتارىنا تاجىكستان مەن اۋعانستاننىڭ ىقپالى بولدى. 1992 جىلدىڭ مامىر ايىندا رەسەيمەن بىرگە وزبەكستان ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىن (ۇقشۇ) قۇرۋعا باستاماشى بولدى. نەگىزگى موتيۆ - اۋعانستانداعى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ.
مۇنىڭ ءبارى 130-دان استام ۇلت وكىلدەرى تۇراتىن جانە 16 كونفەسسيا بار كوپۇلتتى رەسپۋبليكا ءۇشىن ەلەۋلى قاۋىپكە اينالدى. سوندىقتان وزبەكستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆ تمد كەڭىستىگىندە ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرىنە اسا ءمان بەردى. ول ەكسترەميزمنىڭ ءارتۇرلى كورىنىستەرىنە، سونىڭ ىشىندە ونى قارجىلاندىرۋ كوزدەرىنە اكىمشىلىك-قىلمىستىق جاۋاپ بەرۋدىڭ قاتاڭ جۇيەسىن قالىپتاستىراتىنىن جەتكىزدى. ساياسي يسلام يدەولوگياسىن قابىلداعان جانە وسى نەگىزدە كونستيتۋتسياعا قارسى ءتارتىپتى وزگەرتۋگە شاقىرعان بارلىق پارتيالار مەن قوزعالىستاردىڭ قىزمەتى قاتاڭ جانە قىسقا مەرزىمدە توقتاتىلدى.
1990 جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي تاشكەنت ەكسترەميستەرمەن كۇرەسۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە كىرىستى. ياعني ەگيپەتتە، ليۆيادا، پاكىستاندا، ساۋد ارابياسىندا، تۇركيادا، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە، كۋۆەيتتە ءدىني سەمينارلاردا وقىعان وزبەكستاننىڭ بارلىق ازاماتتارى ەلگە ءماجبۇرلى تۇردە قايتارىلدى. رەسپۋبليكا بيلىگى ءدىني بوستاندىقتاردى بۇزعانى ءۇشىن حالىقارالىق قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى. بىراق يسلام كاريموۆ تاباندىلىق تانىتتى.
كەلەسى قادام رەتىندە پرەزيدەنت وزبەكستان مۇسىلماندارى باسقارماسىنىڭ وكىلەتتىگى مەن قارجىلاندىرۋ كوزىن ارتتىرا ءتۇستى. ونىڭ ورنىنا ءدىندى ساياساتتاندىرۋدىڭ كەز-كەلگەن ارەكەتىن قاتاڭ تۇردە توقتاتۋدى جانە وزبەك حالقى ءۇشىن ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋمەن اينالىسۋدى تالاپ ەتتى. ناتيجەلەرگە جىلدام قول جەتكىزدى. بيلىك رەسۋرسىنا سۇيەنەتىن مولدالار رەسپۋبليكاداعى بىرقاتار كۇماندى ءدىني ۇيىمداردىڭ، اسىرەسە وسى تۇرعىدان ەڭ وسال فەرعانا القابىنىڭ ليتسەنزياسىنان ايىرىلۋىنا جانە جابىلۋىنا ىقپال ەتتى.
وزبەكستان ەڭ ءتيىمدى ءادىس رەتىندە "ماحالليا" ۇعىمىن پايدالاندى. تەرميننىڭ ماعىناسى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ پروتوتيپىنە اينالعان “جەرگىلىكتى ۋچاسكەلەر” دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل جەردەگى اقساقالدار كەڭەسى مەن ونىڭ باسشىسى قوعامداعى ءتارتىپ ءۇشىن جاۋاپ بەرەدى. ياعني تۋىنداعان داۋلار مەن تۇرمىستىق قاقتىعىستاردى شەشەدى، ەڭ باستىسى كۇش قۇرىلىمدارىمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى. ءاربىر ماحاللانىڭ ءوز مەشىتى، ىشكى مادەني ورتاسى، سونداي-اق جاتاقحانا ەرەجەلەرى بار. بارلىعى ءبىر-ءبىرىن بىلەتىن وسىنداي ماحاللالاردا
بەيتانىس ادامداردى، كەز-كەلگەن جاعىمسىز نەمەسە كۇدىكتى ەلەمەنتتەردى تابۋ وڭايعا سوقتى.ماحاللا ارقىلى ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋ جانە ءتىپتى دارىپتەۋ ارقىلى وزبەكستان بيلىگى ءدىني جاعدايدى تاعى ءبىر باقىلاۋعا الدى.
1990-جىلدارى وزبەكستان قورشاعان الەمنەن ءىشىنارا وقشاۋلانىپ، پوليتسيانىڭ ماڭىزى جوعارى قاتاڭ ءتارتىپتى مەملەكەت قۇردى. بۇعان دەموكراتيالىق رەفورمالاردى قىسقارتۋ، ءسوز بوستاندىعىن، ميتينگىلەر مەن شەرۋلەردى ناقتى جويۋ، شەكارالار مەن كەدەندىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ، كورشىلەرمەن ساياسي جانە ساۋدا بايلانىستارىن شەكتەۋ، كوماندالىق-جوسپارلى جانە سونىمەن بىرگە ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىن ەكونوميكا قۇرۋ جاتادى. ازاماتتاردىڭ شەتەلگە كوشۋىن باقىلاۋ بولىگىندە وزبەكستان ۇزاق ۋاقىت بويى كەڭەس داۋىرىندەگى "ۆيزا" جۇيەسىن دە ساقتاپ كەلدى.
ءارى قاراي وزبەكستان ۇلكەن مەملەكەتتەرمەن وسى قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن كەلىسىمشارتتار جاسادى. 2000 جىلى تاشكەنتتە وزبەكستان، قازاقستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان اراسىندا "تەرروريزمگە، ساياسي جانە ءدىني ەكسترەميزمگە، ترانسۇلتتىق ۇيىمداسقان قىلمىسقا قارسى كۇرەس جونىندەگى بىرلەسكەن ءىس-قيمىل تۋرالى" كەلىسىمگە قول قويىلدى.
الايدا بيلىككە تالىبتەردىڭ كەلۋى ارقىلى اۋعانستاننان تونگەن قاۋىپ كۇشەيە ءتۇستى. ونىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن ۋاقىتى - 2004 جىل.
وعان دەيىن مىنانداي ءىرى وقيعالار ورىن الدى:
-1999 جىلدىڭ اقپانىندا ەكسترەميستىك كۇشتەر وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆقا قاستاندىق ۇيىمداستىردى. پرەزيدەنتتىك كورتەجدىڭ جولىندا التى بومبا جارىلىپ، بىراق پرەزيدەنت امان قالدى.
- 1999 جىلدىڭ جازىندا جانە 2000 جىلدىڭ كوكتەمىندە بىرنەشە قارۋلى توپتار قىرعىزستان مەن وزبەكستانعا سوققى بەرىپ، ورتالىق ازيا ەلدەرىن ءدۇر سىلكىندىردى.
- 2004 جىلى ناۋرىزدا تەرروريستەر وزبەكستانداعى تاشكەنت پەن بۇحارادا جارىلىستار ۇيىمداستىرىپ، ءجيى شابۋىلدار جاساپ تۇردى. تەرروريستىك، سەپاراتيستىك جانە ەكسترەميستىك كۇشتەر ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ۇلكەن پروبلەماعا اينالدى.
2016 جىلى وزبەكستاندا جوعارعى بيلىك وزگەردى. شاۆكات ميرزيوەۆ رەسپۋبليكانىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الدى. ونىڭ تۇسىنجا نەگىزگى ەكپىن رەپرەسسيالىق-كۇشتىك اپپاراتقا جاسالدى. الەمدەگى جانە ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى قيىن جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، 2017-2021 جىلدارى دامۋ ستراتەگياسىنا ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى شارالار ەنگىزىلدى: جاڭا قورعانىس دوكتريناسى، "ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى", "ىشكى ىستەر ورگاندارى تۋرالى", "مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتى تۋرالى", "ۇلتتىق ۇلان تۋرالى" زاڭداردى كۇشەيتتى. راديكالدى يدەيالاردىڭ ىقپالىنا تۇسكەن ادامدارعا قاتىستى قىلمىستىق كودەكستىڭ بىرقاتار باپتارىنا تۇزەتۋلەر ەنگىزدى. ماسەلەن، ەگەر 2016 جىلعا دەيىن تەرروريستىك ارەكەتكە بايلانىستى ىستەر بويىنشا سۋديالار ۇزاق مەرزىمگە (5 جىلدان 15 جىلعا دەيىن) باس بوستاندىعىنان ايىرۋدى تاعايىنداعان بولسا، بۇگىن دە سوتتار شارتتى مەرزىمدەرمەن نەمەسە 5 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋمەن شەكتەلەدى. سونداي-اق، زاڭسىز ءدىني ۇيىمدارعا قاتىسقان قىلمىستىق ءىس قوزعاۋشىلاردى سوت زالىنان جوعارىدا ماحاللاداعى اتالعان اقساقالدار كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن بوساتىلادى.
ەكسترەميزم مەن تەرروريزم ءۇشىن ايىپتالعان ادامدارعا كەشىرىم جاساۋ تاجىريبەسىنە بايلانىستى ءىس-شارالارعا دا ەرەكشە دەن قويىلدى. شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ باستاماسى بويىنشا "قارا تىزىمدەر" قايتا قارالدى. 2017 جىلدان باستاپ مۇنداي تىزىمدەردەن 20 مىڭنان استام ادام شىعارىلدى. ەكسترەميزم ءۇشىن جازاسىن وتەپ جاتقان 4 مىڭنان استام ادامعا قاتىستى كەشىرىم جاسالدى. كەشىرىم اكتىسىنىڭ ءوزى اداسقان ادامداردىڭ دۇرىس جولعا ءتۇسىپ، جاڭا ءومىر باستاۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك بەردى.
بۇگىن دە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتتەرى باق جانە بلوگەرلەرمەن تىعىز جۇمىس ىستەيدى.
تاعى ءبىر تاجىريبەدەگى ەرەكشە ادىستەردىڭ ءبىرى - وزبەكستاندا سيريا، يراك جانە اۋعانستانداعى سوعىس ايماقتارىندا بولعان ازاماتتاردىڭ ىستەرىن تەرگەۋ جونىندەگى ارنايى كوميسسيا جۇمىس ىستەيدى. جاڭا تارتىپكە سايكەس، اۋىر قىلمىس جاساماعان جانە سوعىس قيمىلدارىنا قاتىسپاعان ادامدار قۋدالانباۋى جانە بوساتىلۋى مۇمكىن. بۇل تاياۋ شىعىس پەن اۋعانستانداعى قارۋلى قاقتىعىستار ايماقتارىنان وزبەكستان ازاماتتارىن رەپاترياتسيالاۋ بويىنشا "مەحر" گۋمانيتارلىق اكتسياسىن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. 2017 جىلدان باستاپ ەلگە وزبەكستاننىڭ 500-دەن استام ازاماتى، سونىڭ ىشىندە ايەلدەر مەن بالالار كوپ قايتارىلدى. ولاردى قوعامعا كىرىكتىرۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ، مەديتسينالىق جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار، ونىڭ ىشىندە تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە جۇمىسقا ورنالاستىرۋ سياقتى جاعدايلار جاسالعان.
جاستار اراسىندا ءدىني ەكسترەميزمنەن الدىن الۋ جونىندەگى شارالار كەشەنى (جۇمىسپەن قامتۋدىڭ ءوسۋى، ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ جوعارىلاۋى) 30 جاسقا دەيىنگى ادامدار اراسىندا تىركەلگەن تەرروريستىك باعىتتاعى قىلمىستار سانىنىڭ 2017 جىلمەن سالىستىرعاندا 2020 جىلى ەكى ەسەگە تومەندەۋىنە اكەلدى.
بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ورگاندار حالىقارالىق يسلام اكادەمياسىمەن، يمام بۋحاري، يمام تەرميزي، يمام ماترۋدي جانە باسقالاردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىقتارىمەن تىعىز ءوزارا ءىس-قيمىل جاسايدى. سونىمەن قاتار، وزبەكستاننىڭ بارلىق دەرلىك ايماقتارىندا ءداستۇرلى يسلام نەگىزىندە جەرگىلىكتى كادرلار دايىندالاتىن "فيكح", "كالوم", "حاديس", "اكيدا" جانە "تاسساۋف" قوعامدىق عىلىمي مەكتەپتەرى جۇمىس ىستەيدى.
وسىلايشا وزبەكستان تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى تۇرۋدا كۇردەلى ءارى قيىندىققا تولى جولدان ءوتتى. ليبەرالدى ساياسي جۇيە مەن نارىقتىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنان بۇرىن دىندى ساياساتتاندىرۋدان تۋىندايتىن كوپتەگەن قاۋىپ-قاتەرلەردى ازايتتى.
