Qazırgı taŋda köptıŋ qorqynyşyna ainalǧan ekstremizmmen älemnıŋ ärbır elı küresıp älek. Ortalyq Aziiada dıni-ekstremistık küşter älı künge deiın keŋ etek alǧanyn joqqa şyǧara almaimyz.
Olar qanşama jyl Orta Aziiada islamdyq dıni memleketter qūrudy jaqtap, zaiyrly rejimderdı qabyldai almady jäne zorlyq-zombylyq pen terrordy paidalana otyryp, qoldanystaǧy memlekettık jüienı qūlatuǧa tyrysty.
Däl sol siiaqty 1996 jyly Talibandar bilıktı basyp alǧan uaqytta Ortalyq Aziiadaǧy qauıpsızdık jaǧdaiy odan ärı qiyndai tüstı. "Talibandar soltüstıkke qarai bet aluy mümkın" degen qaueset Ortalyq Aziia elderın köpke deiın üreilendırıp keldı. Alaida osy jaǧdailardy "äl-Kaida", Özbekstannyŋ İslamdyq qozǧalysy, "Hizb ut-Tahrir" jäne Şyǧys Türkıstannyŋ İslamdyq qozǧalysy siiaqty köptegen aimaqtyq jäne jahandyq terroristık ūiymdar tiımdı paidalanudy közdep, Auǧanstannan pana ızdedı . Auǧanstan joǧaryda atalǧan üş küştıŋ ortalyǧyna ainaldy.
“Işten şyqqan jau jaman” dep beker aitpaidy. Mäselen, Täjıkstannyŋ täuelsızdıgı üşın bes jylǧa sozylǧan azamattyq soǧysta ondaǧan myŋ adam qaza tauyp, jaralandy. 2005 jylǧy mamyrda Andijandaǧy (Özbekstan) tärtıpsızdıkter kezınde kem degende 169 adam ajal qūşty. 2010 jyldyŋ säuırınde demonstranttar memlekettık telearnany, Parlamenttı jäne ükımettık ǧimarattardy basyp alyp, prezident saraiyn tonap, örtep jıbergen Bışkektegı (Qyrǧyzstan) tärtıpsızdıkter kezınde 65 adam ölıp, 400-den astam adam jaralandy. 2010 jylǧy mausymda Oş qalasyndaǧy (Qyrǧyzstan) tärtıpsızdıkter men etnosaralyq qaqtyǧystar kezınde kem degende 124 adam qaza tauyp, 1500 azamat jaraqat aldy. Özbekstannyŋ mälımetınşe, 500-den astam etnikalyq özbekter men 100 000-nan astam bosqyndardyŋ ölgenı anyqtaldy. 2011 jylǧy jeltoqsanda Qazaqstandaǧy Jaŋaözendegı tärtıpsızdıkter nätijesınde 70-ten astam adam qaza tauyp, jüzdegen adam jaralandy. 2022 jylǧy qaŋtardaǧy Almatydaǧy tärtıpsızdıkter turaly älı de türlı sot prosesterı jürgızılıp keledı. Būl qaiǧyly jaǧdaida 225 adam qaza tauyp, 4300-den astam adam jaraqat aldy. Būl oqiǧalardyŋ barlyǧynda zorlyq-zombylyq, tärtıpsızdıkter, ūrlyq-qarlyq, tonau, örteu, qiratu siiaqty qatıgezdıkterdıŋ bolǧany belgılı. Al osynyŋ barlyǧy öz kezegınde ūlttyq qauıpsızdıkke, äleumettık tūraqtylyqqa jäne adamdardyŋ äl-auqatyna ülken ziian keltırdı, tıptı memlekettık bilıkke qauıp töndırdı.
Täuelsızdık alǧannan berı Ortalyq Aziianyŋ barlyq elderı dıni ekstremizm qaupıne tap boldy jäne olardyŋ ärqaisysy onymen özınşe kürestı.
https://youtu.be/AVDg4BrLoCU?si=7a5c6oLmys93TB7A
Täuelsızdık alǧannan keiın barlyq derlık mūsylman respublikalarynda dınge betbūrys jasalyp, jaŋa ūiymdar paida boldy. Äsırese islamdyq dästürlerın, sondai-aq patriarhaldyq ömır salty saqtalǧan Özbekstannyŋ aimaqtarynda būl prosess qarqyndy jürdı. Mūnyŋ bärı Taiau şyǧystaǧy, Oŋtüstık Aziiadaǧy ekstremistık ortalyqtardan missionerlerdıŋ jappai aǧylyp keluıne sebep boldy. Köp ūzamai būl memleket dıni bılım ızdegen jastarǧa toldy. Eŋ bastysy, oquǧa bailanysty barlyq qarjylyq şyǧyndardy qabyldauşy tarap köterdı.
Alaida köp ūzamai şetelde moraldyq tūrǧydan jetılmegen özbek ūltynyŋ jastary özderı qalaǧan dūrys ılımdı igermegenı belgılı boldy. Päkıstandaǧy, Saud Arabiiasyndaǧy, Egipettegı, BAÄ-degı, Kuveittegı jäne basqa da köptegen elderdegı dıni seminarlardyŋ tülekterı Otandaryna mülde basqaşa közqaraspen oraldy. Dälırek aitqanda, Özbekstan islamdy radikaldandyru qaupımen betpe-bet keldı. Prosestıŋ qosymşa katalizatory - aimaqtaǧy dınnıŋ tūraqsyzdyǧy men saiasattanu oşaqtaryna Täjıkstan men Auǧanstannyŋ yqpaly boldy. 1992 jyldyŋ mamyr aiynda Reseimen bırge Özbekstan Ūjymdyq qauıpsızdık turaly şart ūiymyn (ŪQŞŪ) qūruǧa bastamaşy boldy. Negızgı motiv - Auǧanstandaǧy qauıptıŋ aldyn alu.
Mūnyŋ bärı 130-dan astam ūlt ökılderı tūratyn jäne 16 konfessiia bar köpūltty respublika üşın eleulı qauıpke ainaldy. Sondyqtan Özbekstannyŋ tūŋǧyş prezidentı İslam Karimov TMD keŋıstıgınde dıni ekstremizmge qarsy ıs-qimyl mäselelerıne asa män berdı. Ol ekstremizmnıŋ ärtürlı körınısterıne, sonyŋ ışınde ony qarjylandyru közderıne äkımşılık-qylmystyq jauap berudıŋ qataŋ jüiesın qalyptastyratynyn jetkızdı. Saiasi islam ideologiiasyn qabyldaǧan jäne osy negızde konstitusiiaǧa qarsy tärtıptı özgertuge şaqyrǧan barlyq partiialar men qozǧalystardyŋ qyzmetı qataŋ jäne qysqa merzımde toqtatyldy.
1990 jyldardyŋ ortasyna qarai Taşkent ekstremistermen küresudıŋ ekınşı kezeŋıne kırıstı. Iаǧni Egipette, Liviiada, Päkıstanda, Saud Arabiiasynda, Türkiiada, Bırıkken Arab Ämırlıkterınde, Kuveitte dıni seminarlarda oqyǧan Özbekstannyŋ barlyq azamattary elge mäjbürlı türde qaitaryldy. Respublika bilıgı dıni bostandyqtardy būzǧany üşın halyqaralyq qūqyq qorǧau ūiymdary tarapynan synǧa ūşyrady. Bıraq İslam Karimov tabandylyq tanytty.
Kelesı qadam retınde Prezident Özbekstan mūsylmandary basqarmasynyŋ ökılettıgı men qarjylandyru közın arttyra tüstı. Onyŋ ornyna dındı saiasattandyrudyŋ kez-kelgen äreketın qataŋ türde toqtatudy jäne özbek halqy üşın dästürlı ruhani qūndylyqtardy nasihattaumen ainalysudy talap ettı. Nätijelerge jyldam qol jetkızdı. Bilık resursyna süienetın moldalar respublikadaǧy bırqatar kümändı dıni ūiymdardyŋ, äsırese osy tūrǧydan eŋ osal Ferǧana alqabynyŋ lisenziiasynan aiyryluyna jäne jabyluyna yqpal ettı.
Özbekstan eŋ tiımdı ädıs retınde "Mahallia" ūǧymyn paidalandy. Terminnıŋ maǧynasy jergılıktı özın-özı basqarudyŋ prototipıne ainalǧan “jergılıktı uchaskeler” degendı bıldıredı. Būl jerdegı aqsaqaldar keŋesı men onyŋ basşysy qoǧamdaǧy tärtıp üşın jauap beredı. Iаǧni tuyndaǧan daular men tūrmystyq qaqtyǧystardy şeşedı, eŋ bastysy küş qūrylymdarymen tyǧyz jūmys ısteidı. Ärbır mahallanyŋ öz meşıtı, ışkı mädeni ortasy, sondai-aq jataqhana erejelerı bar. Barlyǧy bır-bırın bıletın osyndai mahallalarda
beitanys adamdardy, kez-kelgen jaǧymsyz nemese küdıktı elementterdı tabu oŋaiǧa soqty.Mahalla arqyly ūlttyq dästürlerdı saqtau jäne tıptı därıpteu arqyly Özbekstan bilıgı dıni jaǧdaidy taǧy bır baqylauǧa aldy.
1990-jyldary Özbekstan qorşaǧan älemnen ışınara oqşaulanyp, polisiianyŋ maŋyzy joǧary qataŋ tärtıptı memleket qūrdy. Būǧan demokratiialyq reformalardy qysqartu, söz bostandyǧyn, mitingıler men şerulerdı naqty joiu, şekaralar men kedendık baqylaudy küşeitu, körşılermen saiasi jäne sauda bailanystaryn şekteu, komandalyq-josparly jäne sonymen bırge özın-özı qamtamasyz etetın ekonomika qūru jatady. Azamattardyŋ şetelge köşuın baqylau bölıgınde Özbekstan ūzaq uaqyt boiy keŋes däuırındegı "Viza" jüiesın de saqtap keldı.
Ärı qarai Özbekstan ülken memlekettermen osy qauıptıŋ aldyn alu üşın kelısımşarttar jasady. 2000 jyly Taşkentte Özbekstan, Qazaqstan, Qyrǧyzstan jäne Täjıkstan arasynda "terrorizmge, saiasi jäne dıni ekstremizmge, transūlttyq ūiymdasqan qylmysqa qarsy küres jönındegı bırlesken ıs-qimyl turaly" kelısımge qol qoiyldy.
Alaida bilıkke tälıbterdıŋ keluı arqyly Auǧanstannan töngen qauıp küşeie tüstı. Onyŋ şaryqtau şegıne jetken uaqyty - 2004 jyl.
Oǧan deiın mynandai ırı oqiǧalar oryn aldy:
-1999 jyldyŋ aqpanynda ekstremistık küşter Özbekstan prezidentı İslam Karimovqa qastandyq ūiymdastyrdy. Prezidenttık kortejdıŋ jolynda alty bomba jarylyp, bıraq Prezident aman qaldy.
- 1999 jyldyŋ jazynda jäne 2000 jyldyŋ köktemınde bırneşe qaruly toptar Qyrǧyzstan men Özbekstanǧa soqqy berıp, Ortalyq Aziia elderın dür sılkındırdı.
- 2004 jyly nauryzda terrorister Özbekstandaǧy Taşkent pen Būharada jarylystar ūiymdastyryp, jiı şabuyldar jasap tūrdy. Terroristık, separatistık jäne ekstremistık küşter Ortalyq Aziia elderı üşın ülken problemaǧa ainaldy.
2016 jyly Özbekstanda joǧarǧy bilık özgerdı. Şavkat Mirziioev respublikanyŋ tızgının öz qolyna aldy. Onyŋ tūsynja negızgı ekpın repressiialyq-küştık apparatqa jasaldy. Älemdegı jäne Ortalyq Aziia öŋırındegı qiyn jaǧdaidy eskere otyryp, 2017-2021 jyldary damu strategiiasyna ekstremizmge qarsy ıs-qimyl jönındegı şaralar engızıldı: jaŋa qorǧanys Doktrinasy, "ekstremizmge qarsy ıs-qimyl turaly", "Işkı ıster organdary turaly", "Memlekettık qauıpsızdık qyzmetı turaly", "Ūlttyq ūlan turaly" zaŋdardy küşeittı. Radikaldy ideialardyŋ yqpalyna tüsken adamdarǧa qatysty Qylmystyq kodekstıŋ bırqatar baptaryna tüzetuler engızdı. Mäselen, eger 2016 jylǧa deiın terroristık äreketke bailanysty ıster boiynşa sudialar ūzaq merzımge (5 jyldan 15 jylǧa deiın) bas bostandyǧynan aiyrudy taǧaiyndaǧan bolsa, bügın de sottar şartty merzımdermen nemese 5 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrumen şekteledı. Sondai-aq, zaŋsyz dıni ūiymdarǧa qatysqan qylmystyq ıs qozǧauşylardy sot zalynan joǧaryda mahalladaǧy atalǧan aqsaqaldar keŋesınıŋ şeşımımen bosatylady.
Ekstremizm men terrorizm üşın aiyptalǧan adamdarǧa keşırım jasau täjıribesıne bailanysty ıs-şaralarǧa da erekşe den qoiyldy. Şavkat Mirziioevtıŋ bastamasy boiynşa "qara tızımder" qaita qaraldy. 2017 jyldan bastap mūndai tızımderden 20 myŋnan astam adam şyǧaryldy. Ekstremizm üşın jazasyn ötep jatqan 4 myŋnan astam adamǧa qatysty keşırım jasaldy. Keşırım aktısınıŋ özı adasqan adamdardyŋ dūrys jolǧa tüsıp, jaŋa ömır bastauyna ülken mümkındık berdı.
Bügın de qūqyq qorǧau organdarynyŋ baspasöz qyzmetterı BAQ jäne blogerlermen tyǧyz jūmys ısteidı.
Taǧy bır täjıribedegı erekşe ädısterdıŋ bırı - Özbekstanda Siriia, İrak jäne Auǧanstandaǧy soǧys aimaqtarynda bolǧan azamattardyŋ ısterın tergeu jönındegı arnaiy komissiia jūmys ısteidı. Jaŋa tärtıpke säikes, auyr qylmys jasamaǧan jäne soǧys qimyldaryna qatyspaǧan adamdar qudalanbauy jäne bosatyluy mümkın. Būl Taiau Şyǧys pen Auǧanstandaǧy qaruly qaqtyǧystar aimaqtarynan Özbekstan azamattaryn repatriasiialau boiynşa "Mehr" gumanitarlyq aksiiasyn ıske asyruǧa mümkındık berdı. 2017 jyldan bastap elge Özbekstannyŋ 500-den astam azamaty, sonyŋ ışınde äielder men balalar köp qaitaryldy. Olardy qoǧamǧa kırıktıru üşın bılım beru, medisinalyq jäne äleumettık baǧdarlamalar, onyŋ ışınde tūrǧyn üimen qamtamasyz etu jäne jūmysqa ornalastyru siiaqty jaǧdailar jasalǧan.
Jastar arasynda dıni ekstremizmnen aldyn alu jönındegı şaralar keşenı (Jūmyspen qamtudyŋ ösuı, dıni sauattylyqtyŋ joǧarylauy) 30 jasqa deiıngı adamdar arasynda tırkelgen terroristık baǧyttaǧy qylmystar sanynyŋ 2017 jylmen salystyrǧanda 2020 jyly ekı esege tömendeuıne äkeldı.
Būl rette memlekettık organdar Halyqaralyq İslam akademiiasymen, İmam Buhari, İmam Termizi, İmam Matrudi jäne basqalardyŋ ǧylymi-zertteu ortalyqtarymen tyǧyz özara ıs-qimyl jasaidy. Sonymen qatar, Özbekstannyŋ barlyq derlık aimaqtarynda dästürlı islam negızınde jergılıktı kadrlar daiyndalatyn "Fikh", "Kalom", "Hadis", "Akida" jäne "Tassauf" qoǧamdyq ǧylymi mektepterı jūmys ısteidı.
Osylaişa Özbekstan Täuelsızdık alǧannan bastap dıni ekstremizmge qarsy tūruda kürdelı ärı qiyndyqqa toly joldan öttı. Liberaldy saiasi jüie men naryqtyq ekonomikanyŋ damuynan būryn dındı saiasattandyrudan tuyndaityn köptegen qauıp-qaterlerdı azaitty.
Olar qanşama jyl Orta Aziiada islamdyq dıni memleketter qūrudy jaqtap, zaiyrly rejimderdı qabyldai almady jäne zorlyq-zombylyq pen terrordy paidalana otyryp, qoldanystaǧy memlekettık jüienı qūlatuǧa tyrysty.
Däl sol siiaqty 1996 jyly Talibandar bilıktı basyp alǧan uaqytta Ortalyq Aziiadaǧy qauıpsızdık jaǧdaiy odan ärı qiyndai tüstı. "Talibandar soltüstıkke qarai bet aluy mümkın" degen qaueset Ortalyq Aziia elderın köpke deiın üreilendırıp keldı. Alaida osy jaǧdailardy "äl-Kaida", Özbekstannyŋ İslamdyq qozǧalysy, "Hizb ut-Tahrir" jäne Şyǧys Türkıstannyŋ İslamdyq qozǧalysy siiaqty köptegen aimaqtyq jäne jahandyq terroristık ūiymdar tiımdı paidalanudy közdep, Auǧanstannan pana ızdedı . Auǧanstan joǧaryda atalǧan üş küştıŋ ortalyǧyna ainaldy.
“Işten şyqqan jau jaman” dep beker aitpaidy. Mäselen, Täjıkstannyŋ täuelsızdıgı üşın bes jylǧa sozylǧan azamattyq soǧysta ondaǧan myŋ adam qaza tauyp, jaralandy. 2005 jylǧy mamyrda Andijandaǧy (Özbekstan) tärtıpsızdıkter kezınde kem degende 169 adam ajal qūşty. 2010 jyldyŋ säuırınde demonstranttar memlekettık telearnany, Parlamenttı jäne ükımettık ǧimarattardy basyp alyp, prezident saraiyn tonap, örtep jıbergen Bışkektegı (Qyrǧyzstan) tärtıpsızdıkter kezınde 65 adam ölıp, 400-den astam adam jaralandy. 2010 jylǧy mausymda Oş qalasyndaǧy (Qyrǧyzstan) tärtıpsızdıkter men etnosaralyq qaqtyǧystar kezınde kem degende 124 adam qaza tauyp, 1500 azamat jaraqat aldy. Özbekstannyŋ mälımetınşe, 500-den astam etnikalyq özbekter men 100 000-nan astam bosqyndardyŋ ölgenı anyqtaldy. 2011 jylǧy jeltoqsanda Qazaqstandaǧy Jaŋaözendegı tärtıpsızdıkter nätijesınde 70-ten astam adam qaza tauyp, jüzdegen adam jaralandy. 2022 jylǧy qaŋtardaǧy Almatydaǧy tärtıpsızdıkter turaly älı de türlı sot prosesterı jürgızılıp keledı. Būl qaiǧyly jaǧdaida 225 adam qaza tauyp, 4300-den astam adam jaraqat aldy. Būl oqiǧalardyŋ barlyǧynda zorlyq-zombylyq, tärtıpsızdıkter, ūrlyq-qarlyq, tonau, örteu, qiratu siiaqty qatıgezdıkterdıŋ bolǧany belgılı. Al osynyŋ barlyǧy öz kezegınde ūlttyq qauıpsızdıkke, äleumettık tūraqtylyqqa jäne adamdardyŋ äl-auqatyna ülken ziian keltırdı, tıptı memlekettık bilıkke qauıp töndırdı.
Täuelsızdık alǧannan berı Ortalyq Aziianyŋ barlyq elderı dıni ekstremizm qaupıne tap boldy jäne olardyŋ ärqaisysy onymen özınşe kürestı.
https://youtu.be/AVDg4BrLoCU?si=7a5c6oLmys93TB7A
Täuelsızdık alǧannan keiın barlyq derlık mūsylman respublikalarynda dınge betbūrys jasalyp, jaŋa ūiymdar paida boldy. Äsırese islamdyq dästürlerın, sondai-aq patriarhaldyq ömır salty saqtalǧan Özbekstannyŋ aimaqtarynda būl prosess qarqyndy jürdı. Mūnyŋ bärı Taiau şyǧystaǧy, Oŋtüstık Aziiadaǧy ekstremistık ortalyqtardan missionerlerdıŋ jappai aǧylyp keluıne sebep boldy. Köp ūzamai būl memleket dıni bılım ızdegen jastarǧa toldy. Eŋ bastysy, oquǧa bailanysty barlyq qarjylyq şyǧyndardy qabyldauşy tarap köterdı.
Alaida köp ūzamai şetelde moraldyq tūrǧydan jetılmegen özbek ūltynyŋ jastary özderı qalaǧan dūrys ılımdı igermegenı belgılı boldy. Päkıstandaǧy, Saud Arabiiasyndaǧy, Egipettegı, BAÄ-degı, Kuveittegı jäne basqa da köptegen elderdegı dıni seminarlardyŋ tülekterı Otandaryna mülde basqaşa közqaraspen oraldy. Dälırek aitqanda, Özbekstan islamdy radikaldandyru qaupımen betpe-bet keldı. Prosestıŋ qosymşa katalizatory - aimaqtaǧy dınnıŋ tūraqsyzdyǧy men saiasattanu oşaqtaryna Täjıkstan men Auǧanstannyŋ yqpaly boldy. 1992 jyldyŋ mamyr aiynda Reseimen bırge Özbekstan Ūjymdyq qauıpsızdık turaly şart ūiymyn (ŪQŞŪ) qūruǧa bastamaşy boldy. Negızgı motiv - Auǧanstandaǧy qauıptıŋ aldyn alu.
Mūnyŋ bärı 130-dan astam ūlt ökılderı tūratyn jäne 16 konfessiia bar köpūltty respublika üşın eleulı qauıpke ainaldy. Sondyqtan Özbekstannyŋ tūŋǧyş prezidentı İslam Karimov TMD keŋıstıgınde dıni ekstremizmge qarsy ıs-qimyl mäselelerıne asa män berdı. Ol ekstremizmnıŋ ärtürlı körınısterıne, sonyŋ ışınde ony qarjylandyru közderıne äkımşılık-qylmystyq jauap berudıŋ qataŋ jüiesın qalyptastyratynyn jetkızdı. Saiasi islam ideologiiasyn qabyldaǧan jäne osy negızde konstitusiiaǧa qarsy tärtıptı özgertuge şaqyrǧan barlyq partiialar men qozǧalystardyŋ qyzmetı qataŋ jäne qysqa merzımde toqtatyldy.
1990 jyldardyŋ ortasyna qarai Taşkent ekstremistermen küresudıŋ ekınşı kezeŋıne kırıstı. Iаǧni Egipette, Liviiada, Päkıstanda, Saud Arabiiasynda, Türkiiada, Bırıkken Arab Ämırlıkterınde, Kuveitte dıni seminarlarda oqyǧan Özbekstannyŋ barlyq azamattary elge mäjbürlı türde qaitaryldy. Respublika bilıgı dıni bostandyqtardy būzǧany üşın halyqaralyq qūqyq qorǧau ūiymdary tarapynan synǧa ūşyrady. Bıraq İslam Karimov tabandylyq tanytty.
Kelesı qadam retınde Prezident Özbekstan mūsylmandary basqarmasynyŋ ökılettıgı men qarjylandyru közın arttyra tüstı. Onyŋ ornyna dındı saiasattandyrudyŋ kez-kelgen äreketın qataŋ türde toqtatudy jäne özbek halqy üşın dästürlı ruhani qūndylyqtardy nasihattaumen ainalysudy talap ettı. Nätijelerge jyldam qol jetkızdı. Bilık resursyna süienetın moldalar respublikadaǧy bırqatar kümändı dıni ūiymdardyŋ, äsırese osy tūrǧydan eŋ osal Ferǧana alqabynyŋ lisenziiasynan aiyryluyna jäne jabyluyna yqpal ettı.
Özbekstan eŋ tiımdı ädıs retınde "Mahallia" ūǧymyn paidalandy. Terminnıŋ maǧynasy jergılıktı özın-özı basqarudyŋ prototipıne ainalǧan “jergılıktı uchaskeler” degendı bıldıredı. Būl jerdegı aqsaqaldar keŋesı men onyŋ basşysy qoǧamdaǧy tärtıp üşın jauap beredı. Iаǧni tuyndaǧan daular men tūrmystyq qaqtyǧystardy şeşedı, eŋ bastysy küş qūrylymdarymen tyǧyz jūmys ısteidı. Ärbır mahallanyŋ öz meşıtı, ışkı mädeni ortasy, sondai-aq jataqhana erejelerı bar. Barlyǧy bır-bırın bıletın osyndai mahallalarda
beitanys adamdardy, kez-kelgen jaǧymsyz nemese küdıktı elementterdı tabu oŋaiǧa soqty.Mahalla arqyly ūlttyq dästürlerdı saqtau jäne tıptı därıpteu arqyly Özbekstan bilıgı dıni jaǧdaidy taǧy bır baqylauǧa aldy.
1990-jyldary Özbekstan qorşaǧan älemnen ışınara oqşaulanyp, polisiianyŋ maŋyzy joǧary qataŋ tärtıptı memleket qūrdy. Būǧan demokratiialyq reformalardy qysqartu, söz bostandyǧyn, mitingıler men şerulerdı naqty joiu, şekaralar men kedendık baqylaudy küşeitu, körşılermen saiasi jäne sauda bailanystaryn şekteu, komandalyq-josparly jäne sonymen bırge özın-özı qamtamasyz etetın ekonomika qūru jatady. Azamattardyŋ şetelge köşuın baqylau bölıgınde Özbekstan ūzaq uaqyt boiy keŋes däuırındegı "Viza" jüiesın de saqtap keldı.
Ärı qarai Özbekstan ülken memlekettermen osy qauıptıŋ aldyn alu üşın kelısımşarttar jasady. 2000 jyly Taşkentte Özbekstan, Qazaqstan, Qyrǧyzstan jäne Täjıkstan arasynda "terrorizmge, saiasi jäne dıni ekstremizmge, transūlttyq ūiymdasqan qylmysqa qarsy küres jönındegı bırlesken ıs-qimyl turaly" kelısımge qol qoiyldy.
Alaida bilıkke tälıbterdıŋ keluı arqyly Auǧanstannan töngen qauıp küşeie tüstı. Onyŋ şaryqtau şegıne jetken uaqyty - 2004 jyl.
Oǧan deiın mynandai ırı oqiǧalar oryn aldy:
-1999 jyldyŋ aqpanynda ekstremistık küşter Özbekstan prezidentı İslam Karimovqa qastandyq ūiymdastyrdy. Prezidenttık kortejdıŋ jolynda alty bomba jarylyp, bıraq Prezident aman qaldy.
- 1999 jyldyŋ jazynda jäne 2000 jyldyŋ köktemınde bırneşe qaruly toptar Qyrǧyzstan men Özbekstanǧa soqqy berıp, Ortalyq Aziia elderın dür sılkındırdı.
- 2004 jyly nauryzda terrorister Özbekstandaǧy Taşkent pen Būharada jarylystar ūiymdastyryp, jiı şabuyldar jasap tūrdy. Terroristık, separatistık jäne ekstremistık küşter Ortalyq Aziia elderı üşın ülken problemaǧa ainaldy.
2016 jyly Özbekstanda joǧarǧy bilık özgerdı. Şavkat Mirziioev respublikanyŋ tızgının öz qolyna aldy. Onyŋ tūsynja negızgı ekpın repressiialyq-küştık apparatqa jasaldy. Älemdegı jäne Ortalyq Aziia öŋırındegı qiyn jaǧdaidy eskere otyryp, 2017-2021 jyldary damu strategiiasyna ekstremizmge qarsy ıs-qimyl jönındegı şaralar engızıldı: jaŋa qorǧanys Doktrinasy, "ekstremizmge qarsy ıs-qimyl turaly", "Işkı ıster organdary turaly", "Memlekettık qauıpsızdık qyzmetı turaly", "Ūlttyq ūlan turaly" zaŋdardy küşeittı. Radikaldy ideialardyŋ yqpalyna tüsken adamdarǧa qatysty Qylmystyq kodekstıŋ bırqatar baptaryna tüzetuler engızdı. Mäselen, eger 2016 jylǧa deiın terroristık äreketke bailanysty ıster boiynşa sudialar ūzaq merzımge (5 jyldan 15 jylǧa deiın) bas bostandyǧynan aiyrudy taǧaiyndaǧan bolsa, bügın de sottar şartty merzımdermen nemese 5 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrumen şekteledı. Sondai-aq, zaŋsyz dıni ūiymdarǧa qatysqan qylmystyq ıs qozǧauşylardy sot zalynan joǧaryda mahalladaǧy atalǧan aqsaqaldar keŋesınıŋ şeşımımen bosatylady.
Ekstremizm men terrorizm üşın aiyptalǧan adamdarǧa keşırım jasau täjıribesıne bailanysty ıs-şaralarǧa da erekşe den qoiyldy. Şavkat Mirziioevtıŋ bastamasy boiynşa "qara tızımder" qaita qaraldy. 2017 jyldan bastap mūndai tızımderden 20 myŋnan astam adam şyǧaryldy. Ekstremizm üşın jazasyn ötep jatqan 4 myŋnan astam adamǧa qatysty keşırım jasaldy. Keşırım aktısınıŋ özı adasqan adamdardyŋ dūrys jolǧa tüsıp, jaŋa ömır bastauyna ülken mümkındık berdı.
Bügın de qūqyq qorǧau organdarynyŋ baspasöz qyzmetterı BAQ jäne blogerlermen tyǧyz jūmys ısteidı.
Taǧy bır täjıribedegı erekşe ädısterdıŋ bırı - Özbekstanda Siriia, İrak jäne Auǧanstandaǧy soǧys aimaqtarynda bolǧan azamattardyŋ ısterın tergeu jönındegı arnaiy komissiia jūmys ısteidı. Jaŋa tärtıpke säikes, auyr qylmys jasamaǧan jäne soǧys qimyldaryna qatyspaǧan adamdar qudalanbauy jäne bosatyluy mümkın. Būl Taiau Şyǧys pen Auǧanstandaǧy qaruly qaqtyǧystar aimaqtarynan Özbekstan azamattaryn repatriasiialau boiynşa "Mehr" gumanitarlyq aksiiasyn ıske asyruǧa mümkındık berdı. 2017 jyldan bastap elge Özbekstannyŋ 500-den astam azamaty, sonyŋ ışınde äielder men balalar köp qaitaryldy. Olardy qoǧamǧa kırıktıru üşın bılım beru, medisinalyq jäne äleumettık baǧdarlamalar, onyŋ ışınde tūrǧyn üimen qamtamasyz etu jäne jūmysqa ornalastyru siiaqty jaǧdailar jasalǧan.
Jastar arasynda dıni ekstremizmnen aldyn alu jönındegı şaralar keşenı (Jūmyspen qamtudyŋ ösuı, dıni sauattylyqtyŋ joǧarylauy) 30 jasqa deiıngı adamdar arasynda tırkelgen terroristık baǧyttaǧy qylmystar sanynyŋ 2017 jylmen salystyrǧanda 2020 jyly ekı esege tömendeuıne äkeldı.
Būl rette memlekettık organdar Halyqaralyq İslam akademiiasymen, İmam Buhari, İmam Termizi, İmam Matrudi jäne basqalardyŋ ǧylymi-zertteu ortalyqtarymen tyǧyz özara ıs-qimyl jasaidy. Sonymen qatar, Özbekstannyŋ barlyq derlık aimaqtarynda dästürlı islam negızınde jergılıktı kadrlar daiyndalatyn "Fikh", "Kalom", "Hadis", "Akida" jäne "Tassauf" qoǧamdyq ǧylymi mektepterı jūmys ısteidı.
Osylaişa Özbekstan Täuelsızdık alǧannan bastap dıni ekstremizmge qarsy tūruda kürdelı ärı qiyndyqqa toly joldan öttı. Liberaldy saiasi jüie men naryqtyq ekonomikanyŋ damuynan būryn dındı saiasattandyrudan tuyndaityn köptegen qauıp-qaterlerdı azaitty.
