Qazirgi tańda kóptiń qorqynyshyna aınalǵan ekstremızmmen álemniń árbir eli kúresip álek. Ortalyq Azııada dinı-ekstremıstik kúshter áli kúnge deıin keń etek alǵanyn joqqa shyǵara almaımyz.
Olar qanshama jyl Orta Azııada ıslamdyq dinı memleketter qurýdy jaqtap, zaıyrly rejımderdi qabyldaı almady jáne zorlyq-zombylyq pen terrordy paıdalana otyryp, qoldanystaǵy memlekettik júıeni qulatýǵa tyrysty.
Dál sol sııaqty 1996 jyly Talıbandar bılikti basyp alǵan ýaqytta Ortalyq Azııadaǵy qaýipsizdik jaǵdaıy odan ári qıyndaı tústi. "Talıbandar soltústikke qaraı bet alýy múmkin" degen qaýeset Ortalyq Azııa elderin kópke deıin úreılendirip keldi. Alaıda osy jaǵdaılardy "ál-Kaıda", Ózbekstannyń Islamdyq qozǵalysy, "Hızb ýt-Tahrır" jáne Shyǵys Túrkistannyń Islamdyq qozǵalysy sııaqty kóptegen aımaqtyq jáne jahandyq terrorıstik uıymdar tıimdi paıdalanýdy kózdep, Aýǵanstannan pana izdedi . Aýǵanstan joǵaryda atalǵan úsh kúshtiń ortalyǵyna aınaldy.
“Ishten shyqqan jaý jaman” dep beker aıtpaıdy. Máselen, Tájikstannyń táýelsizdigi úshin bes jylǵa sozylǵan azamattyq soǵysta ondaǵan myń adam qaza taýyp, jaralandy. 2005 jylǵy mamyrda Andıjandaǵy (Ózbekstan) tártipsizdikter kezinde kem degende 169 adam ajal qushty. 2010 jyldyń sáýirinde demonstranttar memlekettik telearnany, Parlamentti jáne úkimettik ǵımarattardy basyp alyp, prezıdent saraıyn tonap, órtep jibergen Bishkektegi (Qyrǵyzstan) tártipsizdikter kezinde 65 adam ólip, 400-den astam adam jaralandy. 2010 jylǵy maýsymda Osh qalasyndaǵy (Qyrǵyzstan) tártipsizdikter men etnosaralyq qaqtyǵystar kezinde kem degende 124 adam qaza taýyp, 1500 azamat jaraqat aldy. Ózbekstannyń málimetinshe, 500-den astam etnıkalyq ózbekter men 100 000-nan astam bosqyndardyń ólgeni anyqtaldy. 2011 jylǵy jeltoqsanda Qazaqstandaǵy Jańaózendegi tártipsizdikter nátıjesinde 70-ten astam adam qaza taýyp, júzdegen adam jaralandy. 2022 jylǵy qańtardaǵy Almatydaǵy tártipsizdikter týraly áli de túrli sot proesteri júrgizilip keledi. Bul qaıǵyly jaǵdaıda 225 adam qaza taýyp, 4300-den astam adam jaraqat aldy. Bul oqıǵalardyń barlyǵynda zorlyq-zombylyq, tártipsizdikter, urlyq-qarlyq, tonaý, órteý, qıratý sııaqty qatigezdikterdiń bolǵany belgili. Al osynyń barlyǵy óz kezeginde ulttyq qaýipsizdikke, áleýmettik turaqtylyqqa jáne adamdardyń ál-aýqatyna úlken zııan keltirdi, tipti memlekettik bılikke qaýip tóndirdi.
Táýelsizdik alǵannan beri Ortalyq Azııanyń barlyq elderi dinı ekstremızm qaýpine tap boldy jáne olardyń árqaısysy onymen ózinshe kúresti.
Táýelsizdik alǵannan keıin barlyq derlik musylman respýblıkalarynda dinge betburys jasalyp, jańa uıymdar paıda boldy. Ásirese ıslamdyq dástúrlerin, sondaı-aq patrıarhaldyq ómir salty saqtalǵan Ózbekstannyń aımaqtarynda bul proess qarqyndy júrdi. Munyń bári Taıaý shyǵystaǵy, Ońtústik Azııadaǵy ekstremıstik ortalyqtardan mıssıonerlerdiń jappaı aǵylyp kelýine sebep boldy. Kóp uzamaı bul memleket dinı bilim izdegen jastarǵa toldy. Eń bastysy, oqýǵa baılanysty barlyq qarjylyq shyǵyndardy qabyldaýshy tarap kóterdi.
Alaıda kóp uzamaı shetelde moraldyq turǵydan jetilmegen ózbek ultynyń jastary ózderi qalaǵan durys ilimdi ıgermegeni belgili boldy. Pákistandaǵy, Saýd Arabııasyndaǵy, Egıpettegi, BAÁ-degi, Kýveıttegi jáne basqa da kóptegen elderdegi dinı semınarlardyń túlekteri Otandaryna múlde basqasha kózqaraspen oraldy. Dálirek aıtqanda, Ózbekstan ıslamdy radıkaldandyrý qaýpimen betpe-bet keldi. Proestiń qosymsha katalızatory - aımaqtaǵy dinniń turaqsyzdyǵy men saıasattaný oshaqtaryna Tájikstan men Aýǵanstannyń yqpaly boldy. 1992 jyldyń mamyr aıynda Reseımen birge Ózbekstan Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymyn (UQShU) qurýǵa bastamashy boldy. Negizgi motıv - Aýǵanstandaǵy qaýiptiń aldyn alý.
Munyń bári 130-dan astam ult ókilderi turatyn jáne 16 konfessııa bar kópultty respýblıka úshin eleýli qaýipke aınaldy. Sondyqtan Ózbekstannyń tuńǵysh prezıdenti Islam Karımov TMD keńistiginde dinı ekstremızmge qarsy is-qımyl máselelerine asa mán berdi. Ol ekstremızmniń ártúrli kórinisterine, sonyń ishinde ony qarjylandyrý kózderine ákimshilik-qylmystyq jaýap berýdiń qatań júıesin qalyptastyratynyn jetkizdi. Saıası ıslam ıdeologııasyn qabyldaǵan jáne osy negizde konstıtýııaǵa qarsy tártipti ózgertýge shaqyrǵan barlyq partııalar men qozǵalystardyń qyzmeti qatań jáne qysqa merzimde toqtatyldy.
1990 jyldardyń ortasyna qaraı Tashkent ekstremıstermen kúresýdiń ekinshi kezeńine kiristi. Iaǵnı Egıpette, Lıvııada, Pákistanda, Saýd Arabııasynda, Túrkııada, Birikken Arab Ámirlikterinde, Kýveıtte dinı semınarlarda oqyǵan Ózbekstannyń barlyq azamattary elge májbúrli túrde qaıtaryldy. Respýblıka bıligi dinı bostandyqtardy buzǵany úshin halyqaralyq quqyq qorǵaý uıymdary tarapynan synǵa ushyrady. Biraq Islam Karımov tabandylyq tanytty.
Kelesi qadam retinde Prezıdent Ózbekstan musylmandary basqarmasynyń ókilettigi men qarjylandyrý kózin arttyra tústi. Onyń ornyna dindi saıasattandyrýdyń kez-kelgen áreketin qatań túrde toqtatýdy jáne ózbek halqy úshin dástúrli rýhanı qundylyqtardy nasıhattaýmen aınalysýdy talap etti. Nátıjelerge jyldam qol jetkizdi. Bılik resýrsyna súıenetin moldalar respýblıkadaǵy birqatar kúmándi dinı uıymdardyń, ásirese osy turǵydan eń osal Ferǵana alqabynyń lıenzııasynan aıyrylýyna jáne jabylýyna yqpal etti.
Ózbekstan eń tıimdi ádis retinde "Mahallıa" uǵymyn paıdalandy. Termınniń maǵynasy jergilikti ózin-ózi basqarýdyń prototıpine aınalǵan “jergilikti ýchaskeler” degendi bildiredi. Bul jerdegi aqsaqaldar keńesi men onyń basshysy qoǵamdaǵy tártip úshin jaýap beredi. Iaǵnı týyndaǵan daýlar men turmystyq qaqtyǵystardy sheshedi, eń bastysy kúsh qurylymdarymen tyǵyz jumys isteıdi. Árbir mahallanyń óz meshiti, ishki mádenı ortasy, sondaı-aq jataqhana erejeleri bar. Barlyǵy bir-birin biletin osyndaı mahallalarda
beıtanys adamdardy, kez-kelgen jaǵymsyz nemese kúdikti elementterdi tabý ońaıǵa soqty.Mahalla arqyly ulttyq dástúrlerdi saqtaý jáne tipti dáripteý arqyly Ózbekstan bıligi dinı jaǵdaıdy taǵy bir baqylaýǵa aldy.
1990-jyldary Ózbekstan qorshaǵan álemnen ishinara oqshaýlanyp, polıııanyń mańyzy joǵary qatań tártipti memleket qurdy. Buǵan demokratııalyq reformalardy qysqartý, sóz bostandyǵyn, mıtıngiler men sherýlerdi naqty joıý, shekaralar men kedendik baqylaýdy kúsheıtý, kórshilermen saıası jáne saýda baılanystaryn shekteý, komandalyq-josparly jáne sonymen birge ózin-ózi qamtamasyz etetin ekonomıka qurý jatady. Azamattardyń shetelge kóshýin baqylaý bóliginde Ózbekstan uzaq ýaqyt boıy keńes dáýirindegi "Vıza" júıesin de saqtap keldi.
Ári qaraı Ózbekstan úlken memlekettermen osy qaýiptiń aldyn alý úshin kelisimsharttar jasady. 2000 jyly Tashkentte Ózbekstan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan arasynda "terrorızmge, saıası jáne dinı ekstremızmge, transulttyq uıymdasqan qylmysqa qarsy kúres jónindegi birlesken is-qımyl týraly" kelisimge qol qoıyldy.
Alaıda bılikke tálibterdiń kelýi arqyly Aýǵanstannan tóngen qaýip kúsheıe tústi. Onyń sharyqtaý shegine jetken ýaqyty - 2004 jyl.
Oǵan deıin mynandaı iri oqıǵalar oryn aldy:
-1999 jyldyń aqpanynda ekstremıstik kúshter Ózbekstan prezıdenti Islam Karımovqa qastandyq uıymdastyrdy. Prezıdenttik kortejdiń jolynda alty bomba jarylyp, biraq Prezıdent aman qaldy.
- 1999 jyldyń jazynda jáne 2000 jyldyń kókteminde birneshe qarýly toptar Qyrǵyzstan men Ózbekstanǵa soqqy berip, Ortalyq Azııa elderin dúr silkindirdi.
- 2004 jyly naýryzda terrorıster Ózbekstandaǵy Tashkent pen Buharada jarylystar uıymdastyryp, jıi shabýyldar jasap turdy. Terrorıstik, separatıstik jáne ekstremıstik kúshter Ortalyq Azııa elderi úshin úlken problemaǵa aınaldy.
2016 jyly Ózbekstanda joǵarǵy bılik ózgerdi. Shavkat Mırzııoev respýblıkanyń tizginin óz qolyna aldy. Onyń tusynja negizgi ekpin repressııalyq-kúshtik apparatqa jasaldy. Álemdegi jáne Ortalyq Azııa óńirindegi qıyn jaǵdaıdy eskere otyryp, 2017-2021 jyldary damý strategııasyna ekstremızmge qarsy is-qımyl jónindegi sharalar engizildi: jańa qorǵanys Doktrınasy, "ekstremızmge qarsy is-qımyl týraly", "Ishki ister organdary týraly", "Memlekettik qaýipsizdik qyzmeti týraly", "Ulttyq ulan týraly" zańdardy kúsheıtti. Radıkaldy ıdeıalardyń yqpalyna túsken adamdarǵa qatysty Qylmystyq kodekstiń birqatar baptaryna túzetýler engizdi. Máselen, eger 2016 jylǵa deıin terrorıstik áreketke baılanysty ister boıynsha sýdıalar uzaq merzimge (5 jyldan 15 jylǵa deıin) bas bostandyǵynan aıyrýdy taǵaıyndaǵan bolsa, búgin de sottar shartty merzimdermen nemese 5 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrýmen shekteledi. Sondaı-aq, zańsyz dinı uıymdarǵa qatysqan qylmystyq is qozǵaýshylardy sot zalynan joǵaryda mahalladaǵy atalǵan aqsaqaldar keńesiniń sheshimimen bosatylady.
Ekstremızm men terrorızm úshin aıyptalǵan adamdarǵa keshirim jasaý tájirıbesine baılanysty is-sharalarǵa da erekshe den qoıyldy. Shavkat Mırzııoevtiń bastamasy boıynsha "qara tizimder" qaıta qaraldy. 2017 jyldan bastap mundaı tizimderden 20 myńnan astam adam shyǵaryldy. Ekstremızm úshin jazasyn ótep jatqan 4 myńnan astam adamǵa qatysty keshirim jasaldy. Keshirim aktisiniń ózi adasqan adamdardyń durys jolǵa túsip, jańa ómir bastaýyna úlken múmkindik berdi.
Búgin de quqyq qorǵaý organdarynyń baspasóz qyzmetteri BAQ jáne blogerlermen tyǵyz jumys isteıdi.
Taǵy bir tájirıbedegi erekshe ádisterdiń biri - Ózbekstanda Sırııa, Irak jáne Aýǵanstandaǵy soǵys aımaqtarynda bolǵan azamattardyń isterin tergeý jónindegi arnaıy komıssııa jumys isteıdi. Jańa tártipke sáıkes, aýyr qylmys jasamaǵan jáne soǵys qımyldaryna qatyspaǵan adamdar qýdalanbaýy jáne bosatylýy múmkin. Bul Taıaý Shyǵys pen Aýǵanstandaǵy qarýly qaqtyǵystar aımaqtarynan Ózbekstan azamattaryn repatrıaııalaý boıynsha "Mehr" gýmanıtarlyq akııasyn iske asyrýǵa múmkindik berdi. 2017 jyldan bastap elge Ózbekstannyń 500-den astam azamaty, sonyń ishinde áıelder men balalar kóp qaıtaryldy. Olardy qoǵamǵa kiriktirý úshin bilim berý, medıınalyq jáne áleýmettik baǵdarlamalar, onyń ishinde turǵyn úımen qamtamasyz etý jáne jumysqa ornalastyrý sııaqty jaǵdaılar jasalǵan.
Jastar arasynda dinı ekstremızmnen aldyn alý jónindegi sharalar kesheni (Jumyspen qamtýdyń ósýi, dinı saýattylyqtyń joǵarylaýy) 30 jasqa deıingi adamdar arasynda tirkelgen terrorıstik baǵyttaǵy qylmystar sanynyń 2017 jylmen salystyrǵanda 2020 jyly eki esege tómendeýine ákeldi.
Bul rette memlekettik organdar Halyqaralyq Islam akademııasymen, Imam Býharı, Imam Termızı, Imam Matrýdı jáne basqalardyń ǵylymı-zertteý ortalyqtarymen tyǵyz ózara is-qımyl jasaıdy. Sonymen qatar, Ózbekstannyń barlyq derlik aımaqtarynda dástúrli ıslam negizinde jergilikti kadrlar daıyndalatyn "Fıkh", "Kalom", "Hadıs", "Akıda" jáne "Tassaýf" qoǵamdyq ǵylymı mektepteri jumys isteıdi.
Osylaısha Ózbekstan Táýelsizdik alǵannan bastap dinı ekstremızmge qarsy turýda kúrdeli ári qıyndyqqa toly joldan ótti. Lıberaldy saıası júıe men naryqtyq ekonomıkanyń damýynan buryn dindi saıasattandyrýdan týyndaıtyn kóptegen qaýip-qaterlerdi azaıtty.
