قازاقستان – تاۋەلسىز مەملەكەت. سول تاۋەلسىز مەملەكەت عىلىمىنىڭ اشىق مودەلىن قالىپتاستىرا الىپ وتىرمىز با؟ ول باعىتتا قانداي كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىپ جاتىر؟ عىلىمدى دامىتۋدىڭ جاڭا جولى قانداي؟ مەملەكەتىمىزدىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسى قانداي دەڭگەيدە؟ وسى سۇراقتارعا ادىرنا ۇلتتىق پورتالىنىڭ ءتىلشىسى جاۋاپ ىزدەگەن ەدى.
جاڭا ستاتۋس – جاڭا كوزقاراس
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاق عىلىمىن دامىتۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ كەلەدى. پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ كەشەندى جوبالارى ازىرلەنە باستادى. وعان ناقتى مىسال رەتىندە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياعا جاڭا ستاتۋس بەرگەنىن ايتۋعا بولادى. ول ستاتۋس تىڭ، ياعني «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعامى» دەگەن اتاۋىنان-اق عىلىم سالاسى تىكەلەي مەملەكەت باسشىسىنىڭ نازارىندا بولاتىنى اڭعارىلىپ تۇر. سونداي-اق، قازىر «عىلىم جانە تەحنولوگيالىق ساياسات تۋرالى» زاڭ جوباسى دايىندالا باستادى. بۇل قادام قازاق عىلىمىن دامىتۋدىڭ زاڭدىق نەگىزىن قالاپ بەرەرىنە سەنىم مول.
عىلىمعا 150 ميلليارد تەڭگە قارجى ءبولىندى
ارينە، عىلىم اكادەمياسىنىڭ ستاتۋسىن وزگەرتۋ مەن زاڭ قابىلداعاننان عىلىم دامىپ كەتپەيدى. عىلىمعا قارجىلىق قولداۋ جاسالماي، العا جىلجۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنى تەرەڭ تۇسىنگەندىكتەن دە، مەملەكەتىمىز بيىل عىلىمعا 150 ميلليارد تەڭگە ءبولىپ وتىر. ياعني، الداعى ۋاقىتتا عىلىمدى ناسيحاتتاۋ، عالىمدارعا قولداۋ كورسەتۋ، مىقتى جاس كادرلاردى دايىنداۋ، جاڭا جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ءىسى قارقىندارى ءسوزسىز. مىسالى، بۇگىندە عىلىمدى دامىتۋ كونتسەپتسياسىن جاساۋ ماقساتىندا سوڭعى 30 جىلدا جاسالماعان شارۋالار قولعا الىنا باستادى. ەلىمىزدەگى سالالىق اكادەميالار مەن عىلىمي قاۋىمداستىق وكىلدەرى باس قوسىپ، عىلىمدى دامىتۋدىڭ ورتاق جولىن ىزدەي باستادى.
جالپى العاندا قانداي ماسەلە بولماسىن، ونىڭ سوڭعى تىرەلەر تۇيىعى – قارجى. بارلىق ماسەلە ول قارجىعا بارىپ تىرەلەدى. ناقتى رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى ون جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ عىلىمدى قارجىلاندىرۋعا بولگەن قارجىسى مەملەكەتتىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ ء(جىو) 0,13%-نان اسقان ەمەس. بولاشاقتا بۇل كورسەتكىش ءجىو-ءدى 1%-ىنا جەتپەك. دەمەك، بۇگىنگى تاڭعا دەيىن عىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجى 100 ميلليارد تەڭگە شاماسىندا بولىپ كەلسە، بولاشاقتا بۇل سومما 1 تريلليون تەڭگەدەن اساتىن بولادى.
جاڭا باعدارلاما – جاڭا قادام
اكادەميانىڭ ستاتۋسى وزگەرىپ، قارجى ماسەلەسى شەشىلگەن سوڭ، ەسكى سۇرلەۋمەن جۇرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا، «عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2022-2026 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسى» كۇشىن جويىپ، جاڭا باعدارلاما قابىلداندى. ول باعدارلاما «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جوعارى ءبىلىمدى جانە عىلىمدى دامىتۋدىڭ 2023-2029 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى» دەپ اتالادى. ەندى اتالعان تۇجىرىمداما اياسىندا عىلىمدى اكىمشىلەندىرۋدىڭ جاڭا مودەلىن ەنگىزۋ باعىتىنداعى جۇمىستار قولعا الىنادى دەگەن ءسوز. اكادەميا عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ جۇرەگىنە اينالىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەرلەر جۇرگىزە باستايدى. ءار سالانى دامىتاتىن عىلىمي ساراپتامالىق قىزمەتتەر جاساپ، فورسايت-زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ونى مەملەكەت باسشىسى ايتقان «…عىلىم تۇتاستاي العاندا ەل ەكونوميكاسىنا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس» دەگەن قاعيداعا نەگىزدەيتىن بولادى. ونىڭ ناقتى مىسالى اكادەمياداعى عالىمدار مەن بيزنەس وكىلدەرى اراسىنداعى بايلانىستىڭ ورناي باستاۋىنان-اق بايقاۋعا بولادى. كاسىپكەرلەرمەن عانا ەمەس، عالىمدار مەن كەز-كەلگەن سالا ماماندارىنىڭ اراسىندا ءوزارا بايلانىس ورناتىلا باستاعانى بولاشاقتا ەلىمىزدەگى ءار سالانى دامىتۋ ءىسى تىكەلەي عىلىمعا جۇگىنەتىنىن كورسەتەدى. ياعني، ءار سالا عىلىمي يننوۆاتسيالاردى نەگىزگە الىپ، بۇل جايت ەكونوميكالىق ءوسۋدى قامتاماسىز ەتەرى ءسوزسىز. بۇل مەملەكەتىمىزدەگى بارلىق سالاعا جاڭا مۇمكىندىكتەردىڭ جولىن اشىپ بەرەرىنە سەنەمىز. وسىلايشا، جاڭا باعدارلاما – جاڭا قادام جاساۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.
اكادەميانىڭ اياق الىسى قانداي؟
ستاتۋسى وزگەرىپ، قارجىسى كوبەيىپ، جاڭا باعدارلاماسى قابىلدانعان اكادەميانىڭ اياق الىسى قانداي؟ ەندىگى زاڭدى سۇراق وسى بولارى وزدىگىنەن بەلگىلى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى» بۇگىندە تۇتاستاي ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن كەلگەن 200-دەن استام عىلىمي جوبانى سۇزگىدەن وتكىزىپ ۇلگەردى. سول 200-دەن اسا عىلىمي جوبانىڭ 10-نان استامى وڭتۇستىك استانامىز الماتى قالاسىنىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعىتتالعان. اكادەميا جوبانى ءوزارا سارالاپ قانا قويماي، ونى ىسكە اسىرۋدىڭ دا جولىن قاراستىرىپ وتىر. ارنايى الماتى قالاسى اكىمدىگىنە جوبالىق ۇسىنىستار دايىنداپ، ول ۇسىنىستار قالا اكىمىنىڭ تاراپىنان قولداۋ تاپتى. بۇل تەك الماتى قالاسىنا عانا قاتىستى ءىس ەمەس. الداعى ۋاقىتتا اكادەميانىڭ سىنىنان وتكەن عىلىمي جوبالار ءتيىستى ورگاندارعا تانىستىرىلىپ، ولاردىڭ قولدانىسقا ەنۋى ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالمايدى دەگەن ءسوز.
جاس عالىم – ەل ەرتەڭى...
جاڭا ستاتۋس الىپ، مەملەكەتتەن قارجىلاي ءھام زاڭدىق تۇرعىدا قولداۋ العان عالىمدار اكادەمياسى ەندى جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ ماسەلەسىنە دە باسا نازار اۋداراتىن بولادى. قازاقستاندا بۇگىنگى تاڭدا 22 655 عىلىمي كادر بار. سول 22 655 كادردىڭ 36 پايىزىن جاستار قۇرايدى. بۇل ورايدا اكادەميا مەملەكەت ىشىندەگى ءھام سىرتتاعى تالانتتى جاس عالىمداردى عىلىمي ورتاعا تارتۋى كەرەك. بۇگىندە اكادەميا 1000-عا جۋىق بەلسەندى، بىلىكتى جاس عالىمداردىڭ جۇمىس توبىن قۇرۋى ءبىز ايتىپ وتىرعان جاس عالىمداردى عىلىمي ورتاعا تارتۋى ءىسى قولعا الىنا باستاعانىنىڭ بەلگىسى. جۇرتشىلىق اراسىندا قازاقستاننىڭ عىلىمىنا دەگەن سەنىمسىزدىك بار. وعان باستى سەبەپ، وتاندىق عىلىم، عىلىمي جاڭالىقتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ناسيحاتتالمايدى. عالىمداردىڭ جەتىستىكتەرى يدەولوگيالىق تۇرعىدا دارىپتەلمەيدى. قازاقستان عالىمدارى اشقان عىلىمي جاڭالىقتاردان قوعام بەيحابار. تەلەارنالاردان عىلىمي باعدارلامالار اشۋ، سايت-پورتالداردا عىلىمعا قاتىستى كونتەنتتەردى كوبەيتۋ، ادەۋمەتتىك جەلىنىڭ كۇشىمەن عالىمداردى قازاقستان قوعامىنىڭ باستى قاھارماندارىنا اينالدىرۋ، ت.ب جۇمىستار قولعا الىنباي، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ عىلىمعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى دە، جاڭا ستاتۋس الىپ، قايتادان قارقىندى دامۋ جولىنا تۇسكەن اكادەميا ەلدىڭ ەرتەڭى جاس عالىمداردىڭ قولىندا بولاتىنىن ەستەن شىعارماسا دەيمىز.
قانات بىرلىكۇلى
ادىرنا ۇلتتىق پورتالى
