Qazaqstan – táýelsiz memleket. Sol táýelsiz memleket ǵylymynyń ashyq modelin qalyptastyra alyp otyrmyz ba? Ol baǵytta qandaı keshendi sharalardy júzege asyp jatyr? Ǵylymdy damytýdyń jańa joly qandaı? Memleketimizdiń ǵylymı-tehnologııalyq jáne ekonomıkalyq saıasatynyń bir-birimen baılanysy qandaı deńgeıde? Osy suraqtarǵa Adyrna ulttyq portalynyń tilshisi jaýap izdegen edi.
Jańa statýs – jańa kózqaras
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev qazaq ǵylymyn damytý máselesine erekshe kóńil bólip keledi. Prezıdenttiń bastamasymen ǵylymdy damytýdyń keshendi jobalary ázirlene bastady. Oǵan naqty mysal retinde memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelulynyń Ulttyq ǵylym akademııaǵa jańa statýs bergenin aıtýǵa bolady. Ol statýs tyń, ıaǵnı «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym Akademııasy» kommerııalyq emes akıonerlik qoǵamy» degen ataýynan-aq ǵylym salasy tikeleı memleket basshysynyń nazarynda bolatyny ańǵarylyp tur. Sondaı-aq, qazir «Ǵylym jáne tehnologııalyq saıasat týraly» zań jobasy daıyndala bastady. Bul qadam qazaq ǵylymyn damytýdyń zańdyq negizin qalap bererine senim mol.
Ǵylymǵa 150 mıllıard teńge qarjy bólindi
Árıne, ǵylym akademııasynyń statýsyn ózgertý men zań qabyldaǵannan ǵylym damyp ketpeıdi. Ǵylymǵa qarjylyq qoldaý jasalmaı, alǵa jyljý múmkin emes. Osyny tereń túsingendikten de, memleketimiz bıyl ǵylymǵa 150 mıllıard teńge bólip otyr. Iaǵnı, aldaǵy ýaqytta ǵylymdy nasıhattaý, ǵalymdarǵa qoldaý kórsetý, myqty jas kadrlardy daıyndaý, jańa jobalardy iske asyrý isi qarqyndary sózsiz. Mysaly, búginde ǵylymdy damytý konepııasyn jasaý maqsatynda sońǵy 30 jylda jasalmaǵan sharýalar qolǵa alyna bastady. Elimizdegi salalyq akademııalar men ǵylymı qaýymdastyq ókilderi bas qosyp, ǵylymdy damytýdyń ortaq jolyn izdeı bastady.
Jalpy alǵanda qandaı másele bolmasyn, onyń sońǵy tireler tuıyǵy – qarjy. Barlyq másele ol qarjyǵa baryp tireledi. Naqty resmı derekterge súıensek, sońǵy on jyl ishinde Qazaqstannyń ǵylymdy qarjylandyrýǵa bólgen qarjysy memlekettiń jalpy ishki óniminiń (JIÓ) 0,13%-nan asqan emes. Bolashaqta bul kórsetkish JIÓ-di 1%-yna jetpek. Demek, búgingi tańǵa deıin ǵylym salasyna bólinetin qarjy 100 mıllıard teńge shamasynda bolyp kelse, bolashaqta bul somma 1 trıllıon teńgeden asatyn bolady.
Jańa baǵdarlama – jańa qadam
Akademııanyń statýsy ózgerip, qarjy máselesi sheshilgen soń, eski súrleýmen júrýge bolmaıdy. Sondyqtan da, «Ǵylymdy damytýdyń 2022-2026 jylǵa deıingi tujyrymdamasy» kúshin joıyp, jańa baǵdarlama qabyldandy. Ol baǵdarlama «Qazaqstan Respýblıkasynda joǵary bilimdi jáne ǵylymdy damytýdyń 2023-2029 jyldarǵa arnalǵan tujyrymdamasy» dep atalady. Endi atalǵan tujyrymdama aıasynda ǵylymdy ákimshilendirýdiń jańa modelin engizý baǵytyndaǵy jumystar qolǵa alynady degen sóz. Akademııa ǵylymı jańalyqtardyń júregine aınalyp, ǵylymı zertteýlerler júrgize bastaıdy. Ár salany damytatyn ǵylymı saraptamalyq qyzmetter jasap, forsaıt-zertteýler júrgizip, ony memleket basshysy aıtqan «…ǵylym tutastaı alǵanda el ekonomıkasyna jumys isteýi tıis» degen qaǵıdaǵa negizdeıtin bolady. Onyń naqty mysaly Akademııadaǵy ǵalymdar men bıznes ókilderi arasyndaǵy baılanystyń ornaı bastaýynan-aq baıqaýǵa bolady. Kásipkerlermen ǵana emes, ǵalymdar men kez-kelgen sala mamandarynyń arasynda ózara baılanys ornatyla bastaǵany bolashaqta elimizdegi ár salany damytý isi tikeleı ǵylymǵa júginetinin kórsetedi. Iaǵnı, ár sala ǵylymı ınnovaııalardy negizge alyp, bul jaıt ekonomıkalyq ósýdi qamtamasyz eteri sózsiz. Bul memleketimizdegi barlyq salaǵa jańa múmkindikterdiń jolyn ashyp bererine senemiz. Osylaısha, jańa baǵdarlama – jańa qadam jasaýǵa múmkindik bermek.
Akademııanyń aıaq alysy qandaı?
Statýsy ózgerip, qarjysy kóbeıip, jańa baǵdarlamasy qabyldanǵan akademııanyń aıaq alysy qandaı? Endigi zańdy suraq osy bolary ózdiginen belgili. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti janyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym Akademııasy» búginde tutastaı elimizdiń ár óńirinen kelgen 200-den astam ǵylymı jobany súzgiden ótkizip úlgerdi. Sol 200-den asa ǵylymı jobanyń 10-nan astamy ońtústik astanamyz Almaty qalasynyń máselelerin sheshýge baǵyttalǵan. Akademııa jobany ózara saralap qana qoımaı, ony iske asyrýdyń da jolyn qarastyryp otyr. Arnaıy Almaty qalasy ákimdigine jobalyq usynystar daıyndap, ol usynystar qala ákiminiń tarapynan qoldaý tapty. Bul tek Almaty qalasyna ǵana qatysty is emes. Aldaǵy ýaqytta akademııanyń synynan ótken ǵylymı jobalar tıisti organdarǵa tanystyrylyp, olardyń qoldanysqa enýi máselesi de nazardan tys qalmaıdy degen sóz.
Jas ǵalym – el erteńi...
Jańa statýs alyp, memleketten qarjylaı hám zańdyq turǵyda qoldaý alǵan Ǵalymdar akademııasy endi jas zertteýshilerdiń máselesine de basa nazar aýdaratyn bolady. Qazaqstanda búgingi tańda 22 655 ǵylymı kadr bar. Sol 22 655 kadrdyń 36 paıyzyn jastar quraıdy. Bul oraıda Akademııa memleket ishindegi hám syrttaǵy talantty jas ǵalymdardy ǵylymı ortaǵa tartýy kerek. Búginde Akademııa 1000-ǵa jýyq belsendi, bilikti jas ǵalymdardyń jumys tobyn qurýy biz aıtyp otyrǵan jas ǵalymdardy ǵylymı ortaǵa tartýy isi qolǵa alyna bastaǵanynyń belgisi. Jurtshylyq arasynda Qazaqstannyń ǵylymyna degen senimsizdik bar. Oǵan basty sebep, otandyq ǵylym, ǵylymı jańalyqtar buqaralyq aqparat quraldary arqyly nasıhattalmaıdy. Ǵalymdardyń jetistikteri ıdeologııalyq turǵyda dáriptelmeıdi. Qazaqstan ǵalymdary ashqan ǵylymı jańalyqtardan qoǵam beıhabar. Telearnalardan ǵylymı baǵdarlamalar ashý, saıt-portaldarda ǵylymǵa qatysty kontentterdi kóbeıtý, ádeýmettik jeliniń kúshimen ǵalymdardy Qazaqstan qoǵamynyń basty qaharmandaryna aınaldyrý, t.b jumystar qolǵa alynbaı, jas jetkinshekterdiń ǵylymǵa degen súıispenshiligin oıatý múmkin emes. Sol sebepti de, jańa statýs alyp, qaıtadan qarqyndy damý jolyna túsken akademııa eldiń erteńi jas ǵalymdardyń qolynda bolatynyn esten shyǵarmasa deımiz.
Qanat Birlikuly
Adyrna ulttyq portaly
