قازاق ءتىلى الەمدەگى ەڭ باي تىلدەردىڭ ءبىرى، ايتا كەتەرلىگى الەمدە سان جاعىنان الدىڭعى ورىندا تۇراتىن تىلدەر قاتارىنا اعىلشىن، قىتاي، ءۇندى، يسپان، ورىس، اراب، فرانتسۋز ، جاپون، پورتۋگال، نەمەتس تىلدەرى جاتاتىن بولسا تۇركى تىلدەرىدە ءارتۇرلى ديالەكتىلەرىن قوسا ەسەپتەگەندە الدىڭعى وندىققا كىرەدى.
قازاق حالقى 20- عاسىردىڭ باسىنا دەيىن كوشپەندى ءومىر كەشىرىپ كەلگەندىكتەن ءتىلى جاعىنان تازا تۇركى تىلىنە جاتادى، اراب، پارسى تىلدەرىنىڭ ەلەمەنتى مەن ىقپالى از بولعان. قازاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانا باستاۋى 19- عاسىردا قازاق اراسىنا ءدىن تاراتۋ قيمىلىنان باستالدى، قوقاننى جىبەرگەن قوجالارىمەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاتار مولدالارى ءدىن ارقىلى كوپتەگەن اراب- پارىس سوزدەرىن قازاق تىلىنە ەنگىزىپ جىبەردى. مىسالى قاعان نەمەسە حان دەۋدىڭ ورىنىنا پاتشا(پاديشا), چەرىكتىڭ ورىنىنا اسكەر، يابعۇنىڭ ورىنىنا-ءۋازىر، ەس سوزىنە اقىل، ابىزدىڭ ورىنىنا ءدانىشپان، شەشەكتىڭ ورىنىنا- گۇل... كىرىپ كەتتى.
ال رەسەي پاتشالىعى مەن كەڭەستەر وداعى كەزىندە قازاق ءتىلى تىپتىدە شۇبارلانا ءتۇستى، شۇبارلانىپ قانا قالعان جوق، قولدانۋ اياسى تارىلىپ وتباسىندا عانا قولدانىلاتىن دەگەيگە تۇسكەننەن كەيىن ءار قازاقتىڭ قازاقشاسى جۇتادى، اسسا نەشە مىڭ ءسوزدى قولدانىپ قانا قازاقشا سويلەيتىن بولدى. قالالانۋعا ىلەسە قالاداعى تۇرمىستىق زاتتاردىڭ كوبىن ورىسشا اتايتىن بولدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دە كەڭەستىك جۇيەنىڭ رەزونانىسى ساقتالىپ قالدىدا قازاقتار قازاقشا سويلەگەندەدە ورىس سوزدەرىن كوپ ارالاستىرىپ سويلەيتىن ادەتتى قالىپتاستىرىپ الدى. قوش دەيىك، ەندى ايتپاعىمىز قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىن ساقتاۋ جانە قولدانىستان قالعان بىراق قايتا قولدانۋعا جارايتىن سوزدەرىمىزدەن ءبىرتالايىن ورتاعا سالماقپىز.
1. ۇلىس. ۇلىس ماعىناسى مەملەكەت، مەملەكەت ءبىزدىڭ تىلىمىزگە كىرمە ءسوز، ەجەلگى تۇركىلەر مەملەكەتتى ۇلىس دەپ اتايتىن، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتار ناۋرىزدى «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى»( مەملەكەتتىڭ ۇلى كۇنى) دەپ اتايتىنى سودان. سول ءۇشىن ۇلىس ءسوزى ۇلت سوزىنەن جوعارى تۇرادى، قازاقستان –ۇلىس، ال قازاق، ورىس، ۋكراين، وزبەك ولار ۇلت(ەتنوس). ۇلتتىق كىتاپحانا دەگەنگە قاراعاندا-ۇلىستىق كىتاپحانا دەسەك ءدال ماعىنادا قولدانىلعان بولار ەدى.
2. جارعى. جارعى زاڭ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، ءتۇبىرى جار( نەمەسە يار) ، جارعى، جارلىق وسى تۇبىردەن ءوربيدى. «تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى» (تاۋكە حاننىڭ جەتى زاڭى). زاڭ، زاكۋن بىزگە كىرمە ءسوز.
3. بۇدۇن نەمەسە ەل – حالىق، ورحون-ەنەسەي بىتىكتاستارىندا «تۇرىك بۇدۇنىم»دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلادى. بۇدۇن قازىرگى حالىق سوزىمەن ماعىنالاس، بۇدۇنمەن ەل سوزدەرى سينونيم، ال حالىق پارسى تىلىنەن كىرگەن كىرمە ءسوز.
4. قۇرىلتاي –پارلامەنت. قۇرىلتاي ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى –قۇر، قۇراۋ، قۇرالۋ. قۇرالىپ، جينالىپ ءىرى ىستەردى تالقىلايتىن جيىندى قۇرىلتاي دەيدى. ادەتتەگى ءجاي جينالىستار ەمەس مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا ساياتىن ءىرى ىستەردى ەل باسشىسى قاعان رۋباسىلار، ابىزدار، اقساقالدار مەن اقسۇيەكتەردىڭ ورتاق شەشىمىنەن كەيىن ورتاق شەشىمگە كەلىپ شەشىپ وتىرعان. عۇن، تۇرىك، موڭعول قاعاناتتارىندا ەل باسى قاعاندا اپسوليۋتتى ءوز بەتىنشە ءىس ىستەيتىن، شەشىم شىعاراتىن ۇقىق بولماعان.
5. چەرىك-اسكەر. كونە تۇرىك تىلىندە چەرىك اسكەر دەگەن ءسوز، اسكەر پارسى تىلىنەن اۋىسقان ءسوز. ادەتتە ءبىر اسكەر ءبىر چەرىك سانالادى. شەرىك ءسوزىنىڭ ءتۇبىرى- چەر، شەرۋ، شەرۋ تارتۋ دەگەننەن شىققان.
6. ءسۇش-ارميا. «سۇچ تالبيان، پۋگۇك تۇتان» كونە قيات تىلىندەگى ءسوز، ماعىناسى ءارميا جىبەرىلسە پۋگۇك(جەر اتى)تە تۇتىلادى(ستالادى) دەگەندى بىلدىرەدى. كونە تۇرىك تىلىندە اسكەر باسىنى-سۇباشى دەپ اتاعان. ماحمۇت قاشقاري: سۇشى وتۇن ورۇلدى(ارميا وتىنداي ورىلدى).
7. سانعۇن-گەنەرال. كونە تۇرىك تىلىندە ۇلكەن ءارميانى باسقاراتىن ، سوعىس تاجىريبەسى بار، جوعارى لاۋازىمدى ادامداردى سانعۇن دەيدى. سان ءسوزى ساڭ نەمەسە زاڭ، زاڭعار دەگەنگە كەلەدى، قۇن ياعىني حۋن، حۇمۋن(human) ادام دەگەن ءسوز.
8. ساقشى-پوليتسەي. كونە تۇرىكتەر حاننىڭ ورداسىن كۇزەتەتىن، ەلدىڭ اماندىعىن ساقتايتىن ارنايى اسكەري ادامداردى ساقشى دەيدى، ءتۇبىرى –ساق، ياعىني ساق ەتۋگە جاۋاپتى ادام.
9. كوك-اسپان. اسپان ياعىني اسمان پارسى تىلىنەن كەلگەن ،ال تۇركىلەر، قازاقتار كوك، كوك اسپان دەيدى.
10. ۇزە-الەم، جوعارعى الەم. كۇلتەگىن بىتىكتاسىندا: «ۇزە كوكتەڭىرى، اسىرا يازىق يەر»(جوعارىدا ياعىني كوكتەندە جوعارىدا ءتاڭىر، استدا جازىق جەر) دەيدى، تۇركيا تۇرىكتەرى ۇزاي دەپ قابىلداعان.
11. ايماق-وبلىس. كونە تۇركىلەر مەن موڭعولدار، ۇلىستى اكىمشىلىك جاقتان ايماقتارعا بولگەن، مىسالى جەتىسۋ ايماعى، تارباعاتاي ايماعى، تۇركىستان ايماعى ، بۇل قازىرگى وبىلىس ءسوزىنىڭ تۋرا بالاماسى.
12. تالۇي-مۇحيت. بىلگە قاعان بىتىكتاسىندا: «تالۇيعا كىشىك تەگمىدىم»- مۇحيتقا ءسال جەتپەدىم دەگەن ءسوز بار، تۇركىلەر مەن موڭعولداردا تالۇي، دالاي(تىبا، التاي، حاكاستاردا) دەپ قولدانىلادى.
13. بىلگە-عالىم. بىلگە- بىلىك+ ىگە(يە) دەگەن ەكى سوزدەن قۇرالعان، ءبىلىم يەسى، بىلگىش دەگەندى بىلدىرەدى، اراب تىلىنەن ەنگەن الىم(عالىم) ءسوزىنىڭ بالاماسى.
14. اندا-دوس. دوس ياعىني دوست پارسى تىلىنەن كىرگەن ءسوز. تۇركى، موڭعولدار اندا دەيدى، ياعىني ءبىر-بىرىمەن انتتاسقان، ءبىر-ءبىرىن تاستامايتىن كىسىلەر دەگەنگە كەلەدى.
15. ۇراعۇت-ايەل. ايەل اراب تىلىنەن كىرگەن ءسوز، تۇرىك بىتىكتاستارىمەن «تۇركى تىلدەر سوزدىگى» -ىندە ۇراعۇت دەلىنەدى، ءتۇبىرى ۇرىق، ۇرپاق، ۇرپاق جالعاستىراتىن ادامدار دەگەندى بىلدىرەدى.
16. كىسى-ادام. «...ەكىن ارا كىسى ۇعىلى قىلىنمىش، كىسى ۇعىلىنتا ۇزە ەچۇم بۋمىن قاعان، ەستەمي قاعان ولۇرمىش»-ەكەۋىنىڭ اراسىندا(جەرمەن كوكتىڭ) كىسى بالاسى جاراتىلدى، كىسى بالاسىنا ارعى اكەم بۋمىن قاعان، ەستەمي قاعان وتىرعان ەكەن.
17. وباق-تايپا. اراب تىلىندەگى ۇمما ياعىني حالىق وسى تۇركىنىڭ وباق ، وماق دەگەن سوزىنەن شىققان. وعۇز سوزى–ۇۋاق(ۇباق، وباق)+ س(كوپتىك جالعاۋ) دەگەننەن شىققان ياعىني رۋلار، تايپالار دەگەندى بىلدىرەدى. وباق ادەتتى رۋدان جوعارى تايپالىق وداقتارعا قاراتىلادى، مىسالى ابىلعازى باھادۇر حان «تۇرىك شەجىرەسى»-ىندە: «شايبان حانعا قاراستى ءتورت وماق ەل-ۇيعىر، نايمان، قارلىق، قۇسشى ەدى» دەپ كەلتىرەدى.
18. چاق-ۋاقىت. ۋاقىت ءسوزى اراب-پارسى تىلدەرىنەن كىرگەن ءسوز، كونە تۇركىلەر چاق دەيدى.
19. جۇلدىز-اپتا. تۇركىلەر 24 ساعات ياعىني ءبىر تاۋلىكتى ءبىر كۇن، جەتى كۇندى ءبىر جۇلدىز ، وتىز كۇندى ءبىر اي دەپ قارايدى. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ:
«كىم سەندەردى ساعىنار شەتكە كەتسەڭ،
عىلىم ىزدەپ تەز ورالماي كوپكە كەتسەڭ.
ۇمىتپا ەڭ كەمىندە جۇلدىز سايىن،
حات جازىپ تۇر توبەسى كوككە جەتسىن»- دەگەن اسەرلى جىرىنداعى اپتا سايىن دەگەننىڭ ورىنىنا جۇلدىز سايىن دەپ قولدانىلعان.
20. ەم، ەمشى. دوحتىر، شيپاگەر تىلىمىزگە كىرگەن سوزدەر، ال ءتول تىلىمىزدە ونى ەمشى دەيدى.
21. بىتىك- حات. كونە تۇرىكتەر حات ءسوزىنىڭ ورىنىنا بىتىك ءسوزىن قولدانعان، «كودەكس-كۋمانيكۋس» كىتابىندا: «ءبىتى، ءبىتى ءبىتىدىم»-جازۋ، جازۋ جازدىم ياعني حات جازدىم دەيدى.
22. كىتاپ-داپتەر. كيتوپ پارسى تىلىنەن كىرگەن، تۇركىلەر داپتەر دەگەن، شىڭعىسحاننىڭ زاڭ-جارعىلارى جازىلعان كىتاپتى-شىڭعىسحاننىڭ كوك داپتەرى دەپ اتاعان ەكەن.
23. تەگىن-نول. قازىرگە دەيىن موڭعولدار ءنولدى تەك دەيدى. بىزدەگى نول بۇل ورىس تىلىنەن كىرگەن ءسوز، ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى اسىلگى اتاۋى- تەك. ادەتتە اۋىز ەكى تىلدە تەگىن ءۇي، تەگىن تاماق دەپ كوپ ايتامىز، وسىنداعى تەك ول جوق نەمەسە قۇردان-قۇر دەگەن ءسوز دەسەكتە مۇلدەم جوق دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىر قىزىعى موڭعول تىلىندە وسى نول تسيفرىن تەك دەپ اۋدارادى. ال بىزدەگى ايتىلۋى تەگىن، سوندىقتان تەگىن دەگەن ءسوزدى ءنولدىڭ ورىنىنا قولدانساق دۇرىس بولادى.
24. تۇمەن- ون مىڭ، بۇرىنعى قازاقتار ون مىڭ دەگەن ءسوزدى كوپ قولدانباعان. كونە تۇركىدە، كەشەگى قازاقتا ون مىڭ دەگەن ءسوز قولدانىلماعان، ونىڭ ورىنىنا تۇمەن دەپ مىڭدىق، تۇمەندىك بويىنشا حالىق سانى مەن اسكەر سانىن ساناعان. تۇمەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى مىڭدى ون ەسەلە(تۋ ميڭ ون) دەگەن سوزدەن شىققسا كەرەك. كونە تۇركىلەر 10 مىڭدى تۇمەن، 100 مىڭدى ون تۇمەن، ميلليوندى ءجۇز تۇمەن، ون ميلليوندى مىڭ تۇمەن، ءجۇز ميلليوندى قۇلتى دەپ اتاعان.
25. عۇلتى- تۇرىكتىڭ تاسپار قاعانى قىتاي پاتشاسىنا: « ءدال بىزدەي قۇدىرەتتى كوشپەندى جۇرت بولعان ەمەس ، اسكەرىمىز ون تۇمەندەپ، حالقىمىز ءجۇز تۇمەندەپ، مال سانىمىز ءتىپتى قۇلتىلاپ سانالادى»- دەگەن ەكەن. سول ءۇشىن ءار قازاق بالاسى ءار ءسوزىمىزدىڭ ماعىناسىن ءبىلىپ، ءتۇسىنىپ جۇرگەنىمىز دۇرىس. شەتتەن كىرگەن نول، ميلليون، ميلليارد، تريلليوننىڭ ورنىنا تەك، تۇمەن، قۇلتىمىزدى قولدانساق قانداي جاراسىم تابار ەدى.
26. شەشەك-گۇل، كونە تۇركىلەردە گۇلگە قاراعاندا شەشەك ءسوزى كوپ قولدانىلعان. قازىرگى گۇل-بايشەشەك دەگەندەگى شەشەك سول ءسوز.
27. مەشىن-مايمىل، مايمىل كىرمە ءسوز، مەشىن نەمەسە بەچىن ءتول ءسوزىمىز. تۇركى-قازاوتىڭ ون ەكى جىل ەسەبىندەگى مەشىن جىلى وسى مايمىلدىڭ تازا قازاقشا اتاۋى.
28. تامۇق-توزاق. توزاقتى تۇركىلەر تامۇق دەيدى، تامى –جازالاۋ دەگەن ءسوز، كىشى جۇزدەگى تاما رۋىنىڭ اتى وسى تامنان كەلىپ شىققان ولار التىن ورداداعى جازالاۋشى اسكەرلەردىڭ ۇرپاعى.
29. ۇجماق-ءجاننات، ءجانناتتى ۇجماق نەمەسە ۇشپاق دەيدى، قازاقتا : «سۇيتكەن بالاڭ سەنى ۇشپاققا شىعاراما»- دەگەندەگى ۇشپاق وسى ۇجماق. كونە تۇركىلەردە قايتىس بولعان ادامدى ۇشىپ كەتتى دەيدى، بىلگە قاعان تاسىنداعى: «سۇيتتىدە كۇلتەگىن ۇشا باردى»، بۇندا ادامنىڭ رۋحى دەنەسىنەن ۇشىپ شىعىپ كەتتى دەگەندى بىلدىرەدى.
30. ءتاڭىر-قۇداي. ءتاڭىر كوشپەندى التاي حالىقتارى ۇعىمىنداعى ەڭ جوعارى جاراتۋشى يەنىڭ اتاۋى، ونى ادەتتە كوكتاڭىرى دەپ اتايدى.
31. ار-تازا. تازا ءسوزى-تازە دەگەن پارسى تىلىنەن كىرگەن ءسوز، تۇرىكشە ار، قازاقتاعى «ارىم جانىمنىڭ ساداعاسى»- دەگەندەگى ار ىشكى جان دۇنيەنىڭ تازالىعىن مەڭزەپ تۇر، ال ادەتتە قايتىس بولعان ادامدى تازالاپ جۋىپ جەرلەۋدى ارۋلاپ كومۋ دەيدى.
32. قايىر-مەيىر. قايىر ءسوزى الىدە كوپ قولدانىستا بولعانىمەن پارسىدان كىرگەن مەيىر سوزىنە قاراعاندا ازىراق قولدانىلاتىن سەكىلدى.
33. ەس-اقىل، اقىل ارابتان كىرگەن ءسوز، بىزدەگى تىكە اۋدارماسى –ەس، ەستيار، ەسۋاس، ەستى، ەسىنەن كەتۋ، ەس –اقىلى دۇرىس، ەسەيدى(ەس-اقىلى تولدى) ءبارى وسى اقىل دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى.
ءبىز مىسالعا كەلتىرىپ وتىرعان سوزدەر كونە تىلدەگى سوزدەردىڭ از عانا نۇسقالارى، قولدانىستان شىعىپ قالعاندارى قانشاما! ارينە تىلىمىزگە ءسىڭىپ كەتكەن كىرمە سوزدەردى مۇلدەم الىپ تاستايىق دەۋدەن اۋلاقپىز، بىراق ءتول سوزدەرىمىزدىدە قۇرمەتتەپ ءمان بەرە قولدانساق ەش ارتىقتىعى جوق.
قازىرگى تاڭدا وسى سوزدەردەن باسقادا كوپتەگەن ءتول سوزدەرىمىزدىڭ ورىنىنا ورىس، اعىلشىن تىلىنەن كىرگەن كەي سوزدەر قولدانىلا باستادى، ەگەردە ول سوزدەرگە بالاما سوزدەر جوق بولسا عوي تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى، بار بولا تۇرا ول سوزدەردى تىقپالاي بەرۋ انا تىلىمىزگە جاسالعان قيانات ەمەسپە؟ مىسالعا: نارازى بولعان حالىقتىڭ كوشەگە ەرەۋىلدەپ شىعۋىن ەرەۋىل دەمەي ميتنيگ دەپ، الەمنىڭ ءبىر تۇتاستانۋىن، گلوۋباليزاتسيا، ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە اۋىپ بارعان اۋعىندى يميگرانت، ساۋدانى بيزنيس، دىر-دۋماندى- شوۋ، تاپسىرىستى-وردەر دەۋدىڭ قانشا كەرەگى بار؟ ارينە دەمەي كونەچنو، بىردەن دەمەي سرازۋ، كەز-كەلگەن دەمەي-ليۋبوي، جالعا الىپ دەمەي سينيمات... دەۋدىڭ كەرەگى بارما؟ ول-ولما ، جوعارىدان ورىس تىلىندە شىققان قۇجاتتاردى باسپا-باس قازاق تىلىنە اۋدارا سالۋ، قازاق ءتىلىنىڭ ورىس تىلىنە تىكە اۋدارا سالاتىن ءتىل ەمەس، ءوز ەرەكشەلىگى بار ءتىل ەكەنى ەسكەرىلمەيدى. مىسالى دومبىرا وينا دەيدى، دومبىرانى وينامايدى شەرتەدى عوي؟ تۇشكىرگەن ادامعا ساۋ بول دەيدى، ولدا ورىس تىلىنەن تىكە اۋدارىلعان، قازاقتا تۇشكىرگەنگە-«بەر ءتاڭىر!»- دەيدى. تىلەك ايتقاندا اۋىرماڭىز دەگەندە ورىسشادان كىرگەن ءسوز. وتە وكىنىشتىسى 14-15 عاسىرلارداعى ءداۋىردى سۋرەتتەيتىن فيلمدەردىڭدە سەناريى ورىس تىلىندە جازىلادىدا ونى تاعى باسپا-باس قازاقشاعا اۋدارادى، قۇداي-اۋ 14-15عاسىرداعى ورىستى كورمەگەن كوشپەندى اتا-بابامىز ورىستارشا ويلاپ سويلەمەگەنى انىق قوي؟ بۇل ماسقارا جاعىداي. قازىرگى تاڭداعى قازاق ءتىلىنىڭ جۇتاۋى ءجاي قارايتىن ماسەلە ەمەس، قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارما ءتىلى ەمەس ەكەنىن ەستە ساقتاۋ قاجەت.
ەرزات كارىباي
