Qazaq tili álemdegi eń baı tilderdiń biri, aıta keterligi álemde san jaǵynan aldyńǵy orynda turatyn tilder qataryna aǵylshyn, qytaı, úndi, ıspan, orys, arab, franýz , japon, portýgal, neme tilderi jatatyn bolsa túrki tilderide ártúrli dıalektilerin qosa eseptegende aldyńǵy ondyqqa kiredi.
Qazaq halqy 20- ǵasyrdyń basyna deıin kóshpendi ómir keshirip kelgendikten tili jaǵynan taza túrki tiline jatady, arab, parsy tilderiniń elementi men yqpaly az bolǵan. Qazaq tiliniń shubarlana bastaýy 19- ǵasyrda qazaq arasyna din taratý qımylynan bastaldy, qoqanny jibergen qojalarymen Reseı ımperııasynyń tatar moldalary din arqyly kóptegen arab- parys sózderin qazaq tiline engizip jiberdi. Mysaly qaǵan nemese han deýdiń orynyna patsha(padısha), cheriktiń orynyna ásker, ıabǵunyń orynyna-ýázir, es sózine aqyl, abyzdyń orynyna dánishpan, sheshektiń orynyna- gúl... kirip ketti.
Al Reseı patshalyǵy men keńester odaǵy kezinde qazaq tili tiptide shubarlana tústi, shubarlanyp qana qalǵan joq, qoldaný aıasy tarylyp otbasynda ǵana qoldanylatyn degeıge túskennen keıin ár qazaqtyń qazaqshasy jutady, assa neshe myń sózdi qoldanyp qana qazaqsha sóıleıtin boldy. Qalalanýǵa ilese qaladaǵy turmystyq zattardyń kóbin oryssha ataıtyn boldy. Táýelsizdikten keıin de keńestik júıeniń rezonanysy saqtalyp qaldyda qazaqtar qazaqsha sóılegendede orys sózderin kóp aralastyryp sóıleıtin ádetti qalyptastyryp aldy. Qosh deıik, endi aıtpaǵymyz qazaq tiliniń tazalyǵyn saqtaý jane qoldanystan qalǵan biraq qaıta qoldanýǵa jaraıtyn sózderimizden birtalaıyn ortaǵa salmaqpyz.
1. Ulys. Ulys maǵynasy memleket, memleket bizdiń tilimizge kirme sóz, ejelgi túrkiler memleketti ulys dep ataıtyn, áli kúnge deıin qazaqtar naýryzdy «ulystyń uly kúni»( memlekettiń uly kúni) dep ataıtyny sodan. Sol úshin ulys sózi ult sózinen joǵary turady, Qazaqstan –ulys, al qazaq, orys, ýkraın, ózbek olar ult(etnos). Ulttyq kitaphana degenge qaraǵanda-ulystyq kitaphana desek dál maǵynada qoldanylǵan bolar edi.
2. Jarǵy. Jarǵy zań degen maǵynany bildiredi, túbiri jar( nemese ıar) , jarǵy, jarlyq osy túbirden órbıdi. «Táýke hannyń jeti jarǵysy» (Táýke hannyń jeti zańy). Zań, zakýn bizge kirme sóz.
3. Budun nemese el – halyq, Orhon-Eneseı bitiktastarynda «túrik budunym»degen sózder jıi aıtylady. Budun qazirgi halyq sózimen maǵynalas, budunmen el sózderi sınonım, al halyq parsy tilinen kirgen kirme sóz.
4. Quryltaı –parlament. Quryltaı sóziniń túbiri –qur, quraý, quralý. Quralyp, jınalyp iri isterdi talqylaıtyn jıyndy quryltaı deıdi. Ádettegi jáı jınalystar emes memlekettiń taǵdyryna saıatyn iri isterdi el basshysy qaǵan rýbasylar, abyzdar, aqsaqaldar men aqsúıekterdiń ortaq sheshiminen keıin ortaq sheshimge kelip sheship otyrǵan. Ǵun, túrik, mońǵol qaǵanattarynda el basy qaǵanda apsolıýtty óz betinshe is isteıtin, sheshim shyǵaratyn uqyq bolmaǵan.
5. Cherik-ásker. Kóne túrik tilinde cherik ásker degen sóz, ásker parsy tilinen aýysqan sóz. Ádette bir ásker bir cherik sanalady. Sherik sóziniń túbiri- cher, sherý, sherý tartý degennen shyqqan.
6. Súsh-armııa. «such talbııan, pýgúk tutan» kóne qııat tilindegi sóz, maǵynasy ármııa jiberilse Pýgúk(jer aty)te tutylady(stalady) degendi bildiredi. Kóne túrik tilinde ásker basyny-subashy dep ataǵan. Mahmut qashqarı: Sushy otun oruldy(armııa otyndaı oryldy).
7. Sanǵun-general. Kóne túrik tilinde úlken armııani basqaratyn , soǵys tájirıbesi bar, joǵary laýazymdy adamdardy sanǵun deıdi. San sózi sań nemese zań, zańǵar degenge keledi, qun ıaǵynı hýýn, humýn(human) adam degen sóz.
8. Saqshy-polıeı. Kóne túrikter hannyń ordasyn kúzetetin, eldiń amandyǵyn saqtaıtyn arnaıy áskerı adamdardy saqshy deıdi, túbiri –saq, ıaǵynı saq etýge jaýapty adam.
9. Kók-aspan. Aspan ıaǵynı asman parsy tilinen kelgen ,al túrkiler, qazaqtar kók, kók aspan deıdi.
10. Úze-álem, joǵarǵy álem. Kúltegin bitiktasynda: «úze kókteńiri, asyra ıazyq ıer»(joǵaryda ıaǵynı kóktende joǵaryda táńir, astda jazyq jer) deıdi, Túrkııa túrikteri uzaı dep qabyldaǵan.
11. Aımaq-oblys. Kóne túrkiler men mońǵoldar, ulysty ákimshilik jaqtan aımaqtarǵa bólgen, mysaly Jetisý aımaǵy, Tarbaǵataı aımaǵy, Túrkistan aımaǵy , bul qazirgi obylys sóziniń týra balamasy.
12. Taluı-muhıt. Bilge qaǵan bitiktasynda: «Taluıǵa kishik tegmidim»- muhıtqa sál jetpedim degen sóz bar, túrkiler men mońǵoldarda taluı, dalaı(tyba, altaı, hakastarda) dep qoldanylady.
13. Bilge-ǵalym. Bilge- bilik+ ige(ıe) degen eki sózden quralǵan, bilim ıesi, bilgish degendi bildiredi, arab tilinen engen álim(ǵalym) sóziniń balamasy.
14. Anda-dos. Dos ıaǵynı dost parsy tilinen kirgen sóz. Túrki, mońǵoldar anda deıdi, ıaǵynı bir-birimen anttasqan, bir-birin tastamaıtyn kisiler degenge keledi.
15. Uraǵut-áıel. Áıel arab tilinen kirgen sóz, túrik bitiktastarymen «Túrki tilder sózdigi» -inde uraǵut delinedi, túbiri uryq, urpaq, urpaq jalǵastyratyn adamdar degendi bildiredi.
16. Kisi-adam. «...Ekin ara kisi uǵyly qylynmysh, kisi uǵylynta úze echúm Býmyn qaǵan, estemı qaǵan olurmysh»-Ekeýiniń arasynda(jermen kóktiń) kisi balasy jaratyldy, kisi balasyna arǵy ákem Býmyn qaǵan, Estemı qaǵan otyrǵan eken.
17. Obaq-taıpa. Arab tilindegi umma ıaǵynı halyq osy túrkiniń obaq , omaq degen sózinen shyqqan. Oǵuz sózi–uýaq(ubaq, obaq)+ s(kóptik jalǵaý) degennen shyqqan ıaǵynı rýlar, taıpalar degendi bildiredi. Obaq ádetti rýdan joǵary taıpalyq odaqtarǵa qaratylady, mysaly Ábilǵazy bahadur han «Túrik shejiresi»-inde: «Shaıban hanǵa qarasty tórt omaq el-uıǵyr, naıman, qarlyq, qusshy edi» dep keltiredi.
18. Chaq-ýaqyt. Ýaqyt sózi arab-parsy tilderinen kirgen sóz, kóne túrkiler chaq deıdi.
19. Juldyz-apta. Túrkiler 24 saǵat ıaǵynı bir táýlikti bir kún, jeti kúndi bir juldyz , otyz kúndi bir aı dep qaraıdy. Mirjaqyp Dýlatovtyń:
«Kim senderdi saǵynar shetke ketseń,
Ǵylym izdep tez oralmaı kópke ketseń.
Umytpa eń keminde juldyz saıyn,
Hat jazyp tur tóbesi kókke jetsin»- degen áserli jyryndaǵy apta saıyn degenniń orynyna juldyz saıyn dep qoldanylǵan.
20. Em, emshi. Dohtyr, shıpager tilimizge kirgen sózder, al tól tilimizde ony emshi deıdi.
21. Bitik- hat. Kóne túrikter hat sóziniń orynyna bitik sózin qoldanǵan, «Kodeks-kýmanıkýs» kitabinda: «biti, biti bitidim»-jazý, jazý jazdym ıaǵnı hat jazdym deıdi.
22. Kitap-dápter. Kıtop parsy tilinen kirgen, túrkiler dápter degen, Shyńǵyshannyń zań-jarǵylary jazylǵan kitapty-Shyńǵyshannyń kók dápteri dep ataǵan eken.
23. Tegin-nol. Qazirge deıin mońǵoldar noldi tek deıdi. Bizdegi nol bul orys tilinen kirgen sóz, bizdiń tilimizdegi ásilgi ataýy- tek. Ádette aýyz eki tilde tegin úı, tegin tamaq dep kóp aıtamyz, osyndaǵy tek ol joq nemese qurdan-qur degen sóz desekte múldem joq degendi bildirmeıdi. Bir qyzyǵy mońǵol tilinde osy nol ıfryn tek dep aýdarady. Al bizdegi aıtylýy tegin, sondyqtan tegin degen sózdi noldiń orynyna qoldansaq durys bolady.
24. Túmen- on myń, burynǵy qazaqtar on myń degen sózdi kóp qoldanbaǵan. Kóne túrkide, keshegi qazaqta on myń degen sóz qoldanylmaǵan, onyń orynyna túmen dep myńdyq, túmendik boıynsha halyq sany men ásker sanyn sanaǵan. Túmen sóziniń maǵynasy myńdy on esele(tý mıń on) degen sózden shyqqsa kerek. Kóne túrkiler 10 myńdy túmen, 100 myńdy on túmen, mıllıondy júz túmen, on mıllıondy myń túmen, júz mıllıondy qulty dep ataǵan.
25. Ǵulty- Túriktiń Taspar qaǵany qytaı patshasyna: « Dál bizdeı qudyretti kóshpendi jurt bolǵan emes , áskerimiz on túmendep, halqymyz júz túmendep, mal sanymyz tipti qultylap sanalady»- degen eken. Sol úshin ár qazaq balasy ár sózimizdiń maǵynasyn bilip, túsinip júrgenimiz durys. Shetten kirgen nol, mıllıon, mıllııard, trıllıonnyń ornyna tek, túmen, qultymyzdy qoldansaq qandaı jarasym tabar edi.
26. Sheshek-gúl, kóne túrkilerde gúlge qaraǵanda sheshek sózi kóp qoldanylǵan. Qazirgi gúl-baısheshek degendegi sheshek sol sóz.
27. Meshin-maımyl, maımyl kirme sóz, meshin nemese bechin tól sózimiz. Túrki-qazaótyń on eki jyl esebindegi meshin jyly osy maımyldyń taza qazaqsha ataýy.
28. Tamuq-tozaq. Tozaqty túrkiler tamuq deıdi, tamy –jazalaý degen sóz, kishi júzdegi tama rýynyń aty osy tamnan kelip shyqqan olar altyn ordadaǵy jazalaýshy áskerlerdiń urpaǵy.
29. Ujmaq-jánnát, jánnátty ujmaq nemese ushpaq deıdi, qazaqta : «Súıtken balań seni ushpaqqa shyǵarama»- degendegi ushpaq osy ujmaq. Kóne túrkilerde qaıtys bolǵan adamdy ushyp ketti deıdi, Bilge qaǵan tasyndaǵy: «Súıttide Kúltegin usha bardy», bunda adamnyń rýhy denesinen ushyp shyǵyp ketti degendi bildiredi.
30. Táńir-qudaı. Táńir kóshpendi altaı halyqtary uǵymyndaǵy eń joǵary jaratýshy ıeniń ataýy, ony ádette kóktáńiri dep ataıdy.
31. Ar-taza. Taza sózi-táze degen parsy tilinen kirgen sóz, túrikshe ar, qazaqtaǵy «Arym janymnyń sadaǵasy»- degendegi ar ishki jan dúnıeniń tazalyǵyn meńzep tur, al ádette qaıtys bolǵan adamdy tazalap jýyp jerleýdi arýlap kómý deıdi.
32. Qaıyr-meıir. Qaıyr sózi álide kóp qoldanysta bolǵanymen parsydan kirgen meıir sózine qaraǵanda azyraq qoldanylatyn sekildi.
33. Es-aqyl, aqyl arabtan kirgen sóz, bizdegi tike aýdarmasy –es, estııar, esýas, esti, esinen ketý, es –aqyly durys, eseıdi(es-aqyly toldy) bári osy aqyl degen maǵynada qoldanylady.
Biz mysalǵa keltirip otyrǵan sózder kóne tildegi sózderdiń az ǵana nusqalary, qoldanystan shyǵyp qalǵandary qanshama! Árıne tilimizge sińip ketken kirme sózderdi múldem alyp tastaıyq deýden aýlaqpyz, biraq tól sózderimizdide qurmettep mán bere qoldansaq esh artyqtyǵy joq.
Qazirgi tańda osy sózderden basqada kóptegen tól sózderimizdiń orynyna orys, aǵylshyn tilinen kirgen keı sózder qoldanyla bastady, egerde ol sózderge balama sózder joq bolsa ǵoı túsinýge bolatyn edi, bar bola tura ol sózderdi tyqpalaı berý ana tilimizge jasalǵan qııanat emespe? Mysalǵa: narazy bolǵan halyqtyń kóshege ereýildep shyǵýyn ereýil demeı mıtnıg dep, álemniń bir tutastanýyn, gloýbalızaııa, bir elden ekinshi elge aýyp barǵan aýǵyndy ımıgrant, saýdany bıznıs, dyr-dýmandy- shoý, tapsyrysty-order deýdiń qansha keregi bar? Árıne demeı konechno, birden demeı srazý, kez-kelgen demeı-lıýboı, jalǵa alyp demeı sınımat... deýdiń keregi barma? Ol-olma , joǵarydan orys tilinde shyqqan qujattardy baspa-bas qazaq tiline aýdara salý, qazaq tiliniń orys tiline tike aýdara salatyn til emes, óz ereksheligi bar til ekeni eskerilmeıdi. Mysaly dombyra oına deıdi, dombyrany oınamaıdy shertedi ǵoı? Túshkirgen adamǵa saý bol deıdi, olda orys tilinen tike aýdarylǵan, qazaqta túshkirgenge-«ber táńir!»- deıdi. Tilek aıtqanda aýyrmańyz degende orysshadan kirgen sóz. Óte ókinishtisi 14-15 ǵasyrlardaǵy dáýirdi sýretteıtin fılmderdińde senarıy orys tilinde jazyladyda ony taǵy baspa-bas qazaqshaǵa aýdarady, qudaı-aý 14-15ǵasyrdaǵy orysty kórmegen kóshpendi ata-babamyz orystarsha oılap sóılemegeni anyq qoı? Bul masqara jaǵydaı. Qazirgi tańdaǵy qazaq tiliniń jutaýy jáı qaraıtyn másele emes, qazaq tili orys tiliniń aýdarma tili emes ekenin este saqtaý qajet.
Erzat KÁRIBAI
