Qazaq tılı älemdegı eŋ bai tılderdıŋ bırı, aita keterlıgı älemde san jaǧynan aldyŋǧy orynda tūratyn tılder qataryna aǧylşyn, qytai, ündı, ispan, orys, arab, fransuz , japon, portugal, nemes tılderı jatatyn bolsa türkı tılderıde ärtürlı dialektılerın qosa eseptegende aldyŋǧy ondyqqa kıredı.
Qazaq halqy 20- ǧasyrdyŋ basyna deiın köşpendı ömır keşırıp kelgendıkten tılı jaǧynan taza türkı tılıne jatady, arab, parsy tılderınıŋ elementı men yqpaly az bolǧan. Qazaq tılınıŋ şūbarlana bastauy 19- ǧasyrda qazaq arasyna dın taratu qimylynan bastaldy, qoqanny jıbergen qojalarymen Resei imperiiasynyŋ tatar moldalary dın arqyly köptegen arab- parys sözderın qazaq tılıne engızıp jıberdı. Mysaly qaǧan nemese han deudıŋ orynyna patşa(padişa), cherıktıŋ orynyna äsker, iabǧūnyŋ orynyna-uäzır, es sözıne aqyl, abyzdyŋ orynyna dänışpan, şeşektıŋ orynyna- gül... kırıp kettı.
Al Resei patşalyǧy men keŋester odaǧy kezınde qazaq tılı tıptıde şūbarlana tüstı, şūbarlanyp qana qalǧan joq, qoldanu aiasy tarylyp otbasynda ǧana qoldanylatyn degeige tüskennen keiın är qazaqtyŋ qazaqşasy jūtady, assa neşe myŋ sözdı qoldanyp qana qazaqşa söileitın boldy. Qalalanuǧa ılese qaladaǧy tūrmystyq zattardyŋ köbın orysşa ataityn boldy. Täuelsızdıkten keiın de keŋestık jüienıŋ rezonanysy saqtalyp qaldyda qazaqtar qazaqşa söilegendede orys sözderın köp aralastyryp söileitın ädettı qalyptastyryp aldy. Qoş deiık, endı aitpaǧymyz qazaq tılınıŋ tazalyǧyn saqtau jane qoldanystan qalǧan bıraq qaita qoldanuǧa jaraityn sözderımızden bırtalaiyn ortaǧa salmaqpyz.
1. Ūlys. Ūlys maǧynasy memleket, memleket bızdıŋ tılımızge kırme söz, ejelgı türkıler memlekettı ūlys dep ataityn, älı künge deiın qazaqtar nauryzdy «ūlystyŋ ūly künı»( memlekettıŋ ūly künı) dep ataityny sodan. Sol üşın ūlys sözı ūlt sözınen joǧary tūrady, Qazaqstan –ūlys, al qazaq, orys, ukrain, özbek olar ūlt(etnos). Ūlttyq kıtaphana degenge qaraǧanda-ūlystyq kıtaphana desek däl maǧynada qoldanylǧan bolar edı.
2. Jarǧy. Jarǧy zaŋ degen maǧynany bıldıredı, tübırı jar( nemese iar) , jarǧy, jarlyq osy tübırden örbidı. «Täuke hannyŋ jetı jarǧysy» (Täuke hannyŋ jetı zaŋy). Zaŋ, zakun bızge kırme söz.
3. Būdūn nemese el – halyq, Orhon-Enesei bıtıktastarynda «türık būdūnym»degen sözder jiı aitylady. Būdūn qazırgı halyq sözımen maǧynalas, būdūnmen el sözderı sinonim, al halyq parsy tılınen kırgen kırme söz.
4. Qūryltai –parlament. Qūryltai sözınıŋ tübırı –qūr, qūrau, qūralu. Qūralyp, jinalyp ırı ısterdı talqylaityn jiyndy qūryltai deidı. Ädettegı jäi jinalystar emes memlekettıŋ taǧdyryna saiatyn ırı ısterdı el basşysy qaǧan rubasylar, abyzdar, aqsaqaldar men aqsüiekterdıŋ ortaq şeşımınen keiın ortaq şeşımge kelıp şeşıp otyrǧan. Ǧūn, türık, moŋǧol qaǧanattarynda el basy qaǧanda apsoliutty öz betınşe ıs ısteitın, şeşım şyǧaratyn ūqyq bolmaǧan.
5. Cherık-äsker. Köne türık tılınde cherık äsker degen söz, äsker parsy tılınen auysqan söz. Ädette bır äsker bır cherık sanalady. Şerık sözınıŋ tübırı- cher, şeru, şeru tartu degennen şyqqan.
6. Süş-armiia. «sūch talbiian, pugük tūtan» köne qiiat tılındegı söz, maǧynasy ärmiia jıberılse Pugük(jer aty)te tūtylady(stalady) degendı bıldıredı. Köne türık tılınde äsker basyny-sūbaşy dep ataǧan. Mahmūt qaşqari: Sūşy otūn orūldy(armiia otyndai oryldy).
7. Sanǧūn-general. Köne türık tılınde ülken armiianı basqaratyn , soǧys täjıribesı bar, joǧary lauazymdy adamdardy sanǧūn deidı. San sözı saŋ nemese zaŋ, zaŋǧar degenge keledı, qūn iaǧyni huun, hūmun(human) adam degen söz.
8. Saqşy-polisei. Köne türıkter hannyŋ ordasyn küzetetın, eldıŋ amandyǧyn saqtaityn arnaiy äskeri adamdardy saqşy deidı, tübırı –saq, iaǧyni saq etuge jauapty adam.
9. Kök-aspan. Aspan iaǧyni asman parsy tılınen kelgen ,al türkıler, qazaqtar kök, kök aspan deidı.
10. Üze-älem, joǧarǧy älem. Kültegın bıtıktasynda: «üze kökteŋırı, asyra iazyq ier»(joǧaryda iaǧyni köktende joǧaryda täŋır, astda jazyq jer) deidı, Türkiia türıkterı ūzai dep qabyldaǧan.
11. Aimaq-oblys. Köne türkıler men moŋǧoldar, ūlysty äkımşılık jaqtan aimaqtarǧa bölgen, mysaly Jetısu aimaǧy, Tarbaǧatai aimaǧy, Türkıstan aimaǧy , būl qazırgı obylys sözınıŋ tura balamasy.
12. Talūi-mūhit. Bılge qaǧan bıtıktasynda: «Talūiǧa kışık tegmıdım»- mūhitqa säl jetpedım degen söz bar, türkıler men moŋǧoldarda talūi, dalai(tyba, altai, hakastarda) dep qoldanylady.
13. Bılge-ǧalym. Bılge- bılık+ ıge(ie) degen ekı sözden qūralǧan, bılım iesı, bılgış degendı bıldıredı, arab tılınen engen älım(ǧalym) sözınıŋ balamasy.
14. Anda-dos. Dos iaǧyni dost parsy tılınen kırgen söz. Türkı, moŋǧoldar anda deidı, iaǧyni bır-bırımen anttasqan, bır-bırın tastamaityn kısıler degenge keledı.
15. Ūraǧūt-äiel. Äiel arab tılınen kırgen söz, türık bıtıktastarymen «Türkı tılder sözdıgı» -ınde ūraǧūt delınedı, tübırı ūryq, ūrpaq, ūrpaq jalǧastyratyn adamdar degendı bıldıredı.
16. Kısı-adam. «...Ekın ara kısı ūǧyly qylynmyş, kısı ūǧylynta üze echüm Bumyn qaǧan, estemi qaǧan olūrmyş»-Ekeuınıŋ arasynda(jermen köktıŋ) kısı balasy jaratyldy, kısı balasyna arǧy äkem Bumyn qaǧan, Estemi qaǧan otyrǧan eken.
17. Obaq-taipa. Arab tılındegı ūmma iaǧyni halyq osy türkınıŋ obaq , omaq degen sözınen şyqqan. Oǧūz sözı–ūuaq(ūbaq, obaq)+ s(köptık jalǧau) degennen şyqqan iaǧyni rular, taipalar degendı bıldıredı. Obaq ädettı rudan joǧary taipalyq odaqtarǧa qaratylady, mysaly Äbılǧazy bahadūr han «Türık şejıresı»-ınde: «Şaiban hanǧa qarasty tört omaq el-ūiǧyr, naiman, qarlyq, qūsşy edı» dep keltıredı.
18. Chaq-uaqyt. Uaqyt sözı arab-parsy tılderınen kırgen söz, köne türkıler chaq deidı.
19. Jūldyz-apta. Türkıler 24 saǧat iaǧyni bır täulıktı bır kün, jetı kündı bır jūldyz , otyz kündı bır ai dep qaraidy. Mırjaqyp Dulatovtyŋ:
«Kım senderdı saǧynar şetke ketseŋ,
Ǧylym ızdep tez oralmai köpke ketseŋ.
Ūmytpa eŋ kemınde jūldyz saiyn,
Hat jazyp tūr töbesı kökke jetsın»- degen äserlı jyryndaǧy apta saiyn degennıŋ orynyna jūldyz saiyn dep qoldanylǧan.
20. Em, emşı. Dohtyr, şipager tılımızge kırgen sözder, al töl tılımızde ony emşı deidı.
21. Bıtık- hat. Köne türıkter hat sözınıŋ orynyna bıtık sözın qoldanǧan, «Kodeks-kumanikus» kıtabında: «bıtı, bıtı bıtıdım»-jazu, jazu jazdym iaǧni hat jazdym deidı.
22. Kıtap-däpter. Kitop parsy tılınen kırgen, türkıler däpter degen, Şyŋǧyshannyŋ zaŋ-jarǧylary jazylǧan kıtapty-Şyŋǧyshannyŋ kök däpterı dep ataǧan eken.
23. Tegın-nol. Qazırge deiın moŋǧoldar noldı tek deidı. Bızdegı nol būl orys tılınen kırgen söz, bızdıŋ tılımızdegı äsılgı atauy- tek. Ädette auyz ekı tılde tegın üi, tegın tamaq dep köp aitamyz, osyndaǧy tek ol joq nemese qūrdan-qūr degen söz desekte müldem joq degendı bıldırmeidı. Bır qyzyǧy moŋǧol tılınde osy nol sifryn tek dep audarady. Al bızdegı aityluy tegın, sondyqtan tegın degen sözdı noldıŋ orynyna qoldansaq dūrys bolady.
24. Tümen- on myŋ, būrynǧy qazaqtar on myŋ degen sözdı köp qoldanbaǧan. Köne türkıde, keşegı qazaqta on myŋ degen söz qoldanylmaǧan, onyŋ orynyna tümen dep myŋdyq, tümendık boiynşa halyq sany men äsker sanyn sanaǧan. Tümen sözınıŋ maǧynasy myŋdy on esele(tu miŋ on) degen sözden şyqqsa kerek. Köne türkıler 10 myŋdy tümen, 100 myŋdy on tümen, milliondy jüz tümen, on milliondy myŋ tümen, jüz milliondy qūlty dep ataǧan.
25. Ǧūlty- Türıktıŋ Taspar qaǧany qytai patşasyna: « Däl bızdei qūdyrettı köşpendı jūrt bolǧan emes , äskerımız on tümendep, halqymyz jüz tümendep, mal sanymyz tıptı qūltylap sanalady»- degen eken. Sol üşın är qazaq balasy är sözımızdıŋ maǧynasyn bılıp, tüsınıp jürgenımız dūrys. Şetten kırgen nol, million, milliiard, trillionnyŋ ornyna tek, tümen, qūltymyzdy qoldansaq qandai jarasym tabar edı.
26. Şeşek-gül, köne türkılerde gülge qaraǧanda şeşek sözı köp qoldanylǧan. Qazırgı gül-baişeşek degendegı şeşek sol söz.
27. Meşın-maimyl, maimyl kırme söz, meşın nemese bechın töl sözımız. Türkı-qazaötyŋ on ekı jyl esebındegı meşın jyly osy maimyldyŋ taza qazaqşa atauy.
28. Tamūq-tozaq. Tozaqty türkıler tamūq deidı, tamy –jazalau degen söz, kışı jüzdegı tama ruynyŋ aty osy tamnan kelıp şyqqan olar altyn ordadaǧy jazalauşy äskerlerdıŋ ūrpaǧy.
29. Ūjmaq-jännät, jännätty ūjmaq nemese ūşpaq deidı, qazaqta : «Süitken balaŋ senı ūşpaqqa şyǧarama»- degendegı ūşpaq osy ūjmaq. Köne türkılerde qaitys bolǧan adamdy ūşyp kettı deidı, Bılge qaǧan tasyndaǧy: «Süittıde Kültegın ūşa bardy», būnda adamnyŋ ruhy denesınen ūşyp şyǧyp kettı degendı bıldıredı.
30. Täŋır-qūdai. Täŋır köşpendı altai halyqtary ūǧymyndaǧy eŋ joǧary jaratuşy ienıŋ atauy, ony ädette köktäŋırı dep ataidy.
31. Ar-taza. Taza sözı-täze degen parsy tılınen kırgen söz, türıkşe ar, qazaqtaǧy «Arym janymnyŋ sadaǧasy»- degendegı ar ışkı jan dünienıŋ tazalyǧyn meŋzep tūr, al ädette qaitys bolǧan adamdy tazalap juyp jerleudı arulap kömu deidı.
32. Qaiyr-meiır. Qaiyr sözı älıde köp qoldanysta bolǧanymen parsydan kırgen meiır sözıne qaraǧanda azyraq qoldanylatyn sekıldı.
33. Es-aqyl, aqyl arabtan kırgen söz, bızdegı tıke audarmasy –es, estiiar, esuas, estı, esınen ketu, es –aqyly dūrys, eseidı(es-aqyly toldy) bärı osy aqyl degen maǧynada qoldanylady.
Bız mysalǧa keltırıp otyrǧan sözder köne tıldegı sözderdıŋ az ǧana nūsqalary, qoldanystan şyǧyp qalǧandary qanşama! Ärine tılımızge sıŋıp ketken kırme sözderdı müldem alyp tastaiyq deuden aulaqpyz, bıraq töl sözderımızdıde qūrmettep män bere qoldansaq eş artyqtyǧy joq.
Qazırgı taŋda osy sözderden basqada köptegen töl sözderımızdıŋ orynyna orys, aǧylşyn tılınen kırgen kei sözder qoldanyla bastady, egerde ol sözderge balama sözder joq bolsa ǧoi tüsınuge bolatyn edı, bar bola tūra ol sözderdı tyqpalai beru ana tılımızge jasalǧan qiianat emespe? Mysalǧa: narazy bolǧan halyqtyŋ köşege ereuıldep şyǧuyn ereuıl demei mitnig dep, älemnıŋ bır tūtastanuyn, gloubalizasiia, bır elden ekınşı elge auyp barǧan auǧyndy imigrant, saudany biznis, dyr-dumandy- şou, tapsyrysty-order deudıŋ qanşa keregı bar? Ärine demei konechno, bırden demei srazu, kez-kelgen demei-liuboi, jalǧa alyp demei sinimat... deudıŋ keregı barma? Ol-olma , joǧarydan orys tılınde şyqqan qūjattardy baspa-bas qazaq tılıne audara salu, qazaq tılınıŋ orys tılıne tıke audara salatyn tıl emes, öz erekşelıgı bar tıl ekenı eskerılmeidı. Mysaly dombyra oina deidı, dombyrany oinamaidy şertedı ǧoi? Tüşkırgen adamǧa sau bol deidı, olda orys tılınen tıke audarylǧan, qazaqta tüşkırgenge-«ber täŋır!»- deidı. Tılek aitqanda auyrmaŋyz degende orysşadan kırgen söz. Öte ökınıştısı 14-15 ǧasyrlardaǧy däuırdı suretteitın filmderdıŋde senariy orys tılınde jazyladyda ony taǧy baspa-bas qazaqşaǧa audarady, qūdai-au 14-15ǧasyrdaǧy orysty körmegen köşpendı ata-babamyz orystarşa oilap söilemegenı anyq qoi? Būl masqara jaǧydai. Qazırgı taŋdaǧy qazaq tılınıŋ jūtauy jäi qaraityn mäsele emes, qazaq tılı orys tılınıŋ audarma tılı emes ekenın este saqtau qajet.
Erzat KÄRIBAI
